|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 54/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Lekciya temaları
|
saatlar
|
|
4-semestr
|
|
L1
|
Orta Aziyaniń eneolit dáwiri uliwmaliq klassifikaciyasi
|
2
|
L2
|
Qubla-batís Turkmenstan eneolit dáwiri arxeologiyalíq estelikleri hám oníń genezisi máselesi
|
2
|
L3
|
Bronza dáwiri ulıwmalıq klassifikaciyası
|
2
|
L4
|
Qubla Turkmenstanda bronza dáwiri arxeologiyalíq estelikler, Margiyana, Sumbar.
|
2
|
L5
|
Qubla O’zbekstan aymag’inda bronza dáwiri arxeologiyalíq estelikleri – Sapalli, Jarqutan, Jerqorg’an
|
2
|
L6
|
Orta Aziyanıń temir dáwiri ulıwmalıq klassifikaciyası
|
2
|
L7
|
Margiyana ha’m Baqtriya temir dawiri arxeologiyasi
|
2
|
L8
|
Chust, Qayraqqum hám Burǵulaq mádeniyatları
|
2
|
L9
|
Áyyemgi Xorezmnin’ temir da’wiri arxeologiyasi
|
2
|
L10
|
Orta Aziyada erte qala ma’deniyatinin’ qa’liplesiwi
|
4
|
L11
|
Antik dáwir ulíwmalíq klassifikaciyasí
|
4
|
L12
|
Orta Aziyanin’ sharwalar mádeniyatı
|
2
|
L13
|
Baktriyanin antik dawir arxeologiyasi
|
4
|
L14
|
Xorezmnin’ antik da’wir estelikleri
|
2
|
L15
|
Qubla Turkmenstan, Parfiya arxeologiyaliq estelikleri
|
2
|
L16
|
Sogdaniń antik dáwir estelikleri
|
2
|
L17
|
Orta Aziyada buddizm ta’liymatinin’ tarqaliwi
|
2
|
L18
|
Shash hám Ferǵananıń antik dáwiri arxeologiyası
|
2
|
L19
|
Qubla Qazaqstan antik da’wir estelikleri Shirik rabad, Babish molla
|
2
|
L20
|
Orta Aziyada Zardushtiylik dini estelikleri
|
2
|
Jámi
|
46
|
TEMA: 1. ENEOLIT DÁWIRI. INSANIYAT JÁMIYETI HÁM MÁDENIY RAWAJLANÍWÍNDA METALLDÍŃ TUTQAN ORNÍ
Reje:
1. Eneolit dáwiri.
2. Reńli metallurgiyanıń rawajlanıw etapları.
3. Eneolit dáwiri mákanları.
1. Eneolit dáwiri.
Eneolit (lat. Aeneus – mıs jáne grekshe lithos – tas) – tas jáne qola ásiriniń aralıǵındaǵı arxeologiyalıq dáwir (b.e.sh. 4–3- mıń jıllıq).
Mıs-tas dáwirinde metall menen tanısadı. Oǵan shekem alǵashqı adamlar 2,5-3 mln jıllar dawamında (paleolit, mezolit hám neolit dáwiri) tek tastan, aǵashtan hám súyekten islengen qurallardan paydalanıp kelgen. Mıs dáwirine ótiliwi islep shıǵarıwshı kúshler jáne de rawajlanǵanlıǵın kórsetedi. Mıstan islengen qurallar tas qurallarǵa qaraǵanda biraz quramalasqan bolsa da, biraq mıs kúshli hám awır qurallar jasaw ushın jaramsız bolǵan. Sol sebepli eneolit dáwiri qáwimleri tas qurallardan da keń paydalanıp kelgen.
Mezolit aqırı hám neolit dáwirinde terimshilikten jabayı ósimliklerdi egiw jolı menen qáliplesken diyxanshılıq joqarı xojalıq formasına aylandı. Diyxanshılıq penen úy sharyaashılıǵı artıqsha ónimler jetistiriwge hám tovar ayrıbaslawdı tártipke salıwǵa tiykar bolǵan.
Mádeniy hár túrlilik processleri menen baylanıslı ráwishte Orta Oziyanıń túrli jerlerinde neolit penen eneolit bir waqıtta bolǵan. Turkmenstannıń qublasında mıs-tas dáwiriniń baslanıwı er.ald. IV mıń jıllıqqa tiyisli bolsa, sol period Orta Aziyanıń arqa shól hám shıǵıs tawlı aymaqlardaǵı áyyemgi qáwimler tiykarınan ańshılıq, balıqshılıq hám sharwashılıqtıń formaları menen shuǵıllanǵan.
Arxeologiyalıq izertlewler nátiyjeleri Orta Aziya xalqı arasında rawajlanıw bir tegis emes bolǵanlıǵınan derek beredi. Ónimdar xojalıqlarǵa tiykarlanǵan qáwimler tezirek rawajlanǵan, qosımsha xojalıq túri menen bánt bolǵanları mádeniy tárepten bir neshe júz jıllar arqada qalǵan.
Demek, bul eki dáwir xronologiyalıq tárepten emes, bálkim mádeniy-xojalıq dárejeleri tárepten bir-birinen parqlanadı. Mádeniy-xojalıq tipleri qosımsha yamasa ónimdar xojalıqlar, turaq jaylar, úy buyımları, islep shıǵarıw quralları tiykarında úyreniledi.
Eneolit-mıs-tas dáwirinde adamlar dáslepki metall menen tanısadı. Bul dáwirge kelip mıs qurallar biraz quramalasqan bolsa da, onnan awır miynet quralların islewdiń imkanı joq edi. Mıstan tiykarınan úy-ruzgershilik buyımların, taǵınshaqlar hám áskeriy qurallar islegen. Eneolit dáwiri estelikleri Buxara walayatınıń Lavlakon, Beshbuloq, Uchtut (mıs káni)tan, Panjikent átiraplarınan (Sarazm mádeniyatı) tawıp úyrenilgen. Bul dáwirge kelip, diyxanshılıq Orta Aziyanıń arqa-shıǵıs aymaqlarına da jayıladı.
2. Reńli metallurgiyanıń rawajlanıw etapları.
Reńli metallurgiyanıń rawajlanıwınıń 4 etapı bar:
1-etapta jergilikli mıs qollanılıp, ol tastıń bir túri sıpatında alınıp, qayta islengen.
2-etapta múmkinliginshe jergilikli mıstıń balqıwı jáne odan ápiwayı buyımlardı ashıq qáliplerde quyıw dáslepki metallurgiya ashılıwınıń ekinshi basqıshınıń mazmunın ashıp berdi.
3-etapta rudalardan mıstı eritiw menen parqlanatuǵın úshinshi basqısh baslanıp, bul metallurgiyanıń anıq baslaması edi. Mıstı eritiw b.e.sh. 5 mıń jıllıqta ashıldı. Sonıń menen qatar eki bólinetuǵın qáliplerge quyıwdı oylap tabadı.
4-etapta qola dáwiriniń dáslepki basqıshına tiykar jaratıladı. Mıs aralaspası negizinde dáslepki qola payda boladı.
|
| |
