|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 63/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Tazabag’jap ma’deniyati
Bronza dáwiriniń aqırlarında Orta Aziyanıń otırıqshı xalqı suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq mádeniyatın hám ónermentshilik sırların jaqsıǵana iyelegen edi. Bul dáwirde tiykarınan arqa aymaqlardan Orta Aziyaǵa kirip kelgen kóshpendi sharwa qáwimleri shól hám dala aymaqlarına jaylasa basladılar. Waqıtlar ótiwi menen túpjay xalıqtıń otırıqshı turmısı hám dıyxanshiliqqa tiykarlanǵan xojalıǵı sharwadarlardiń turmıs tárizine de óz tásirin kórsete basladı. Sharwadar jámáátleri de ózlerine daslep waqtınshalıq bolsada rezidenciyalar hám mákanlar qurǵanlar. Olar tiykarınan Amudarya, Sirdarya hám Zarafshanniń tómen háwizlerinde, taw qaptal boylarindaǵi say boyinda jasaǵanlar. Sharwador qáwimler materiallıq hám xojalıq rawajlanıwı tárepinen qublanıń otırıqshı jámáátlerinen talay arqada edi.
Materiallıq mápdarlıq hám jergilikli xalıq tárepinen qandayda bir-bir saldamlı qarsılıqqa ushiramasliq, sharwadar qáwimlerdiń dıyxanshılıq zonalarına kirip keliwlerin tezlestirgen. Atap aytqanda, er. ald. II mıń jıllıq ortalarında Qazaqstan shólinde jasaǵan sharwadarlar (olar pánde «Andronovo mádeniyati» xalqı dep ataladı ) aldın Orta Aziyanıń arqa rayonlarına, keyin bolsa onıń qubla shegaralarına shekem kirip barǵan.
Tazabaǵjap mádeniyati- Xorezmdegi jez dáwirine tiyisli arxeologik mádeniyat (er. ald. 2 miń jıllıq ortaları hám 2 yarımı ). Tazabaǵjap kanalı atı menen atalǵan. 1938 j. S.P. Tolstov bul kanal qasınan bul mádeniyatqa tiyisli mákan-jaylardi tapqan. Keyinirek Ya. Ǵulomov, M.A. Itina, A.Asqarovlar úyrengen. Tazabaǵjap mádeniyati Qubla Aralboyi aymaǵında jergilikli (Suwjarǵan mádeniyatı xalqı) hám Qubla Uralaldinan kelgen (Aǵashbánd madaniyati hám Andronovo mádeniyatı xalqı) qáwimler aralasıwınan qáliplesken.
Kelgindi qáwimler tásiri antropologik tiplerde (misali, Kókcha-3) hám Tazabaǵjapliqlardiń materiallıq mádeniyatlarinda kózge taslanadı. Olar tóbesi qamıs penen jabılǵan ılashıq hám jertólelerde jasaǵanlar. Tazabaǵjap mádeniyati Amudarya deltasi, Tómen Zarafshan hám Qayraqqum shól zonasında tarqalǵan. Bul aymaqlardan júzlegen mákan hám 10 ǵa jaqın áwliye anıqlanǵan. Tiykarǵı waziypalari- suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq hám xanaki sharwashılıq, miynet hám áskeriy quralaslahalari jezden, geyde tastan jasalǵan. Aybalta quyıw ushın tayarlanǵan qálipler tabılǵan. Túbeksiman sapal ıdıslardıń asti tegis, qolda jasalǵan, oyma hám qálipli geometriyalıq naǵıs berilgen. Tazabaǵjap mádeniyati adamları urıw jámáátlerinde jasaǵanlar, matriarxat dástúrleri saqlanǵan.
Izertlewler áyyemgi Xorezmniń Tazabaǵjap mádeniyatın jaratqan sharwadar qáwimler áyyemgi suw háwizleriniń awlaq hám izeykesh bólimlerinde alǵashqi dıyxanshılıq penen hám shuǵıllanǵanliqlarin kórsetedi. Tazabaǵjap mádeniyatına tán bolǵan yarım jertóle turar jaylar, qoldan jasalǵan hám túrli geometriyalıq naǵıslar menen bezetilgen gúlal ıdıslar Qazaqstan hám Sibirdiń shól zonalaridaǵi gúlal ıdıs buyımlarǵa uqsaydı. Usılarǵa tıykarlanıp, S.P. Tolstov tazabaǵjapliqlardi Andronova qáwimleriniń áwladları dep esaplaǵan. Arxeologik dereklerde bul dáwirlerge tiyisli esteliklerden eki zona xalqı ortasında keskin baylanislar júz bergenligine gúwalıq beretuǵın maǵlıwmatlar ushiramaǵan.
Tazabaǵjap mádeniyatına tán bolǵan ayrıqshalıqlar Zarafshan dáryası eteklerinde jasaǵan sharwadar qáwimler ortasında da bar ekenligi anıqlandi. Tómen Zarafshan urıw jámáátleri jasaǵan yarım jertóle hám qos, olar jasaǵan gúlal ıdıslardıń forması hám naǵısları, qayta islew hám pisirıw texnologiyası tazabaǵjapliqlardan derlik parq etpeydi. Bunday uqsaslıqlar hár eki jámááttiń óz-ara jaqın ekonomikalıq, materiallıq hám etnik baylanısda bolǵanlıqlarınan derek beredi.
Shól zonalarında jasaǵan qáwimlerge tán estelikler Ferǵana oypatlıǵında da bir qansha keń úyrenilgen. Bularǵa Vodil hám Karamkól awıllarınan tabılǵan áyyemgi áwliyelerdi, Xójand wálayatındaǵı Qayrqqqum mákanları hám Dahana áwliyelerin kórsetiw múmkin. Qayraqqumda ótkerilgen izertlewler processinde 60 qa jaqın áyyemgi mákan-jaylar tabılǵan. Qayraqqumniń batısında jaylasqan Shórkól átirapındaǵı Taqir birden-bir dep atalǵan oraylıq hám arqa mákan-jaylar da usılar tán bolıp tabıladı. Bulardan tısqarı, 60 tan artıq sharwadar urıw jámáátleriniń máwsimiy rezidenciyaları úyrenildi. Bul mákanlardan mińlaǵan sızılma naǵıslı gúlal ıdıs siniqlari, bronza hám tastan islengen miynet quralları, haywan suyekleri, kúldiń qaldıqları tabildi. Gúlal ıdıs siniqlariniń naǵısları, forması, qopal hám mortlıǵı tárepten Tashkent oazisi, Zarafshan oypatlıǵı hám Amudarya eteklerinde úyrenilgen bronza dáwiri sharwadar qáwimlerdikine uqsas bolıp tabıladı.
Bronza dáwirinde Qazaqstan shóli, Qubla Ural, Altay hámde Qubla Sibir aymaqlarında jasap turkiy tillerdiń túrli sóylesimlerinde sóylesken kóshpendi qáwimlerdiń turmıs tárizi hám ruwxıy turmısı bir-birlerinen derlik parq etpegen. Áyyemgi Qitayshada «bey» sózi erte Qitay patshalıqları dáwirinde olardan arqada jasawshı turkiy tilli sharwadar hunnu qáwimlerine salıstırǵanda isletilingen. Sonday eken, bul dáwirde Qubla Ural, Oraylıq hám Arqa Qazaqstan, Altay hám Qubla Sibir regionlarında jasaǵan hám arxeologik dereklerde «Andronovo mádeniyati» dep atalǵan mádeniyattı jaratqan sharwadar xalıq turkiy tilde sóylesken.
Grek dereklerinde Evraziya shól zonalarında jasaǵan xalıqti skifler dep ataǵan. Bul haqqında Pliniy tómendegi pikirdi bildirgen: «parsilar olardı (skiflerdi) ózlerine jaqın jasawshı qáwimlerdiń atı menen saklar dep ataydilar». Áyyemgi Iran dereklerinde shak (sak) hámde skif etnik atları ushiraydı. Áyyemgi Iranlıqlar Orta Aziyanıń shól zonalarında jasaǵan qáwimlerdi sonday etnik atlar menen ataǵan. Irantaniwshi V.Abaev «Avesto»nıń «Yasht» bóleginde tilge alınǵan túrlerdi Orta Aziya saklari menen, «tez shabarman atli túrler» hámde danoy (Sirdaryaniń áyyemgi atlarınan biri) túrlerin bolsa Sirdarya boyinda jasaǵan saklar dep esaplaydı.
Izertlewler Sirdarya hám Amudarya aralıǵinda sak qáwimleriniń úlken toparları jasaǵanlıǵın kórsetip atır. Sak qáwimleriniń mádeniyatında skifler menen ulıwmalıq bar ekenligine qaray, olardıń antropologıyalıq dúzilisi, tili hám turmıs tárizi tárepinen Qara teńizdiń arqa bólegi, Qazaqstan shóli hám Sibir aymaqlarında jasaǵan skiflerge jaqın bolıwı kerek degen juwmaqqa keliw múmkin. Behistun jar taslarına oyip islengen suwretlerde soǵdiyanaliqlar, baqtriyaliqlar hám Xorezmliklerdińde suwretleri bolıp, olardıń suwretleri saklarǵa uqsatıp islengen. S.P. Tolstov áyyemgi soǵdlar hám Xorezmliklerdiń tilleri bir-birlerine jaqınlıǵın, sonıń menen birge, Qara teńiz boyinda jasaǵan skiflerdiń tilleri de olarǵa jaqın bolǵanlıǵın belgilegen.
Izertlewshilerdiń formaar tiykarınan tórt topardan ibarat bolǵanlıǵın atap ótken. Bulardıń úsh bólegi, yaǵnıy xaumavarqa, tigraxauda hám tiaytaradaraya shaklari Persepol qasındaǵı naǵshirustamdagi qábir taslarınıń jazıwlarında ushiraydı, tórtinshisi bolsa «soǵdiylardan keyin, arǵı tárepinde» jasawshı shaklar Persepoldaǵi hámde Ekbatondaǵi jazıwlarda sáwlelendirilgen. Áyyemgi tariyxshilar tigraxauda saklarin massagetler menen de teńlestirediler. Er. ald. VI-IV ásirlerde massagetler iri qáwimler awqamı bolıp, atap aytqanda quramına derbeklar, dahlar, sakarauklar, apasiaklar, assianlar hám basqalar kirgen.
Hindlerdiń «Mahabxarata» dástanında aytiliwinsha, patsha Yudxishxira ótkergen qurbanlıq dástúrinde túrli mámleketler hám elatlardan kelgen qonaqlar qatnasqan. Olar arasında Sirdaryaniń arqa-shıǵısınan kelgen shaklar, toharlar hám qanqalar (qanǵarlar) da bolǵanlıǵı belgilengen.
Bul dáwirde Turan jeri keńliklerinde jasaǵan etnik topalar hám qáwimler ortasında óz-ara jaqınlasıw, qosıw sıyaqlı quramalı processler kúsheygen. Bul processler tásirinde kóshpenshi toparlardıń otırıqlasıw processleri jáne de tezlesken. Atap aytqanda Orta Aziyanıń Aral teńizi arqa-batısı hám qublası-arqa bólimleri, Tangritaw hám Oloyda turkiy tilli topalar payda bole baslaydı. Bul toparlardıń túpkilikli jerli xalıq penen aralasip ketiwi nátiyjesinde er. ald. II – eramizdiń I ásirlerde (Orta Aziya eki dárya aralıǵı) tipine tán ayrıqshalıqlar payda bolǵan. Eramizdiń birinshi yarımına tiyisli materiallarda Orta Aziyanıń oraylıq wálayatlarında da bul tipge tán antropologıyalıq topalar jasaǵanlıǵı ayqın kórinedi.
Sirdaryaniń orta aǵıslarında alıp barılǵan izertlew jumısları processinde áyyemgi dáwirine tiyisli zárúrli maǵlıwmatlar qolǵa kiritilgen. Atap aytqanda, antropolog T. Xojayovtiń Tashkent oazisinde alıp barǵan izertlewleri Qawınshı mádeniyatın jaratqan otırıqshı hám sharwadar xalıqtıń rassaliq qásiyetlerin aniqlastiriwǵa járdem berdi. Izertlewshiniń juwmaqlarına kóre, yevropoid rassasina tiyisli bolǵan túpkilikli jerli xalıqtıń túsi áyyemgi dáwirinen baslap ózgera baslaǵan.
Sonday etip, eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqtıń II yarımında Orta Aziya oazislerinde dıyxanshılıq penen shuǵıllanǵan qáwimler menen bir qatarda, taw aldı rayonları, shól hám sahra zonalarında sharwadar qáwimler keń tarqalǵan edi. II mıń jıllıqtıń aqırlarında olardıń dıyxanshılıq jámáátleri aymaqlarına kirip keliwi Orta Aziyada etnik processlerdiń aktivlesiwine hám óz-ara tovar almasınıwınıń kúsheyiwine unamlı tásir kórsetdi. Sonı da atap ótiw kerek, otırıqshı hám sharwadar qáwimler ortasındaǵı ekonomikalıq hám materiallıq baylanıslar múlkshilik teńsizlikti tezlestirdi. Nátiyjede, alǵashqi jámáát basqarıw principine soqqi berilip, onıń negizinde klassliq jámiettiiń qáliplesiwine jay jaratıldı. Áne sonday túpkilikli ózgerisler tiykarında eki qıylı xojalıq jámáátleri arasında etnik baylanıslar kúsheydi. Orta Aziya aymaǵinda júz bergen migratsiya hám etnik processler ózbek xalqiniń dáslepki etnik qatlamların qáliplesiwinde zárúrli orın tutqan.
Joqarıda keltirilgen maǵlıwmatlar tiykarında, dıyxanshılıq hám ónermentshilik penen shuǵıllanǵan otırıqshı xalıq hámde kóshpenshi sak, massaget qáwimleriniń óz-ara jaqınlasiwi hám aralasıp barıwı nátiyjesinde Orta Aziya xalqı (atap aytqanda ózbek xalqi) nıń keyingi ásirlerdegi etnik rawajlanıwına tiykar jaratılǵan degen juwmaqqa keliw múmkin.
|
| |
