|
TEMA: 5. QUBLA O’ZBEKSTAN AYMAG’INDA BRONZA DÁWIRI ARXEOLOGIYALIQ ESTELIKLERI
|
| bet | 65/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 5. QUBLA O’ZBEKSTAN AYMAG’INDA BRONZA DÁWIRI ARXEOLOGIYALIQ ESTELIKLERI
Reje:
1. Qubla Ózbekstan aymaǵ`ında otırıqshı diyxanshiliq mádeniyatı.
2. Jarqutan materiallıq mádeniyati.
3. Sapalli basqıshı. Materiallıq mádeniyati.
Sońǵ`ı bronza asri paleometall dáwirdiń sońǵ`ı basqıshi esaplanıp, adamlıq jámiyetin` rawajlanıwı jańa dáwirdiń almasinuwi menen belgilenedi. Orta Aziyada bronza dáwiri tekǵ`ana bronza eritpesiniń payda bolıwı, bálki miynet quralları hám de bronza qural–jaraqlarinin` payda bolıwı hám keń tarqalıwı usınıń menen birge basqa qatar belgiler: patriarxal munasábetlerdiń qáliplesiwi, sharuashi qáwimlerdiń ajralıp shıǵ`ıwı, Áyyemgi civilizaciyanin’ qáliplesiwi múlkshilik teńsizliktiń payda bolıwı, qáwimler ortasında materiallıq -ekonomikalıq baylanıslardıń kusheyiwi menen belgilenedi.
B.e.sh. II mıń jıllıqka kelip Qubla Ózbekstan aymaǵ`ında da otırıqshı diyxanshiliq mádeniyatı qarar tabadı. Mámleketimizdiń qubla aymaqlarında bul dáwir tiyisli qatar mánzilgohlar anıqlanıp, olar tómendegi toparlarg`a bólinedi: qorǵ`an awıllar, qorǵ`aniw diywallarına iye bolǵ`an hám de iye bolmaǵ`an awıllar. Bul jerde bronza dáwiri mádeniyatı ilaydan islengen ıdıslari mádeniyatı atı menen belgili bolıp, onıń tómendegi basqıshı ajıratıp kórsetiledi: sapalli, jarqo'ton, mullali, gúzeli hám boston Sappaldan islengen ıdıslı basqıshı sol atlı maydanı 3 ge. den ibarat mánzilgoh tabilmalari menen belgilengen. Bul jerde xalıq kvartallari anıqlanǵ`an bolıp, olarda kishi, kósheler hám kóshesheler menen ajralıp turǵ`an uy-joy hám xojalıq jayları orın alǵ`an.
Sapalli basqıshına tiyisli gúzeshilik buyımları tiykarınan gúzeshilik u`skenesinde islengen úy-ruwzıger ıdıslarınan ibarat. Barlıq ıdıslar joqarı sapaǵ`a iye. Jarqotan basqıshında gúzeshilik óndirisde, Ásirese miynetti shólkemlestiriwde bir qatar ózgerisler kózge taslanadı. Barlıq kvartallarda ıdıslardı pısırıwǵe mólsherlengen oshaq qaldıqları tabılǵ`an. Óndiris kólemin keńeytiw maqsetinde gúzeshilik oshaqlari úlkeytirilip, olardıń qurılıs usılları quramalılashtiriladi. Bul joqarı dárejedegi qániygelesken ónermentshilik bilimli miynetti shólkemlestiriw menen baylanıslı edi. Jarqoton dáwiri sol attag`i mánzilgah tabilǵ`an zatları tiykarında úyrenilgen. Maydanı 90 ǵa. den ibarat mánzilgohning planirovkasi Shıǵ`ıs qorǵ`aniw diywallarına iye. Bul mannan sıyınıwxona qazib úyrenilgen.
Sıyınıwxana tabilmalarina kóre Jarqutanliqlar ot hám suwg`a siying'an. Usi ku`nge shekem a`debiyatlarda aytilip kiyatirg`an Jarqutan esteliginiń ulıwma maydanı 100 gektardan aslam degen maǵ`lıwmattı salıstırmalı túsinik dep qaraw kerek. Esteliktiń garizantal stratigrafiyasin inabatqa alsaq, bir waqıtta 100 gektarlıq maydanda qala iskerlik etpegen. Esteliktiń qoyimshiliq jaylasqan tóbeliklerin qala aymaǵ`ınan ajratatuǵın bolsaq, jáne de ápiwayılaw qala bolǵ`anlıǵ`ı kórinedi. Bular «ark» jáne onıń átirapında jaylasqan segiz úlken patriarxal uruw jámiyeti kompleksinen ibarat 47 bolǵ`an «shahristan»bolıp tabıladı.
Tóbelikler bálentligi tárepinen bir-birinen onsha parq etpeydi. Jarqutan esteliktiń arqa-batıs bóleginde jaylasqan, ulıwma maydanı 3 gektar, átirapı 1, 20 -1, 50 metr qalıńlıqdaǵ`ı qorǵ`aw diywali menen oralǵ`an, batıs tárepinde Jarqotan ―shohlar sarayi jaylasqan. Arktin` ishki bólegi kishi tóbelikler kompleksinen ibarat. Bul jerde A.A.Asqarov tárepinen qazilgan stratigrafik shurf nátiyjesinde Sapalli mádeniyatı buyımları menen birge Kushık I dáwirine tiyisli ılaydan islengen ıdıslar kompleksi tabılǵ`an. Jarqotanda ájdadlar ruwhina sıyınıw sıyaqlı diniy qıyallardıń bar ekenligin bul jerden tabılǵ`an er adamnin` byust háykeli, h`ámledar hayaldıń qarın bóleginen tabılǵ`an eki embrion kórinisli ilay massası mısalında baqlaw múmkin. Er adamnin` awzi ashıq hám kózi jumıuwli jaǵ`dayda ańlatılıwı tiykarında ólgen kisi háykeli dep ataldı hám áwladlar ruwhinin` h`ámiledar h`ayaldı, ol dúnyaǵ`a keltiriwi kutilipatirg`an bópelerdi bále-qa`delerden saqlawın, yaǵ`nıy áwladlar ruwhinin diniy qaraw retinde ańlatılıwınıń arxeologiyaliq gúzetiliwi dep esaplaymız. Hámledar hayal háykeli qarın bóleginń hár-hár jerinin` qızıl ren`ge boyalıwı, qol menen qarın bólegi aralıǵ`inda jilanlardin` ańlatılıwı arǵ`ı dúnya túsinigin beredi. Soni aytip o`tiw kerek, mifologiyada qızıl reń qandı, jilan bolsa jer astı ilah`iy ku`shten dárek bolıp tabıladı. Sol azap uhubetlerden h`ámledar hayaldı pikirimizshe, «awladlar sezimi qutqara alıwı múmkin» dep oyda sawlelendirgen.
Qubla Ózbekstannıń Jarqutan dáwirinde jasaw dıyxanlardıń mádeniyatın belgileytuǵ`ın tiykarǵ`ı materiallar qábirlerdi ashıw processinde tawıp úyrenilgen. Mánzilgahdagi áyyemgi qábirler adamda qızıǵ`ıwshılıq oyatadı. Qábirler lahot yamasa jarma formasında, geyde ıdıs hám diywallarǵ`a ko'miw halları da ushraydı. Jas balalar qabri kishi oyıqlardan ibarat. Úlken jasdaǵ`ılar qabri bir tárepke qaratılıp, jambas h`alina bu`ksheytirib ko'milgen. Bir neshe adamlar hátte bólek haywanlar ko'milgen qábirler de ushraydı. Qábirlerde miynet quralları bar.
Olar ılaydan islengen ıdıs buyımlar, metal buyımlar, tas, sherim hám basqalardan ibarat. Ólikler jambas tárepi menen iymeygen shıǵ`ıs tárepke jatqizib ko'milgan. Jarqoaonda úyrenilgen qábirler Jarqoton, Kuzali, Molali dáwirlerin bólek ajıratıp kórsetiw hámde qa`dimgi dıyxan jámiyetinin` múlkshilik munasábetleri hám sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwı qásiyetlerin anıqlaw múmkinshiligin beredi. Sapalli islengen ıdıslı basqıshına tiyisli gúzeshilik buyımları tiykarınan gúzeshilik u`skenesinen islengen úy-ruzger ıdıslarınan ibarat. Barlıq ıdıslar joqarı sapaǵ`a iye. Jarqotan basqıshında gúzeshilik óndirisde, a`sirese miynetti shólkemlestiriwde bir qatar ózgerisler kózge taslanadı. Barlıq kvartallarda ıdıslardı pısırıwde mólsherlengen oshaq qaldıqları tabılǵ`an. Óndiris kólemin keńeytiw maqsetinde gúzeshilik oshaqlarin úlkeytiw, olardıń qurılıs usılları quramalılashtiriladi.
Bul joqarı dárejede rawajlang`an qániygelesken ónermentshilik jetik miynetti shólkemlestiriw menen baylanıslı edi. 48 Gúzeli hám molali basqıshlarına kelip gúzeshilik óziniń joqarı dárejesine kóteriledi. Joqarı sapalı suliw gúzeshilik buyımları islep shiǵ`arıladı, olardıń belgili formaǵ`a iye bolǵ`anlıǵ`ı bilinedi, tez aylanatuǵ`ın gúzeshilik u`skenesi qollanila baslandı hám de olardı pısırıwda jańa usıllardan paydalanila basladı. Ónermentshiliktin` qánigeliklerge bo`liniwi metal hám metalg`a qayta islew beriw joqarı dárejede rawajlanıwına múmkinshilik berdi. Tiykarǵ`ı shiyki zat bolǵ`an bronzag`a a`pten islew beriletuǵ`ın boldı. Tasdan miynet quralların tayarlaw óz áhmiyetin joǵ`g`altpadi. Baktriya hám áyyemgi Hindstan materiallıq baylanısları belgili dárejede úyrenilgen.
Atap aytqanda, Gúzeli dáwiri materiallıq mádeniyatınń qáliplesiwinde Xarappa mádeniyatınń ornı A.A.Asqarov tárepinen kórsetip berilgen bolsa, arxitekturaliq ta`repten uqsaslıqlar T.Sh.Shıyrınov tárepinen úyrenilgen. Ózbekstan -Germaniya ekspediciyası da materiallıq baylanısları jóninde jańa maǵ`lıwmatlar tabilg`an. Jarqotanda pıl súyeginen jasalǵ`an, kvadrat formadaǵı buyımlar tabildi, onıń maydanıda sheńber formalı 9 ta bezew sızılǵan, olar úshewden úsh qatarda jaylasqan. Pikirimizshe usı tabilg`an zat Xarappa mádeniyatı jáne onıń materiallıq tásir sheńberinde bolǵ`an aymaqlarda tólew quralı wazıypasın atqarg`an. Bul pikirdiń tastıyg`i retinde Altındo`be bir ılaydan islengen ıdıs, ıdıs ishinde 11 kvadrat, 2 sheńber hám 8 tayaqsha formadaǵ`ı pıl súyeginen jasalǵ`an zattı esleb ótiw kerek. Joqarıda keltirilgen tariyxıy processlerge kóre Jarqotan dáslepki mámleketlikshilik formalarına ótiw basqıshında bolıp, Gúzeli hám Molali dáslepki mámleketlikshilik formalarına ótiw basqıshında bul process jáne de kúsheyedi.
|
| |
