|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 71/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20222. Qayraqqum mádeniyatı.
3. Ustrushana temir da’wirinde
Eramızdan aldınǵı II mıń jıllıqtıń sońǵı shereginde oypatlıq aymaǵında, atap aytqanda Andijan muzofotında Chust mádeniyatına tiyisli mákanlar keń tarqaladı. Búgıńi kunge kelip 80 den artıq sonday estelikler anıqlanǵan. Olar arasında eń irileri: Dalvarzin - 25 gektar, Ashqaltepa -13 gektar (Andijan wálayatı ), Chust - 4 gektar (Namangan wálayatı ). Bul mádeniyat wákilleri urbanizatsiya processlerin payda bolıwı jolında dáslepki qádemlerdi qoyǵanlar hám dáslepki mámleketshiliktıń belgilerin rawajlandıradı.Keyingi jıllarda Ferǵanada dáslepki qalasazlıqtı úyreniw boyınsha jańa maǵlıwmatlar qolǵa kirgizildi.B.X. Matboboyev hám Z. Z. Mashrabovlardıń arxeologıyalıq maǵlıwmatları Chust mádeniyatı eń iri estelikleriniń jasını eramızdan aldınǵı XII-VII ásirlerge teńlestirgen halda, Dalvarzindi áyyemgi qala, Chust, Ashqaltepa sıyaqlı esteliklerin qala tárizli mákanlar dep atawǵa tıykar beredi.
Andijan wálayatınıń Jalolquduq rayonında jaylasqan Dalvarzin qala qarabaxanası eń áyyemgi hám tolıq úyrenilgen estelik bolıp tabıladı.Onı 1952 jılda Yu.A. Zadneprovskiy ilimge kirgizip, 16 jıl dawamında Arxeologıyalıq qazılmalar alıp barǵan. Ǵárezsizlik jıllarında bul jumıstı B. Matboboyev hám Z. Mashrabovlar dawam ettirdi.
Kóp jıllıq qazılmalar nátiyjesinde, Dalvarzin diywallar menen ajıralıp oralǵan ush bólekten ibarat bolǵan.Tiykarǵı maydan (18 gektar ) jasaw ushın mólsherlengen, 2 gektardan ibarat aymaq «ark-istehkom» retinde tariyplenedi, 5 gektarlı jay bolsa sharwa saqlaw ushın ajıratılǵan. Bul jerde ashılǵan salawatlı qorǵanıs diywalları hám bólek ajıratıp alınǵan «ark» tek ǵana Ferǵana emes , al bálkim pútkil Orta Aziyadaǵı eń áyyemgi estelikler qatarına kiredi.
Daslep Dalvarzin keń aymaqta jaylasqan turar jay massivi bolıp, keyinirek qorǵan diywalları menen qorshalǵan.Diywallar platforma (taqkursi) ústine qurılǵan. Tómen bólegi qam gerbish hám tolıǵı menen pisken ılaydan tiklengen. Sonıń menen birge, remontlaw hám qayta qurıw dáwirinde ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan paydalanılǵan. Diywallar tómen bóleginiń eni qalıńlıǵı 4-6 metr etip oralǵan. Saqlanıp qalǵan diywallardıń házirgi bálentligi 2,5 metrdi quraydı. Qurılısda qatnasqan hár bir topar ustası órilgen gerbishlerge óz belgisin (tamǵasın) basqan. Bul belgiler sanı 20 den artıqtı quraydı.Tarıyxıy hám etnografik dereklerge tiykarlanǵan esap-kitaplarǵa qaraǵanda, bul sıyaqlı diywallar eki-úsh yamasa uzaǵı menen bes jılda tiklengen. Dalvarzinda úsh túrdegi turaq-jaylar qurılǵan :
• Jer ústine qam gerbishten tiklengen jaylar ;
• Yarım jertóle formasındaǵı turaq jaylar.
• Jeńil qara úy (Ílashıq) yamasa qos sıyaqlı jeńil jaylar
Biraq ájayıp gúlli gúlalshılıq ónimleri, bronzadan islengen ayrıqsha miynet quralların jasay alǵan dalvarzinlıqlardıń turaq jayları saqlanıp qalınbaǵan.
Biyik qorǵan diywalları hám «ark»qa iye Chust mádeniyatı esteligi Dalvarzinda shama menen 2900-2700 jıl burın qalasazlıq mádeniyatınıń dáslepki basqıshı qáliplese baslaǵan.
Keyıńgi urbanizatsiya basqıshı Eylaton mádeniyatı esteliklerinde kórinetuǵın boladı (eramızdan aldınǵı VII—VI—III ásirler). Andijannıń arqa-batısınan 20 kilometrden uzaǵıraqta jaylasqan usı mádeniyat jaqınǵa shekem birden-bir bolıp kelgen Eylaton (jergilikli atalıwı Xaybar qalası) esteligi arxitekturalıq qaldıqdarı arxeologıyalıq tárepten izertlengen.Házirde bul esteliktiń úlken bólegi buzılıp ketken. Tek ishki qala qorǵanıs diywallarınıń azǵantay bólegi hám ishki qaladaǵı bir neshe tóbelikler saqlanıp qalǵan.
Solay etip, jańalıq ashılǵan hám izertlengen arxeologıyalıq kompleksler Ferǵana áyyemgi dıyxanshılıq mádeniyatınıń sońǵı bronza hám dáslepki temir dáwirlerindegi sociallıq-siyasiy turmısında tómendegi tariyxıy ózgerisler júz bergenliginen derek beredi:
• eramızǵa aldınǵı XII-VII ásirlerde Ferǵana oypatlıǵında áyyemgi dıyxanshılıq Chust mádeniyatı keń tarqaladi.Bul mádeniyat iyeleri tiykarǵı ónimli aymaqlarda topar-topar, bolıp jaylasqan 80 nen artıq xalıq jasaw jaylarında kún keshirgen.
• muzofotdagi ámeldegi áyyemgi qalalar óz rawajlanıwda eki basqıshnan ótken. Birinshi basqıshda (eramızǵa aldınǵı IX-IV ásirler) Dalvarzin, Chust (Buonamozor) hám Eylaton sıyaqlı qalalar payda bolıp rawaj tapqan. Ekinshi antik basqıshda (eramızǵa shekemgi IV-eramizǵa shekemgi IV ásirlerde) qalasazlıq mádeniyatı jáne de joqarı dárejege ko'teriledi.
Mıńtóbe sıyaqlı qalalar payda boladı hám rawajlanadı;Chust mádeniyatı esteliklerindegi quramalı bolmaǵan suwǵarıw imaratları hám ayrıqsha etip qurılǵan qorǵan-saray, rawajlanǵan qorǵanıs imaratları, sonıń menen birge, ónermentshilik islep shıǵarıwınıń qáliplesiwi mámleketshiliktıń payda bolıwınan derek beredi.
Urbanizatsiyanıń birinshi dáwirinde Andijan muzofotida dáslepki mámleketshiliktıń dáslepki belgileri júzege keledi. Dalvarzinda qorǵan qala, dıyxanshılıq oazisleri hám olardıń materiallıq hám ekonomikalıq oraylar retindegi iri esteliklerdiń bar ekenligi dáslepki mámleketlik birlespe bolǵanlıǵınan derek beredi. Solay eken, eramızǵa shekemgi VIII-ásirlerde Ferǵana oypatlıǵında atap aytqanda, Andijan muzofotında oazis mámleketshiligi bar bolıp, b.e.sh. X-IX ásirlerde arqa Ferǵana urbanizatsiya aymaǵı qáliplesken.
CHUST MADANIYATI — Ferǵana oypatlıǵındaǵı eski dıyxanshılıq mádeniyatı (b.e.sh 2 mıń jıllıq aqırǵı sheregi — 1 mıń jıllıq basları ). Dıyxanlar suw jaǵasındaǵı ónimli jerlerdi ózlestiriliwine qaray bólek oazis yamasa topar formasında jaylasqanlar.Chust mádeniyatı estelikleri,tıykarınan,Ferǵana oypatlıǵınıń arqa rayonlarında ushraydı, olardıń sanı házirde 80 nen artıq. Bul mádeniyatqa baylanıslı 1 estelik 1950 jılı Tashkentlik arxeologlar M. E. Voronets hám V I. Sprishevskiylar tárepinen hazirgi Chust qalası janınan tabılǵan. Mádeniyat atı sonnan (jergilikli xalıq Buonamozor dep ataydi). 1953-1961-jıllar V.I. Sprishevskiy Chust mádeniyatında úzliksiz arxeologıyalıq izertlew jumısların alıp barǵan. Chust mádeniyatın keyıngi izertlewlerde Sankt Peterburglik alım Yu. A. Zadneprovskiynıń xızmetleri úlken bolǵan. Chust mádeniyatınıń ayırım esteliklerinde (Dalvarzin, Chuyet) qorǵanıs imaratları úyrenilgen.Andijan wálayatı, Jalaquduq rayonındaǵı Dalvarzin oypatlıǵındaǵı dáslepki qala hám ayrıqsha oray bolǵanı (b.e.sh 12 — 7-ásirler) Arxeologıyalıq tárepten tastıyıqlanǵan.
Házirgi kúnde Chust mádeniyatında 3 túrdegi jasaw orınları qazılǵan:
1) qosqa uqsas jeńil úyler;
2) jer tóleler;
3) gerbish paxsadan islengen úyler.
Chust mádeniyatı wákilleri, tiykarınan, dáslepki suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq (arpa, biyday, tarı), sharwashılıq, metall (jez) ga qayta islew, gúlalshılıq, toqımashılıq menen shuǵıllanǵan; ańshılıq, balıq uslaw da xojalıqta áhmiyetli rol oynaǵan. Buǵan arxeologıyalıq esteliklerdi qazıw waqtında tabılǵan jez pıshaqlar, bizler, metallǵa qayta islewde isletilgen tas qálipler, toqımashılıqta qollanılǵan suyekten jasalǵan taraq tarizli ásbaplar hám de mińlaǵan ılaydan islengen gúlal gúlallar guwalıq berip tur.Xojalıq buyımları ishinde, ásirese, naǵıslı ılaydan islengen gúlallar ajralıp turadı. Naǵıslar, tiykarınan, geometriyalıq formada qara, hár túrli boyaw menen gúlal sırtına boyalǵan.Ayırım jaǵdaylarda haywan suwretleri (eshki) da ushraydı. Chust mádeniyatı xalqı marhumlardı ózleri jasap turǵan jayǵa (úy ishine hám bosaǵalarǵa ) kómgen. Bólek ajıratılǵan áwliyeler bolmaǵan. Marhumlardı jalǵız hám kópshilik etip iyilgen halda qaptal tárep menen ko'mgen.Tek Dalvarzintepada adam súyegi hám gellesi bólek, eki ret ko'milgeni belgilengen. Bulardan tısqarı, úy haywanları da geyde adam suyekleri menen birge kómilgen. Házirde Chust mádeniyatınıń ózine tán jergilikli ózgeshelikleri hám qońsılas aymaqlar [Tashkent oazisindegi Burawluq (Búrgenli)] mádeniyatı, Qubla Ózbekstannıń Kushıktepa mádeniyatı menen baylanısları (B. X. Matboboyev) úyrenilip atır.
Ferǵana (Shust hám Eylaton mádeniyat ) Ferǵana (Shust hám Eylaton mádeniyat ) oypatlıqsınıń I mıń jıllıqlarda tiyisli materiallıq tabilǵan zatlar 30 - jıllardan málim. XX ásirdiń ekinshi yarımında kóplegen esteliklerde arxeologik qazıw jumısları alıp barıldıki, oazistiń bul dáwirdegi materiallıq mádeniyatı xojalıǵı hám dıyxanshılıq mádeniyatınıń ayriqsha qásiyetlerin úyreniw múmkinshiligin jarattı. Ferǵana oypatlıqsındaǵı I mıń jıllıqlarǵa tiyisli mádeniyatınıń Shust hám Eylaton basqıshları ajralıp turadı. Shust dáwirindegi mákan-jaylar bólek oazislerde rawajlanadı. Házirgi waqıtta tómendegi oazisler anıqlanǵan: Ózgen, Qorasuv, Tava-Koson, Qoradaryo-Xo'jabod. Olardıń kóbisi oraylıq manzigoxga iye bolǵanlar. Olarda tómendegi forma daǵı mákan-jaylar orın alǵan. Iri mákan-jaylar (Ashkol, Dalvarzin) Ortasha mákan-jaylar (Shust, Dıyxan, Kishi manzigohlar) bul jerdegi mákan-jaylardıń tiykarǵı ko'pchilligi. Birinshi túrdegi mákan-jaylar tsitadel, turaq-jay hám xojalıq jaylar hám ashıq maydan jaylasqan qala hám de qala átirapı bólimlerinen ibarat. Olardıń hár biri qorǵaw sistemasına iye. Bul túrdegi mákan-jay taypasına kiretuǵın Dalvorzin jaqsı úyrenilgen. Kórinisinden ol pútkil voxaning orayı esaplanǵan. Ekinshi túrdegi mákan-jaylar eki bólekten ibarat bolıp, bunday estelikler taypasına Shust esteligin kirgiziw múmkin. Mákan-jaydıń Arqa batıs bólegi (1, 5 ge) qorǵaw etilgen. Qalǵan tiykarǵı bólegi bolsa qorǵaw sistemasına iye emes. Kishi mákan-jaylar bir-neshe xanadan ibarat turaq-jay jaylarınan shólkemlesken. Olar dıyxan komandasınıń úlken patriarxal shańaraǵı jasaytuǵınlıq mánzil bolǵan, degen juwmaqqa keliw múmkin. Shustliklar dıyxanshılıq hám sharbashılıq menen shuǵıllanıwǵan. Dıyxanchilikda arpa, biyday hám basqa dukkakli ósimlikler jetiwtirganlar. Bul jerde suwǵarılatuǵın dıyxanechilik tiykarlanmagan. Shorvachilikda qaramal, qoy, eshki boqqanlar. Dárya hám kól boyida jasaǵan xalıqlar balıqchilik menen de shuǵıllanganlar. Shustliklarda bronzaǵa qayta islew, olardan miynet qural -qurallar tayarlaw jaqsı rawajlanǵan. Dalvarzintepa esteliginen mil. av. IX asrga tiyisli temir buyım úlgisi tawıp úyrenilgen bolsada, Ferǵanaliklarda temir metallurgiyasi payda bolǵan, degen juwmaq jasap bolmaydı. Tastan miynet quralları soǵıw óz áhmiyetin joǵatmaydı. Shustliklarning ılaydan islengen ıdıs buyımları qoldan jasalǵan. Olarda bul dáwir tiyisli gúzeshilik charxi jasalǵan ılaydan islengen ıdıs buyımlar ushraydı. Ílaydan islengen ıdıs buyımlarınıń tagi dumaloq formada bolıp, olardıń kópshiliginiń átirapına túrli naǵıslar salınǵan. Naǵıslardıń tiykarǵı bólegi geometriyalıq (romb, úshmúyeshlik) sırtqı kórinislerden ibarat. Shust mádeniyatınıń dawamı retinde Ferǵana oypatlıqsında Eylaton mádeniyatı (mil. av. vII-Iv ásirler) rawajlanadı. Eylaton mádeniyatına tiyisli estelikler Ferǵana oypatlıqsınıń derlik barlıq aymaqlarında anıqlanǵan. Olardan Eylaton mákan-jayında tolıq bolmaydıden keń kólemli qazıw jumısları alıp barılǵan. Manzigoh úshmúyeshlik formada, qorǵaw diywalları (eni 4 m) menen oralǵan. Qorǵaw diywalları bir neshe zodiaklardıń ornı anıqlanǵan. Manzigoh dárwazası múyeshlerinde de zodiaklar bar. Mákan-jayda turaq-jay qaldıqları da anıqlanǵan. Qurılısda paxsa, shiyki gerbish hám de ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan paydalanilganlar. Eylaton mádeniyatı iyesileri shınıǵıwınıń tiykarın arpa, biyday egiwge tiykarlanǵan suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq shólkemlesken. Gúrish de sol dáwirden egila baslaǵanlıǵı shubhasız bolıp tabıladı. Shorvachilik da óz áhmiyetin joǵatpaǵan. Kishi tuyaqlı sharba buyımları qaramallarǵa salıstırǵanda kóbirek boqilgan.
|
| |
