|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 66/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Sapalli tepa otırıqshı dıyxanshılıq mánzilgohdan úyrenilgen tabilmalar qubla Turkmenistan, arqa-shıǵ`ıs Iran, arqa Avganistan bólegi qubla Avganistan mánzilgohlari tabilmalari menen uqsasliqqa iye. Biraq, Áyyemgi Baktriya aymaǵı ushın bul tabilg`an zatlar birden-bir mádeniyat kompleksinen ibarat. Bul aymaqdaǵı otırıqshı dıyxanshılıq mádeniyatı sırtqı mádeniyat tásirinde formalanıp, onıń negizin óndiris xojalıq formasına iye bolǵ`an Áyyemgi mádeniyat oshaqlarınan izlew kerek. Sapalli tepeden tabilg`an zatları Murg'ab aymaqtag`i Namazgah V hám Namazgah VI larinin` dáslepki basqıshına tiyisli tabilǵ`an zatlarına, Jarqotanda tabilg`an zatlar rawajlanǵan Namazgah VI, Gúzeli hám Molali tabilǵ`an zatları bolsa sońǵ`ı Namazgah tabilǵ`an zatlarına ásirese uqsas. Kórinisten qubla Turkmenistan mádeniyatı ılaydan islengen ıdıslı mádeniyatınń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tiykarǵ`ı oray bolıp xızmet etken. Shama menen II mıń jıllıqdıń ekinshi shereginen baslap Áyyemgi Baktriyanin` qatar aymaqları arqası -Arqa Iran yamasa Qubla Avganistan aymaqlarında jasawshı otırıqshı dıyxanshılıq qáwimleri tárepinen iyelene baslanadı. Nátiyjede bul jerde bronza dáwirdiń hár qıylı basqıshlarında jańa dıyxanshılıq aymaqlari qáliplese basladı. Keyinirek bul jerdegi dıyxanlar ayriqsha aymaqliq rawajlanıw baǵ`darına iye bolǵ`an.
TEMA: 6. ORTA AZIYANIŃ TEMIR DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
Reje:
1. Temir dáwiri
2. Orta Aziya aymaǵınan tabılǵan eń dáslepki temirden islengen zatlar
3. «Avesto»da Orta Aziyadaǵı áyyemgi mámleket birlespeleri
4. Orta Aziyada erte temir dáwiri estelikleri
1. Temir dáwiri. Adamlar temir menen b.e.sh. III-II mıńınshı jılları tanısadı. Ápiwayı temirler meteoritlerde ushıraydı. Biraq adamlar, meteoritlerden temirdi alıp, onı qayta islep xojalıqta paydalana almaǵan. Temir haqqında jazba derekler Egipet faraonları Amenxotep III (b.e.sh.1455-1419 - jıllar) hám Exnaton (b.e.sh. 1418-1400 - jıllar) dáwirine tuwra keledi. Temirden islengen bezeniw buyımı faraon Tutanhamon qábirinen tabıladı. Temirdi birinshi ret Mısr, Eki dárya aralıǵı elleri, Egey teńizi jaǵaları xalıqları xojalıqta paydalanadı. Temir qattı hám ótkir metall. Temir 900-1530 S° ıssılıqta eriydi. Onı eritiw ushın adamlar uzaq ásirler dawamında tájiriybe toplap, keyin bul metalldı eritip paydalanıwdıń texnologiyasın islep shıǵadı. Temirdi rudadan ajıratıp alıp, keyin onı eritip hám suwıtıp jáne qayta isleydi.
B.e.sh. II mıńınshı jıllardıń sońǵı shereginde, temirdi xojalıqta keńnen paydalanǵan kishi Aziyadaǵı Xett patshalıǵı boladı. B.e.sh. XIV-XIII ásirlerde Xet patshası Faraon Ramzes II ge korablge tiyep temir jibergeni haqqında klinopis tablicasında jazıladı.
B.e.sh. IX-VIII ásirlerde temirden xojalıqqa kerekli buyımlardı islew Assiriya, Urartu patshalıǵında keń taraladı. B.e.sh. II mıńınshı jıllardıń aqırında kishi Aziya hám Jer orta teńiziniń shıǵıs jaǵalarınan temirden paydalanıw Messopotamiya hám Iran ellerine ótedi. B.e.sh. I mıńınshı jıllardıń basında temir metallurgiyası Irannan Hindstanǵa taraladı. B.e.sh. VIII ácirde temir Iran hám Hindstannan Orta Aziyaǵa taraladı. Qıtayda temir dáwiri b.e.sh. I mıńınshı jıllar ortasına tuwrı keledi. Koreyada temir ásiri b.e.sh. I mıńınshı jıllardıń 2 yarımında – b.e.sh. III-II ásirlerinde baslanadı. B.e.sh. VI ásir aqırında grekler temirden qural jarak etip paydalanadı.
Batıs hám orta Evropada erte temir ásiri b.e.sh. VIII-VII ásirlerde baslanadı. Evraziya keńisliginde Dunaydan Baykal hám Mongoliyaǵa shekem aralıqta temir dáwirinde kóshpeli-sharwa jámiyetinde skif-sibir mádeniyatı qáliplesedi. Keyin ala onıń ornına sarmat hám erte gunn qáwimleri keledi.
B.e.sh. I mıńınshı jıllardıń basında Kavkaz artı jerinde Urartu (Van) patshalıǵı payda boladı. Bul mámleket penen kimmeriyler hám skifler mádeniy baylanısta boladı. B.e.sh. VI ásirde Kolxida hám áyyemgi Armeniya patshalıǵı qáliplesedi. B.e.sh. VIII-V ásirde Qara teńiz jaǵalarında birinshi grek koloniyaları payda boladı. B.e.sh. V-IV ásirlerinde koloniyalardıń sanı kóbeyedi.
2. Orta Aziya aymaǵınan tabılǵan eń dáslepki temirden islengen zatlar b.e.sh. I mıńınshı jıllıqtıń basındaǵı Anau (b.e.sh. IX-VIII ásirler) Dara tepe (b.e.sh. VII-VI ásirler), Kuyiw say- (b.e.sh. VII-V ásirler), Dálverzin (b.e.sh. VIII-VII ásirler) materiallar menen belgilenedi. Biraq temirdiń keńnen taralıwı b.e.sh. VII-V ásirlerge tuwrı keledi. Sonıń ushında, Orta Aziyada erte temir dáwiriniń baslanıw sánesi tuwrısında bir pikir joq. Bir topar ilimpazlar, Orta Aziyada erte temir dáwiri Iran hám Hindstan ellerindegidey b.e.sh. X-VIII ásirlerde baslanadı dep esaplaydı. Ekinshi topar ilimpazlar, Anau hám Dalverzin estelikleriniń mádeniy qatlamlarınan tabılǵan temir buyımlarına karap, Orta Aziyada erte temir dáwiri b.e.sh. IX-VIII ásirlerde baslanadı deydi. Biraq erte temir dáwiri b.e.sh. VIII-V ásirlerde baslanadı dep juwmaq shıǵarsaq tuwrı boladı. B.e.sh. X-VIII ásirleri bolsa, bul bronzadan erte temir ásirine ótiw dáwiri boladı. Ulıwma alǵanda, b.e.sh. I mıńınshı jıllıqtıń basında, Orta Aziya aymaǵında jasaǵan áyyemgi diyxan hám sharwa qáwimleriniń social-ekonomikalıq hám mádeniy turmısında bir qatar oazisler boladı. Otırıqshı xalıqlardıń diyxanshılıq oazislerinde suwǵarıw tarawları keńeyedi. Diyxanlar temir qurallardan paydalanıp jańa egislik jerlerdi ózlestiredi. Mákan jaylardıń sanı ósedi, olardıń maydanı keńeyedi, qurılıslar ózgeredi hám qalalar payda boladı. Qala hám awıllıq diyxanshılıq elatlarda arxitekturalıq qurılıs hám ónermentshilik rawajlanadı. Bul óz gezeginde, diyxanshılıqtan ónermentshiliktiń bólinip shıǵıwına jaǵday jaratadı.
Orta Aziyanıń shólistan hám taw aldı aymaqlarında, kóshpeli sharwalar jasap, olar diyxanshılıq elatlar menen mudamı etno-mádeniy sawda baylanısta boladı. Orta Aziyanıń, b.e.sh. I mıńınshı jıllıqlarǵa tuwrı keletuǵın, alımlar tárepinen úyrenilgen arxeologiyalıq obektlerge: Túrkmenstanda – Arbalı tepe, Góne tepe, Úsh tepe; Surxan oazisinde – Kishi tepe, Bandixan, Qızıl tepe; Qashqadárya aymaǵında – Sangiri tepe, Uzıngır, Dara tepe, Shıraqshı tepe; Samarqand dógereginde – Kok tepe; Ferǵanada – Daverzin tepe, Chust, Ashkol tepe izertlenip materiallar alındı. Usı arxeologiyalıq obektlerdiń tómengi mádeniy qatlamları Yaz tepe esteliginiń mádeniyatı menen belgilenip olardıń dáwiri b.e.sh. 900-650 - jıllarǵa tiyisli bolǵanı anıqlandı.
Sońǵı bronzadan erte temir ásirine ótiw dáwirine tiyisli bolǵan belgilerdiń biri, bul gúlal ıdıslardı qoldan oshaqta tayarlap, olarǵa angab (boyaw) jaǵıp islew, gúlalshılıq sharqınanda keńnen paydalanǵanı boladı. Orta Aziyanıń aymaqları, sol qatarda Qubla Túrkmenstandaǵı Kopet tau estelikleri, Seraxas hám Murǵab oazisi, Surxandárya oazisi, Qubla Tájikstan, Qashqadárya, Zarafshan oazisleri hám Ferǵana dolinası aymaǵında da úlken ózgerisler kelip shıǵadı. Diyxanshılıq rawajlanadı hám jańa egislik jerler ózlestiriledi hám suwǵarıw tarawları keńeyedi. Mákan-jaylardıń sanı artadı, social-ekonomikalıq mádeniy oraylar payda boladı.
Usı dáwirde áyyemgi Shash hám Ustrushana aymaqlarında da diyxanshılıq hám sharwashılıq jaqsı ósedi. Diyxanshılıq oazisleriniń átirapında hám arqa-shıǵıs zonalarda xojalıqtıń kóshpeli sharwashılıq túri rawajlanadı. Kóshpeli sharwalar mádeniyatına tiyisli tabılmalar Aral boyı, Sırdáryanıń tómengi eteklerinde, qubla Tájikstan aymaǵına shekem jerlerde izertlenip úyreniledi. Kóshpeli sharwalar otırıqshı diyxan qáwimleri menen udayı ekanomikalıq hám mádeniy baylanısta bolǵan.
B.e.sh. I mıńınshı jıllardıń basında, Orta Aziya aymaǵında jasaǵan xalıqlarǵa, temirden islengen miynet qurallar, qural jaraqlar hám xojalıq buyımları kóp taraladı. Orta Aziyanıń aymaǵında jasaǵan xalıqlardıń diyxanshılıq mádeniy orayları, sociallıq qatnasıqları, diniy túsinigi, tariyxıy oblastları, mámleketlik birikpeleri, tábiiy geografiyalıq ornı hám shegaraları menen baylanıslı qısqasha maǵlıwmatlar Avestoda, Axemeniy patshalarınıń jar taslarındaǵı jazıwlarında hám grek-rim tariyxshılarınıń miynetlerinde jazıladı.
3. «Avesto»da Orta Aziyadaǵı áyyemgi mámleket birlespeleri Vedji (yamasa Arieyshaina) Mauri, Sogd, Baxdi, Xvariazm, Parsiva hám grek tariyxshılardıń miynetlerinde, Margiana, Sogdiana, Baktriana, Xorasmiya, Parfiana atları menen, Persiya jazıwlarında Orta Aziyanıń arqa zonasında jasawshı kóshpeli sharwa qáwimleri saklar, grek tariyxshılarınıń miynetlerinde skifler hám massagetler dep atalǵan. Arqa-shıǵıs aymaqtaǵı diyxanshılıq Ustrushana, Shash, Ferǵana oazisi haqqında derekler keyingi dáwirlerge tiyisli bolıp Qıtay jılnamalarında ushırasadı.
XX ásirdiń 2-yarımınan baslap alıp barılǵan keń kólemdegi arxeologiyalıq dala izertlewler nátiyjesinde, Orta Aziya aymaǵında bolǵan usı tariyxıy mádeniy oblastlardaǵı esteliklerdiń dáwiri b.e.sh. I mıńınshı jıllardıń basına tuwrı keletuǵını anıqlandı. Biraq bul tariyxıy mádeniy walayatlardıń tolıq payda bolǵan dáwiri b.e.sh. VII-VI ásirler dep esaplaw kerek.
4. Orta Aziyada erte temir dáwiri estelikleriniń jaqsı izertlengenleriniń biri Túrkmenstandaǵı Marı oazisi boladı. Bul aymaqtaǵı izertlengen arxeologiyalıq obektlerge – Yaz tepe, Arbalı tepe, Góne tepe hám Úsh tepe boladı. Bul jerde birinshi izertlew jumısların amerikalı alım R.Pampelli alıp bardı. Bunnan keyin bul esteliklerde 1946-jıldan 1954-1956- jıllarǵa shekem M.E. Masson basshılıǵındaǵı Túrkmenstan kompleks arxeologiyaıq ekspediciyası keń kólemde izertlew jumısların alıp bardı. Nátiyjede, esteliklerdiń erte temir dáwirine jatatuǵını anıqlandı. Yaz tepe b.e.sh. 900-650-jılları; Yaztepe II b.e.sh. 650-500-jıllar dep belgilenedi. Bul diyxanshılıq oazisi Murǵab dáryanıń tarmaqları menen suwǵarılıp, bir neshe diyxanshılıq oazislerge bólinedi.
1.Taxirbay oazisi (Taxirbay 1, II hám Shurmak estelikleri).
2.Yaz tepe – Marı oazisinde: (Arqa Ush tepe, Orta Ush tepe, qubla Úsh tepe, Suluji tepe), Otiatan I-III, Ayrak I-IV, Adambasqan estelikleri .
3.Arbalı tepe oazisi (Gúmis tepe, Góne tepe estelikleri).
4. Toli oazisi (Yaz I-III, Toli II-VII estelikleri).
5. Tuǵalak oazisi bul jerde onnan artıq mákan jaylar jaylasqan.
Bul, joqarıdaǵı mákan-jaylardı arxeolog alımlar úsh toparǵa bóledi.
1.Qala citadeline iye bolǵan estelikler.
2.Qalasız úlken kólemli mákanlar-jaylar.
3. Kishi kólemdegi awıllar (úy qorǵanlar).
Usı estelikler ishinde, Yaz tepe jaqsı izertlengen. Yaz tepeniń tariyxı b.e.sh. 900 - 650 – jıllar dep belgilenip, maydanı 16 ga bolıp, úy-jay qaldıqları biyik platforma ústine salınǵan. Yaz tepede turaq jaylar hám qorǵan qalası jaylasqan. Imaratlar uzın hám tórt múyeshli formada bolıp, qam gerbishlerden salınǵan. Bólmelerdiń ishki diywalları ılay menen sıbalǵan.
Marı oazisinde tiykarınan suwǵarıp egiletuǵın diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan. Ilimpazlardıń pikirinshe, eni 5-6 m hám tereńligi 2-3 m bolǵan uzın kanallar qazıp diyxanshılıqtı suwǵarǵan. Kanallardıń eki tárepinen alınǵan salma-japlar arqalı, qala hám onıń dógeregi suw menen támiyinlengen. Diyxanshılıqta ǵalle (biyday, arpa, tarı) hám palız eginlerin ekken. Olar sharwashılıq penende shuǵıllanǵan. Bul jerde temirshilik ustaxanası menen gúlal ıdıslar tayarlaytuǵın qumbız pechler tabıladı. Yazdan tabılǵan gúlal ıdıslar, b.e.sh. X-VII ásirlerde jerde qolda tayarlanıp, olar sarı reńli angab penen boyalǵan. B.e.sh. VII-IV ásirlerde gúlal ıdıslar sharqta tayarlanadı. Olardıń sapası artadı. B.e.sh. V ásirde, Yaz III dáwirine kelip oazis daǵdarısqa ushırap, diyxanshılıq basqa jerlerge kóshiriledi.
Túrkmenstandaǵı Kópet taw estelikleriniń jaǵalarında, erte temir dáwirinde bir-neshe mákan jaylar jaylasqan. Solardan, Úlken citadelge iye bolǵan esteliklerden – Úlkentepe hám Yalkantepe boladı. Ortasha túrdegi citadeli bar, maydanı 1 ga dan artıq qonıs orınlar awıl elatlardıń maydanı 1 ga shekem bolıp, olarǵa Qaratepe, I,II, III Úlkentepe, Abadantepe, Yalǵantepe I hám Úlkentepe III kiredi. Sońǵı bronza dáwirinde payda bolǵan, Yalǵan II hám Úlken II b.e.sh. 650-500 - jılları, jáne Yalǵan III, Ulug III, b.e.sh. 500-350 - jıllarda payda bolǵan.
Bul mákan jaylardıń kóbisi qorǵanıs diywallar menen oraladı hám diywallar átiraplarında kándekler boladı. B.e.sh. VII-VI ásirlerde bul estelikler átirapında awıl elatlar payda boladı. Bul elatlardıń átirapı diywallar menen qorshaladı. Ulıg tepe esteligi bronza dáwirinde salınıp, b.e.sh. X ásirde biyik platforma ústine qurıladı.
Erte temir dáwirinde, jaylar tártipli túrde, tórt múyeshli formada salınadı. Xalıq xojalıǵınıń tiykarı suwǵarıp diyxanshılıq etiw hám sharwashılıq boladı. Diyxanshılıqta biyday hám arpa ekken. Tawdan aǵıp túsken say suwları arqalı da diyxanshıq suwǵarılǵan. Suwǵa talaptıń joqarı dárejede bolǵanlıǵı ushın, diyxanlar dambalar menen búgetler salǵan. Temirden hám bronzadan bolǵan miynet quralları islenip paydalanılǵan. Gúlal ıdısları b.e.sh. X-VIII ásirlerde qolda tayarlanǵan, ıdıslar Sapallı islenip, olarǵa geometriyalıq naǵıs salınǵan hám boyalǵan. Uluǵ tepeden tabılǵan gúlal ıdıslar b.e.sh. VIII-IV ásirlerge tuwra keledi.
Qubla Túrkmenstan Seraxs oazisindegi erte temir dáwiri esteliklerine Góne Seraxs, Mabik tepe, Bes tepe, Axsha tepe kiredi. Bul jerlerde turmıs neolit dáwirinde baslanadı. B.e.sh. I mıńınshı jıllardıń basında qaytadan ózlestiredi. Góne Serxa, Yaz tepe ornında payda bolǵan mákanlar diywallar menen qorshaladı. Diyxanshılıq ushın kanallar qazıladı. Oaziste islengen gúlal ıdıslar Marı oazisi ıdıslarına uqsaydı.
|
| |
