|
Reje:
Dáslepki temir ásirge ótiw dáwiri qalasazliǵi
|
| bet | 77/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Reje:
Dáslepki temir ásirge ótiw dáwiri qalasazliǵi
O’zbekstan aymaqlarındaǵı áyyemgi tariyxıy-materiallıq wálayatlar
Orta Aziya sociallıq-ekonomikalıq turmisindaǵi ózgerisler
Sońǵı jıllarda dáslepki temir asri qalaları tariyxı hám mádeniyatı boyınsha ádewir jumıslar etilgen bolıwına qaramay bul máselede qalalar qáliplesiwiniń ózine has qásiyetleri, iri mákan-jaylar evolyutsiyası hám de iri oraylar hám awıllar ortasındaǵı munasábetler analizi máseleleri jetkiliklishe tolıq úyrenilmagan. Bul jaǵday ayırım góne qalalar átirapındaǵı mákan-jaylar saqlanmaganligi yamasa olar qalıń materiallıq qatlamlar astında qalıp ketkenligi menen anıqlama bernedi.
Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń aqırı -I mıń jıllıqtıń birinshi yarımına kelip Orta Aziya aymaqlarında materiallıq, materiallıq jáne social turmıstıń túrli táreplerin qamtıp alıwshı zárúrli ózgerisler bolıp ótedi. Bul dáwirdiń eń zárúrli ózgerislerinen biri - temirden jasalǵan buyımlardıń payda bolıwı hám az-azdanlıq menen keń aymaqlarǵa jayılıwı bolıp, bul jańa tariyxıy dáwir dáslepki temir asri dep júritiledi. Metallurgiya salasında temirshiliktiń rawajlanıwı jámiettiiń keyingi rawajlanıwı ushın úlken múmkinshilikler jarattıki, bul process Orta Aziya sharayatında múlkshilik qatlamlarǵa bóliniw hám dáslepki mámleketlerdiń payda bolıwın jáne de jedellestirdi.
Arxeologiyaliq maǵlıwmatlarǵa kóre, temir eritiw ónermentchiligining eń áyyemgi orayı Jaqın Shıǵıs edi. Mısal ushın, Siriyada hám Mesopotamiyaning arqası batısında Eramizdin’ aldin’g’i XII asirdeyoq temir buyımlar keń tarqalǵan bolsa, Ossuriyada Eramizdin’ aldin’g’i vIII asirde temir mıs hám bronzanı xojalıq turmıstan siqib shıǵaradı. Kem sanlı bolsada, Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń aqırlarına tiyisli Kavkazortidagi Arxeologiyaliq komplekslerde temir buyımlar ushrassa, Eramizdin’ aldin’g’i II-I mıń jıllıq bosaǵasında Iran hám Indiyada da temir payda boladı.
Orta Aziyada temir ásiriniń erteı haqqındaǵı tartıslar eli izertlewshilerdińdiń ilimiy tartıslarına sebep bolıp atırǵan máselelerden biri bolıp tabıladı. Bul dáwir dáslepki ret 1959 jılda V. M. Masson tárepinen sol waqıtta málim bolǵan Orta Aziyadaǵı estelikler tiykarında ajıratılǵan edi. Sol waqıtta temir buyımlar qubla Turkmenistan daǵı Anovda, Ferǵana daǵı Dalvarzinda, Turkmenistandıń qubla-batısındaǵı Doxistondagina málim edi. Házirgi kunga shekem Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń baslarına tiyisli kóplegen estelikler málim bolsa -de, olardaǵı tabilǵan zatlar arasında temir buyımlar kópshilikti tashkil etpeydi. Atap ótiw kerek, Eramizdin’ aldin’g’i X-vIII ásirlerde aldınǵı dáwirlerde bolǵanı sıyaqlı Orta Aziyanıń barlıq aymaqlarında metall qurallardıń tiykarǵı bólegi bronzadan tayarlanǵan. Bul dáwir tiyisli Arxeologiyaliq izertlewler nátiyjeleri daǵaza etilgen kóplegen ilimiy jumıslarda bul dáwir geyde sońǵı bronza, geyde bolsa dáslepki temir asri dep aytiladi. A. S. Sagdullaev bolsa, óziniń ayırım jumıslarında bul dáwirdi sońǵı bronzadan dáslepki temir asriga ótiw dáwiri dep belgileydi. Ulıwma alǵanda, Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń baslarında Orta Aziya xalqı temir menen tanıwadı. Eramizdin’ aldin’g’i vI-Iv ásirlerde temir buyımlar bul aymaqlarda keń tarqaladı -ki, bul process qalalar rawajlanıwınıń jańa basqıshqa eliriwi ushın tiykar bolıp xızmet etdi.
Házirgi Ózbekstan aymaqlarındaǵı 4 áyyemgi tariyxıy -materiallıq wálayatda dáslepki temir dáwirine tiyisli Arxeologiyaliq kompleksler anıqlanǵan bolıp olar Arqa Baqtriyada, So'g'd aymaqlarında, Ferǵana oypatlıqsında hám Tashkent oazisinde jaylasqan. Bul Arxeologiyaliq kompleksler degi qalasazliq mádeniyatında kóbinese ulıwmalıq anıqlanǵan bolsa -de, tariyxıy processler degi ayriqshalıq da sezilib turadı.
Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıq baslarında Yevrosiyoning keń sahra aymaqlarına kiretuǵın Orta Aziyanıń qubla otırıqshı dıyxanshılıq oazisleri hám arqa aymaqları ortasındaǵı dástúriy ayırmashılıqlar saqlanıp qaladı. Jańa dáwir jańa Arxeologiyaliq mádeniyatlardıń payda bolıwı hám jayılıwı hám de ayriqsha qalasazliq mádeniyatı menen anıqlama bernedi.
Házirgi kunga kelip ayriqsha mádeniyat úlgileri Orta Aziyanıń qublaındaǵı keń dıyxanshılıq oazisleri - Parfiya, Marg'iyona, Baqtriya hám Sogdiyana aymaqlarından tawıp úyrenilgen. Bul komplekslerge uyqas estelikler kóbinese daslep tapılıp salıstırǵanda kóbirek úyrenilgen kompleks atı menen Jaz I dep ataladı.
Kóplegen Arxeologiyaliq maǵlıwmatlardıń gúwalıq beriwishe, bronza dáwirine kelip Murg'obning tómen aǵıslarınan Hindiqush hám Hisor taw aldılarına shekem bolǵan keń aymaqlarda bir-birine jaqın arxitekturalıq -planlıq dúzılıwlar, turar -jaylar, qurılıs usılları hám sheki onimsi, islep shıǵarıw xojalıq buyımları, ónermentshilik óndirisi, xalıq otırıqshı jaylasıwınıń ayriqsha qásiyetleri keń tarqaladı. A. Sagdullaevning pikrine qaraǵanda, bulardıń barlıǵı bul aymaqlardaǵı xalıqtıń materiallıq, ekonomikalıq jáne social rawajlanıwı hám de Baqtriya tariyxıy -materiallıq ulıwmalıǵı (BIKO-Baktriyskaya istoriko-kul'turnaya obhnost') qáliplesiwiniń erteı menen anıqlama bernedi.
Alımdıń pikrine qaraǵanda, Jaz I, II, III, Altın I, II, III, Qızıl I, II, III sıyaqlı Arxeologiyaliq kompleksler BIKOning keyingi rawajlanıw genezisini kórsetedi. Onıń aymaqlıq ózegin Marg'iyona, Baqtriya keyin bolsa Sug'd quraydı. Tásir sheńberi bolsa Kepetdog' taw aldı aymaqları hám Xurasan esaplanadı.
Kórinip turıptı, olda alım BIKOni ajıratıw processinde Eramizdin’ aldin’g’i vIII- vI ásirlerde Baqtriya quramına Marg'iyona hám Sug'dni da kiritedi. Biraq, bul jaǵday Xorezm de áyyemgi Baqtriya quramında bolǵan, degen pikirdi bermeydi. M. X. Isomiddinov, A. Sagdullaevning pikirine bólekan qosılıp, aftidan bul jerde gáp tek Baqtriya hám Marg'iyonaning tariyxıy -materiallıq ulıwmalıǵı haqqında baradı degen pikirdi ańlatadı. Alımdıń atap ótiwishe, siyasiy tárepten Marg'iyona Xorezm quramına kirgen. Sogdiyanaga kelsek, Eramizdin’ aldin’g’i vIII- vI ásirlerde ol shubhasız BIKO hám áyyemgi Baqtriya mámleket awqamı quramına kirgen. Áyne mine sol dáwirde Afrosiyob, Ko'ktepa, Uzınqir, Yerqo'rg'on sıyaqlı qalalardıń payda bolıwın So'g'dni siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizlikke umtılıwı,- dep anıqlama beriw múmkin.
Qullası, Eramizdin’ aldin’g’i X-vIII ásirlerge kelip aldınǵı dáwirlerge salıstırǵanda Orta Aziya dıyxanshılıq mádeniyatı yoyilgan aymaqlar talay kengayadi. Mısal ushın, Ferǵana oypatlıqsında Shust mádeniyatı dep atalǵan dıyxanshılıq mádeniyatınıń iri óshog'i payda boladı. Naǵız ózinga uqsas kompleksler Shochda (Burgulik (Burkanlik) mádeniyatı ) hám Qubla So'g'dda tawıp úyrenilgen. Bul mádeniyatlardıń ajralıp turatuǵın ayriqsha tárepleri de qolda islengen naǵıslı ılaydan islengen ıdıslar esaplanadı. Qubla hám arqa kompleksler naǵısinkor ılaydan islengen ıdıslarınıń uqsawlıq tárepleri hám olardıń jayılıwı oǵada tartıslı másele bolıp, olar ortasında uqsawlıq da, ayırmashılıqlar da gúzetiledi.
Bul dáwir Baqtriya aymaqlarında bolsa rawajlanǵan qorǵaw imaratları hám qorǵanları bolǵan qáliplesip atırǵan qalalar kórinisindegi iri oraylar ajratıladı. Iri mákan-jaylar Qızıltepa, Altındilyor, Bandixon 2; bólek úylerden ibarat mákan-jay - dızbekler- Boyrashı ; arnawlı mólsherlengen qo'rg'onlar Altın - 10, Qutlıtepa sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bul barlıq esteliklerde salıstırǵanda tómen qurılǵan shiyki gerbish paxsa qurılıslar bekkem qorǵaw diywalları menen oralǵan bálent qorǵanlardan ajralıp turadı. Bul jaǵday jámiettiiń social qatlamlarǵa bóliniwinen dárek beredi. Qońsılas aymaqlar menen salıstırǵanda ahmoniylargacha bolǵan Baqtriyaning rawajlanıwı joqarı dárejede bolıp, xojalıq júrgiziw aldıńǵı Shıǵıs dástúrlerinege tiykarlanǵan edi.
Turkmenistandıń eń qubla-batısında Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń aqırı - I mıń jıllıqtıń baslarında arxaik Doxiston dep atalǵan basqa bir mádeniyat yoyiladi. Bul aymaqlarda yoyilgan mádeniyat kóbirek qońsılas Iran mádeniyatı menen uqsawlıq tabadı. Dástúriy sahra mádeniyatı yoyilgan aymaqlarda, Aral boyında, Ferǵana oypatlıqsında hám tawlıq rayonlarda bul dáwir kelip komplekslerdiń tariyxıy -xojalıq siyasiy gruppalashuv processleri jáne de kúshayadi. Sonıń menen birge, kóshpelinchi qáwimler birlespeleri de qáliplese baslaydı. Bul processlerdi salıstırıwiy analiz etetuǵın bolsaq, Pikirimizshe, bul dáwirde otırıqshı dıyxanshılıq hám kóshpelinchi jámáátlerdiń zárúrli hám turaqlı munasábetlaridagi mútajligi jáne de kúsheyip bul jaǵday Orta Aziya tariyxıy rawajlanıwınıń tiykarǵı faktorlarınan biri esaplanar edi. Odan tısqarı bul mútajlik, qalalar rawajlanıwına da sezilerli tásir kórsetdi.
Bul dáwirdegi qalalar rawajlanıwın tereńrek tariyplaydigan bolsaq, áyyemgi dáwirlerden baslap tiykarǵı xojalıǵı suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq bolǵan Orta Aziya qublaındaǵı dástúriy dıyxanshılıq aymaqlarınıń xojalıǵı Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń baslarına kelip iri dáryalar irmoqlari menen baylanıslı bolǵan quramalı suwǵarıw rejiminiń tashkil tabıwı menen anıqlama bernedi. Iri magistral kanallar qazilib olardıń eni 5-10 metr, tereńligi 2-3 metr, uzınlıǵı 50 km.ge shekem baradı. Izertlewler analizinen juwmaq shıǵaratuǵın bolsaq, bul dáwirde xalıq jaylasıwınıń oazis tártibi saqlanıp qaladı. Biraq, Pikirimizshe, oazislerge qosılıw geografiyalıq emes, bálki sociallıq-ekonomikalıq ózgeshelikke iye edi.
Ishinde qorǵanları bolǵan iri mákan-jaylar oazislerdiń orayları edi. Bálent gerbish tiykar ústinde qurılǵan bunday qorǵanlar qosımsha qorǵaw diywalları menen qorshap alınǵan. Bul dáwirdiń aqırlarına kelip qáliplesip bolǵan bunday oraylar Pikirimizshe, urbanizatsiya processleriniń taraqqiy etkenligi menen bir waqıtta social qatlamlarǵa bóliniw kúsheyip barǵanlıǵın kórsetedi. V. M. Massonning pikrine qaraǵanda, jergilikli hukmdorlarning rezidenciyaları jaylasqan bunday mákan-jaylar qala - mámleketlikler tımsalı bolıp, qorǵaw imaratları bolsa zárúrshilik payda bolıwǵanda átirap xalıq ushın ıqtırma wazıypasın o'tagan. Ilgeri dáwirler degi sıyaqlı bul dáwirde de iri oraylar ónermentshilik oraylasqan aymaqlar esaplanıp, basqa regionlar menen sawda alamashinuvida zárúrli áhmiyetke iye edi. Kishi mákan-jaylar hám bólek úy-qo'rg'onlar bunday dáslepki qalalardıń awıl xojalıq átirapı aymaǵın (okrugini) shólkemlesken bolıwı múmkin.
Shust mádeniyatında dıyxanshılıq ayriqsha suwǵarıw usılına tiykarlanǵan. Qalasazliq dástúrleri barǵan sayın kúshlilew gúzetiletuǵın bul jerde xalıq oraylashuvining oazis forması kuzatilib, Yu. A. Zadneprovskiyning pikrine qaraǵanda, bul jaǵday qáwimler jaylasıwınıń úrim-putaqshılıq dástúrlerineni sáwlelendiredi. Ferǵana oypatlıqsınıń oazisleri ádetde ortasha shama daǵı mákan-jaylar bolıp, bul jerde de (qorǵawlanǵan eski Dalvarzin mısalında ) iri bekkemlengen oraylar qáliplesedi.
Orta Aziyanıń qubla aymaqlarındaǵı Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń baslarına tiyisli salıstırǵanda jaqsılaw úyrenilgen hám ayırımları ózinde qalasazliq belgilerin sáwlelendiriwshi esteliklerge Arqa Parfiyadagi Ulkentepa hám Ullıtepa, Marg'iyonadagi Jazdepa, Qubla Baqtriyadagi Altıntepa, Arqa Baqtriyadagi Kushıktepa, Qızıltepa kiredi.
Eramizdin’ aldin’g’i IX-vIII ásirlerden baslap, kóshpelinchi-sharbador qáwimlerdiń oraylıq hám qubla oazislerge jedellik menen jılısıwı bolıp ótkeninen keyin, salıstırǵanda jaqsılaw nátiyje beretuǵın temir qurallar isletiliwi tiykarında otırıqshı dıyxanshılıq aymaqlarında jasalma suwǵarıwǵa tiykarlanǵan dıyxanshılıq oazisleri, sahra aymaqlarda bolsa kóshpelinchi sharbashılıq qáliplesti. Qala mádeniyatı rawajlanıwınıń jańa basqıshına kiretuǵın bunday áyyemgi oraylarǵa Kopetdog' taw aldı aymaqları da kiredi.
Haqıyqattan da, ótken ásirdiń 30 -yilarida qublası -arqa Kopetdog' tegisliginde, Koushub temir jol stanciyasınan 1, 5 km qublası -shıǵısda, Namazgohtepa qasında qala kórinisindegi Ulkendepa qarabaxanaları ashıp úyrenilgen. Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıq aqırlarınan -I mıń jıllıq ortalarına shekem ámeldegi bolǵan bul eski qala, izertlewshilerdiń tárepinen tekǵana Qublası -Arqa, bálki, Oraylıq Kopetdog' aymaqlarındaǵı eń áyyemgi oray retinde tán alıw etilgen. Ulkendepa planlıq tárepten kóp múyeshtegi qorǵanǵa iye bolıp, bul istehkom basqa qurılıslardan talay bálent (20 m) de qurılǵan. Góne qalanıń ózi 500 x290 metr kóleminde bolıp, minarları bolmaǵan bekkem diywal menen qorshap alınǵan. Qorǵaw diywalidıń tiykarları 40 metrge shekem, bálentligi bolsa 5 metrden 10 metrge shekem. Diywal átirapı tereń qándek menen oralǵan. Góne qala átirapında waqıtında awıl qo'rg'onlari hám ápiwayı xalıqtıń turar -jayları bolǵan tóbelikler saqlanıp qalǵan. Ulkendepaning ılaydan islengen ıdıs komplekslerin Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıq baslarına tiyisli Jaz II komplekslerin menen uqsawlıq tabadı.
Bul dáwir iri mákan-jayları bir neshe o'nlab gektar maydandı iyelegen bolıp, mısal ushın, olar turar -jay dızbekleri hám bólek úyler qaldıqlarınan ibarat tóbeliklerden shólkemlesken. Bul tóbelikler arasında qorǵan eń iri bolıp, Ulkentepada onıń diametri 130 metr hám jer júzesinen 20 metr bálent. Odan tısqarı qorǵanlar 6 -10 metrli gerbish tiykar ústinde jaylasqan. Ulkentepa hám Qızıltepa bekkem qorǵaw diywalları menen qorshap alınǵan. Bul góne qalalardıń átirap aymaqları (prigorod) bolıp, bul aymaqlarda qo'rg'onlarning qaldıqları anıqlanǵan.
Jaztepa qorǵanınan jergilikli hukmdorning záwlim qurılısları bolǵan sarayınıń bir bólegi, atap aytqanda tuwrı múyeshli úlken zal qaldıqları qazib ashılǵan. Bul qurılıslar Jaztepa átirapın qorshap turǵan juqa diywallı kóp xanalı úyler - máhellelerden tupten parıq etedi. Pikirimizshe, basqa sol dáwir esteliklerinde de ushraytuǵın bul parıqlanıw sociallıq-ekonomikalıq hám tábiy sharayatlar menen baylanıslı bolıp, hár bir estelikke tán bolǵan arxitekturalıq ayrıqshalıqlardı hám qurılıs usılları hám de qalasazliq dástúrlerineni ańlatadı.
Qubla Baqtriyadagi Altıntepa da qorǵanlı mákan-jaylar sarasiga kiredi. Bul jerde tiykarǵı qazilmalar alıp barılǵan tóbelik 6 metrli gerbish tiykarda qáddi kótergen qorǵan -qo'rg'on qaldıqlarınan ibarat. Izertlewler nátiyjelerine kóre, qo'rg'on orayında daslep keń aylanba koridorları bolǵan zal ámeldegi bolǵan. Keyin bul kompleks qayta qurılıp, zalning ólshemi 400 kv. metrge jetedi. Onıń ústin jabıwda tóbeni ustap turıwshı 9 kvadrat ústinlerden paydalanılǵan. Izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, bul qurılıs sıyınıwxona bolıp, «katta» zalda órt menen baylanıslı sıyınıw dástúrleri ótkerilgen, «kichik» zaldan bolsa xojalıq maqsetlerinde paydalanılǵan.
Dáslepki temir dáwirdiń iri esteliklerinen biri Surxondaryo wálayatı, Kebirshi rayonında jaylasqan Qızıltepa góne qalası bolıp, bul jerde 1970-1971 jıllardan baslap uzaq jıllar izertlew jumısları alıp barılǵan. Bul izertlewler nátiyjelerine kóre, Qızıltepa góne qalası mil aldin’g’i X-v ásirlerde ámeldegi bolıp, ko'pqatlamli estelik esaplanadı. Qızıltepada keń kólemli qazıwmalar ótkeriliwi nátiyjesinde anıqlanǵan Arxeologiyaliq kompleksler Eramizdin’ aldin’g’i vIII-vI ásirlerde Qızıltepa aymaqlarındaǵı iri bekkem oray ornında maydanı 22 ge bolǵan, payda bolǵan yamasa qáliplesip atırǵan qala ámeldegi bolǵanlıǵın kórsetdi. Qızıltepa átirapından onnan zıyat kishi mákan-jaylar toparı anıqlanǵan bolıp, A. Sagdullaev onı Qızılsha dep atadı hám ol Qızıltepaning awıl xojalıq átirapların shólkemlesken.
Sońǵı 10 jıllıqlarda alınǵan kóp sanlı Arxeologiyaliq maǵlıwmatlar Baqtriya aymaqlarında Eramizdin’ aldin’g’i vII-vI ásirler islep shıǵarıw kúshleri hám jámiettiiń baslanǵısh yacheykasi bir neshe kishi jámáátlerden shólkemlesken úy jámáátleri bolǵanlıǵı haqqında juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi. Bul jerdegi túrli mákan-jaylarda túrli kórinislerdegi qurılıslar bar edi. Mısal ushın, qáliplesip atırǵan qala kórinisindegi iri oray bolǵan Qızıltepaning záwlim qorǵanı bekkem diywallar menen qorshap alınǵan bolıp, qorǵaw maqsetinde qurılǵan. Buǵan uqsas anıq maqsetlerdi gózlep imaratlar qurıw anıq shaxslar tárepinen qadaǵalaw etilgen hám xoshametlantirilib turıllıǵi shubhasız bolıp tabıladı. «Avesto»dagi «dahyupati»-wálayat hákimi, yamasa «sastar»-áskeriy basshı mine sonday shaxs bolıwı múmkin edi. Olar qatarında Qızıltepa húkimdarı tekǵana, Mirshodi oazisi bálki, pútkil Surxon háwizi aymaqların basqargan bolıwı múmkin. A. Sagdullaev bul shamanı Surxon oazisiniń basqa aymaqlarından sol dáwir tiyisli Qızıltepa sıyaqlı iri hám bekkem qorǵawlanǵan, záwlim qurılısları bolǵan, qosımsha qorǵaw qurılısları menen qorǵawlanǵan materiallıq -ideologiyalıq jáne social-ekonomikalıq oraylar tabilǵan zatlıǵi menen anıqlama beredi.
Bul dáwir tiyisli Arqa Baqtriyadagi taǵı bir estelik úsh qatarlı diywallar halqası menen qorshap alınǵan, 4 metrli paxsa tiykarda qáddi kótergen Kushıktepa bolıp, ol úlken hám bekkem qurılıstı ózinde sáwlelendiredi. Izertlewshilerdińdiń shamalarınsha, eki bólekten (bekkem qorǵan hám mákan-jay ) ibarat Kushıktepa qo'rg'oni urıw aqsaqalları wákillerinen birine tiyisli bolǵan. Qo'rg'on sırtında bólek úyler jaylasqan.
Ahmoniylargacha bolǵan dáwirde Qubla So'g'd aymaqları da otırıqshı dıyxanshılıq qáwimleri tárepinen jedellik menen ózlestiriledi. Ayırım izertlewshilerdiń Qubla So'g'd Marg'iyona hám Baqtriyaga aymaqlıq tárepten jaqın bolıp, olar menen bir tariyxıy -materiallıq birlik-úlkeni shólkemlesken dep esaplaydilar.
Basqashalaw forma daǵı sol dáwir tiyisli mákan-jaylar Tadjikistandıń qublaında úyrenilgen. Usılardan biri Ko'lob wálayatında, Hazratishoh taw aldı aymaqlarında jaylasqan Saqıyberdi esteligi esaplanadı. Átirap oazislerdegi sharbador xalıqtıń oraylıq qalası retinde tán alıw atırǵan bul estelikten diywallardıń tas tiykarı, estelik átirapından bolsa ónermentshilik óndirisiniń ızları (tandır kórinisindegi xumdon) ashılǵan. Izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, Saqıyberdi esteligi qurılıs usılı sol aymaqlarda ámeldegi bolǵan taw aldı mákan-jaylarınan ajralıp turadı. Mákan-jay iyesileriniń tiykarǵı shınıǵıwı sharbashılıq hám jawınnan suw ishetuǵınkor dıyxanshılıq esaplanǵan.
Jaz I kórinisindegi komplekslerdiń materiallıq mádeniyatı kóbinese sońǵı bronza dáwiri dástúrlerineni dawam ettiredi. Mısal ushın, qurılısda gerbishlerdiń aldınǵı formaları saqlanıp qaladı. Ayırım jaǵdaylarda eski qalalar dúzilisi hám qorǵaw imaratları rawajlanıwda da ulıwmalıq gúzetiledi. Bronza dáwiridayoq Arqa Baqtriyaning iri mákan-jaylarınan biri bolǵan Jarqo'tonda bálentligi 1 metrden 2 metrge shekem bolǵan gerbish tiykarlar málim edi. Bul tiykarlar ústine kóp xanalı úyler qurılıp, oraylıq turar -jaylar qorǵaw ózgeshelikine iye bolǵan diywallar menen qorshap alınǵan.
Aymaqlar ortasındaǵı ekonomikalıq hám materiallıq baylanıslar qalalar rawajlanıwı ushın da zárúrli áhmiyetke iye ekenligin da bólek atap ótiw joiz bolıp tabıladı. Shunonchi, bunday baylanıslar ónermentshilik buyımları, atap aytqanda, ılaydan islengen ıdıs ıdıslar islep shıǵarıw hám olardaǵı uqsawlıqta kóbirek gúzetiledi.
Kórip ótkenimizdek, Arxeologiyaliq maǵlıwmatlar Eramizdin’ aldin’g’i X-vII ásirler Orta Aziyanıń kóplegen aymaqlarındaǵı iri oraylarda oraylasqan ekonomika, qorǵaw imaratları hám záwlim memorchilik rawajlanǵanlıgınan dárek beredi. Bul process «Avesto» tekstlerin tariyxıy anıqlama bernishiga uyqas túsedi. Bul processni analiz etken I. M. D'yakonovning pikrine qaraǵanda, oriylar úlkesiniń orayı Sogdiyana, Marg'iyona, Areya hám Amudaryanıń orta aǵımı aymaqları bolıp, Xorezm olardan shetrekte jaylasqan Bul dáwir Kavi Vishtasi hám Zaratushtra dáwiri bolıp, kóshpelinchi qáwimlerdiń otırıqshı oazisler ústine júriwleri hám áskeriy-siyasiy birlespeler payda bolıwı dáwiri de edi. Bul processlerdiń Arxeologiyaliq tastıyıqı bolsa joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, bekkem qorǵawlanǵan qorǵanlar hám qáliplesip atırǵan qalalar esaplanadı. Bul dáwirdegi áskeriy-siyasiy awqamlar waqtınshalıq ózgeshelikke iye bolsa -de, bekkem hám joba tiykarında qurılǵan istehkomlar hám de qorǵanlar Orta Aziya mámleketliligin qáliplesip atırǵanlıgınan hám urbanizatsiya processleriniń jańa basqıshından dárek beredi.
Xorezmdiń tábiy ıqlımı (Turan sahralarınıń keń tegislikleri, Amudarya hám Sirdaryo irmoqlaridagi suw tasqını nátiyjesinde batpaqlıqlar payda bolıwı, dáryalar irmoqlari aǵıslarınıń ózgerip turıwı hám boshq.) bronza hám arxaik dáwirde málim ayriqsha ekonomikalıq rawajlanıwdı belgilep bergen edi.
Geografiyalıq tárepten bul aymaqlarda tómendegi tábiy xojalıq zonaları ajratıladı : oń qıraq Oqchadaryo, shep qıraq Sarıamisholdi háwizi hám Aralbo'yi háwizi. Bul háwizlerdegi turmıs tariyxtıń túrli dáwirlerinde Amudarya suwiga baylanıslı bolǵan. Bul aymaqlarda iri dáryadan kóp sanlı irmoqlar arqalı tegisliklerge shıǵıs suwdan paydalanıw sebepli Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń ekinshi shereginen baslap dıyxanshılıq ekonomikası, otırıqshı hám yarım kóshpelinchi sharbashılıq xojalıqları, ańshılıq hám balıqchilikni ózlestirgen sak hám massaget qáwimleri awqamları qáliplesti.
Bul dáwir Xorezm materiallıq mádeniyatın úyrengen izertlewshilerdińdiń tán alıw etiwlaricha, Xorezm degi ayriqsha mádeniyat iyesileri Qubla Turkmenistan hám Arqası -Arqa Iran aymaqlarındaǵı áyyemgi dıyxanshılıq tsivilizatsiyalari menen ajıralmas baylanısda bolǵanlar. Bul jaǵday arxaik Xorezm kóshpelinchi xalqınıń qubla daǵı bay tsivilizatsiya jetiskenliklerinen paydalanıwı ushın keń múmkinshilikler jaratıp, eramızǵa shekemgi vII-vI ásirlerde Áyyemgi Xorezm mámleketi payda bolıwına dúmpish bolǵan edi. Bul process áwele, Sarıamisholdi aymaqlarında kózge taslanadı jáne bul aymaqlar Xorezm qalasazligining erteı menen baylanısadı.
Xorezm Arxeologiyaliq-etnografik ekaspeditsiyasining izertlewleri sebepli bul aymaqlardan arxaik dáwir tiyisli 400 ge jaqın mákan-jaylar hám iri kanal ızları anıqlanǵan. Bular arasında ózinde qalasazliq belgilerin ask ettirgen eń iri estelik eramızǵa shekemgi vI-v ásirdiń ortalarına tiyisli Gúzeliqir qorǵanı esaplanadı. Izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, Xorezm qalasazliq mádeniyatı áyne Gúzeliqirdan baslanadı.
Xorezm aymaqlarından házirgi kunga shekem bronza hám temir dáwirdiń erte dáwirine tiyisli ózinde qalasazliq belgilerin sáwlelendiriwshi estelikler anıqlanbaǵan. Xorezmdiń áyyemgi xalqı neolit-bronza dáwiridayoq qubla daǵı tsivilizatsiya orayları hám arqa daǵı Andronov mádeniyatı iyesileri menen ajıralmas baylanısda bolǵan bolıp, bul baylanıslar materiallıq mádeniyat buyımlarında gúzetiledi, qala mádeniyatında bolsa baqlanbaydı. Xorezm dáslepki qala mádeniyatınıń Orta Aziyanıń basqa aymaqlarına salıstırǵanda keshlew rawajlanıwı, Pikirimizshe, xalıq shınıǵıwına baylanıslı edi. Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıq ortalarına shekem bul aymaq xalqı tiykarınan otırıqshı sharbashılıq, kóshpelinchi sharbashılıq, ańshılıq hám balıqchilik menen shuǵıllanganliklari sebepli qalalarǵa mútajlik sezilmagan. Eramizdin’ aldin’g’i vI ásirdiń ortalarından baslap yaǵnıy, Xorezm ahmoniylar mámleketi quramına kirgeninen keyin bul aymaqlarda qala mádeniyatı jedel rawajlanadı.
Ferǵana oypatlıqsınıń batıs bóleginde, házirgi arqa Tadjikistan aymaqlarında Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń aqırı - I mıń jıllıqtıń baslarında Qayroqqum mádeniyatı qáwimleri jasaǵanlar. Shust mádeniyatına uqsas naǵıslar menen bezetilgen Xo'ja Birden-bir taqiridagi gúzechaning tabılıwı bul eki mádeniyat ortasındaǵı baylanıslardan dárek beredi. Biraq, qayroqqumliklarning Ferǵana dıyxanları menen salıstırǵanda tereńrek baylanısları salıstırǵanda keyingi dáwir - Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń ekinshi sheregine, Qayroqqum mádeniyatınıń juwmaqlawshı basqıshına oid bolıp tabıladı. Bul dáwir tiyisli mákan-jaylardan temir buyımlar úlgileri tabılǵan. Qayroqqum ılaydan islengen ıdısları hám sońǵı Shust ılaydan islengen ıdısları menen birgelikte Ferǵana oypatlıqsındaǵı Sahrası Ashtdan Eramizdin’ aldin’g’i vIII-vII ásirlerge tiyisli mazar -qo'rg'onlardan da tawıp úyrenilgen.
Sońǵı jıllarda Ferǵananıń dáslepki urbanizatsiyasi tariyxshunosligi máseleleri A. A. Anarbaev tárepinen arnawlı kórip shıǵıldı. Alımdıń atap ótiwishe, Frg'onaning urbanizatsiyasi boyınsha ataqlı qánige Yu. A. Zadneprovskiy bul dáwir qalalarınıń belgileri retinde tómendegilerdi ajratadı : úlken maydan, rawajlanǵan qorǵaw tártibi, istehkom (qorǵandıń bar ekenligi, dıyxanshılıq aymaqları yamasa oazisi orayı, dinge sıyınıw hám óz-ara ayırbaslaw orayı. Biraq, alım, Shust mádeniyatı anıq punktlerin túsindirmeler eken olardı geyde qalamonand, geyde dáslepki qala dep belgileydi. Sonıń menen birge, izertlewshi óz jumıslarınan birinde Shust hám Burgulik mádeniyatları erteiy jámáát dáwiri mádeniyatları bolıp, Dalvarzinni da, Eylatanni da qala retinde tariyplew múmkin emesligin aytıp otedi. A. A. Anarbaevning pikrine qaraǵanda bolsa, Ferǵana daǵı maydandı 4-5 ge den kem bolmaǵan, istehkomli bolǵan, rawajlanǵan qorǵaw rejimine iye bolǵan barlıq punktler awıl ho'jalik átirapı, ónermentshilik hám sawda-satıq orayları bolıp, qala mártebeine dawager bolıwı múmkin.
Ulıwma alǵanda, úyrenilip atırǵan dáwir Ferǵana urbanizatsiyasi oraylıq hám qubla aymaqlar urbanizatsiyasidan parıq etedi. Bul ayırmashılıqlar áwele, tábiy-geografiyalıq jaǵday hám etno-materiallıq migratsiya processleri menen anıqlama bernedi. Qolaversa, Ferǵana aymaqlarında Eramizdin’ aldin’g’i I baslarında kóshpelinchi qáwimler mádeniyatlardıń tásiri kóbirek gúzetiledi.
Sonday etip, Eramizdin’ aldin’g’i I mıń jıllıqtıń baslarına kelip Orta Aziyanıń taw aldı aymaqları hám dárya oazisleri otırıqshı dıyxanshılıq xalqı tárepinen jáne de jedellik menen ózlestirila barıladı. Pomir-Oloy tawlarınan Kopetdog' eteklerine shekem bolǵan keń aymaqlarda ayriqsha, usı waqıtta ayırım tárepleri bir-birine uqsas hár túrli mádeniyatlar yoyiladi. Bul mádeniyatlar iyesileriniń sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwında temir buyımlardıń jayılıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Bul orında yarım kóshpelinchi sahra xalqı menen otırıqshı oazislerdegi xalıqtıń óz-ara materiallıq hám ekonomikalıq baylanıslarınıń da áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Bul baylanıslar shubhasız, qala mádeniyatınıń ayriqsha tarqqiyoti ushın tiykar bolıp xızmet etdi.
Alıp barılǵan izertlewler nátiyjelerin analiz qılıw hám ulıwmalastırıw tiykarında Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń aqırı - I mıń jıllıqtıń basları hám ortalarında Orta Aziya sociallıq-ekonomikalıq jámiyetinde tómendegi ózgerisler bolıp ótkenligi gúzetiledi:
- aholi jasaytuǵınlıq aymaqlardıń ádewir keńeyiwi hám soǵan uyqas halda suwǵarılatuǵın hám ishlov beriletuǵın jerlerdiń ózlestiriliwi nátiyjesinde ilgeri xalıq elsiz aymaqlarda tazadan ózlestirilgen oazislerdiń payda bolıwı ;
- Eramizdin’ aldin’g’i IX-vII ásirlerge kelip túrli wálayatlarda maydanı onsha iri bolmaǵan (ortasha 1, 5-3 ge) xalıq punktleri payda boladı, mısal ushın Surxon oazisinde Boyrashı 2, dáslepki Qızıltepa, Bandixon 1, Qashqadáryada Sangirtepa, dáslepki Uzınqir hám Yerqo'rg'on, Zarafshon oazisinde dáslepki Afrosiyob hám Ko'ktepa usılar gápinen bolıp tabıladı;
- ularning ayırımları, sonıń menen birge Sangirtepa qorǵaw diywalları menen oralǵan. Sangirtepadagi sırtqı diywaldıń qalıńlıǵı 10 metrge teń;
- qurilishda hám arxitektorshılıq rejelestiriliwinde bronza dáwiri dástúrleri saqlanadı, qubla Turkmenistan daǵı mákan-jaylar iri maydanlardan ibarat (16 -20 ǵa ), mısal ushın Jaztepa, Úlkentepa hám basqalar ;
- har bir dıyxanshılıq rayonlarda ekonomikalıq hám áskeriy-basqarıw oraylar ámeldegi bolǵan, usınıń menen birge bronzadan dáslepki temir asriga ótiw dáwirinde bólek úy-qo'rg'onlar payda boladı.
Orta Aziyanıń qolay georafik jaylasıwı -regionda áyyemgi dáwirlerden baslap xalıq iskerlik kórsetiwiniń ayriqsha qásiyetlerin belgilep beredi. Bul regionda Oraylıq Aziya hám Arqa Evropa, Qubla Aziya hám Qubla Sibir' ortasında, tawlıq aymaqlar hám tegislikler, sahra hám yarım sahra aralıǵinda jaylasqanlıǵı sebepli, bul jerde kóshpelinchi qáwimler hám dıyxanshılıq oazisleriniń hám de yevropoidlar, mongoloidlar hám avstroloidlarning shegaraları gúzetiledi.
Bul aymaqlarda bronza dáwiri xalıqtıń qáliplesiw dáwiri boldı. Sol sebepli de pándegi kóplegen aktual máseleler (lingvistlar ushın, avalo, hind-oriy qáwimleriniń jayılıwı, arxeologlar ushın, dáslepki tsivilizatsiyalar, mámleketshilik hám qala mádeniyatınıń payda bolıwı, antropologlar ushın, Orta Aziya ikidaryo aralıǵı tipining qáliplesiw tiykarları hám boshq.) áyne bronza dáwiri menen baylanısadı.
Alıp barılǵan Arxeologiyaliq hám antropologıyalıq izertlewler nátiyjeleri salıstırıwiy analiz etilar eken, áyyemgi dáwirdegi Orta Aziya aymaǵın bul jónelislerde úyreniw dáslepki qalalar tariyxın izertlew kózqarastan bir neshe sebeplerge kóre úlken áhmiyetke iye bolıwı gúzetiledi. Bul áhmiyetli jaǵdaydı tómendegishe anıqlama beriw múmkin: birinshiden, bul dáwirde xalıqtıń tábiy aymaqlar boyınsha xojalıq tárepten qatlamlarǵa bóliniwi júz boladıki, alıp barılǵan Arxeologiyaliq izertlewler nátiyjeleri Orta Aziya hám Kazaxstandıń tiykarınan dıyxanshılıq menen shuǵıllanǵan qubla hám de tiykarınan sharbashılıq menen shuǵıllanǵan arqa aymaqların ajıratıw hám óz-ara salıstırıwlaw imkaniyatın beredi. Ekinshiden, dıyxanchilikka hám óndiriwshi ekonomikaǵa erte ótiw dıyxanshılıq jámáátleri sanınıń artpaqtasın hám de dáslepki qalalardıń rawajlanıwın belgilep berdi hám demografik tárepten tásir kórsetip artıqsha xalıqtıń túrli Arxeologiyaliq mádeniyatlarǵa hám xojalıq júrgiziw rejimine tiyisli bolǵan klasslardıń kóship ketiwine dúmpish berdi. Úshinshiden, Orta Aziya aymaǵında quramalı etno-materiallıq processlerdiń júz bolıwı, házirgi zaman úlkemiz xalıqlarınıń qáliplesiwinde uzaq áyyemgine barıp taqaluvchi jergilikli elementlerdiń ústinligi áyyemgi dáwirler menen tikkeley baylanıslı. Tórtinshiden, áyne mine sol xalıq dáslepki qala mádeniyatın rawajlandırıw processinde úlkemiz aymaqlarındaǵı sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń basqarıw sistemasın shólkemlesken bolıp, olardıń dáslepki dıyxanshılıq awılları hám dáslepki qalasazliq mádeniyatınıń jaratıwshańlıǵı ózgeshelikin de bólek atap ótiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Túrli Arxeologiyaliq mádeniyatlar keń tarqalǵan Orta Aziya aymaǵında sońǵı bronza hám dáslepki temir dáwirinde kuzatiluvchi tábiyat kórinisi arnawlı bir tariyxıy -materiallıq processler oǵada quramalı keshkenligin kórsetedi. Arqa sharbadorlari mádeniyatı bul - bronza dáwirdiń Andronov mádeniyatı bolıp, Kazaxstan aymaqların tolıq qamtıp alıp batısda Volga artı shóligacha, shıǵısda Minusinsk háwizige shekem cho'ziladi. Shorvadorlar mádeniyatınıń ızları sol dáwirdiń kóplegen qo'rg'onlaridan anıqlanǵan bolıp, olardan kóp sanlı bronza hám ılaydan islengen ıdıs buyımlar, miynet hám jawınger qurallar hám de kórkem óner dóretpeleri tabılǵan. Olar áyyemgiligi tárepten Old Aziyadan keyinde turadı.
Orta Aziyanıń arqa hám qubla wálayatları xalqı menen oraylıq aymaqlar xalqınıń quramalı etnomadaniy baylanısların itibarǵa alıp, esaptan tısqarı formasında ayırım tákirarlanıwlarǵa jol qóysaq -de, jergilikli xalıq turmısında úlken áhmiyetke iye bolǵan basqa uqsas mádeniyatlarǵa qısqasha toqtalıp ótemiz. Sonday eken, joqarıda aytıp ótkenimizdek, Turkmenistandıń qublaındaǵı neolit dáwiri Jaytun mádeniyatı ornın eneolit mádeniyatı iyeleydi. Bul mádeniyat estelikleri Arqa Kopetdog'ning taw aldı aymaqlarında Tajan dáryası oazisi hám háwizlerinde jaylasqan. Bronza dáwirinde bulmanlarda Nomozgoh (Nomozgoh Iv-v) mádeniyatı gullep jasnaydı. Bul dáwirde Qubla Turkmenistan áyyemgi Shıǵıstıń dıyxanshılıq jámáátlerine tiykarlanǵan qalasazliq tsivilizatsiyasi sistemasına kirar edi.
Ótken ásirdiń sońǵı shereginde Qubla Ózbekstanda alıp barılǵan kóplegen Arxeologiyaliq izertlewler Orta Aziya, Arqa-shıǵısiy Iran, Qubla Afganistandıń qubla-batıs wálayatlarındaǵı joqarı dárejede rawajlanǵan dıyxanshılıq mádeniyatları menen tıǵız baylanıslı bolǵan Arqa Baqtriya áyyemgi dıyxanshılıq tsivilizatsiyasining jańa óshog'ini anıqlaw imkaniyatın berdi. Turkmenistandıń qubla aymaqlarındaǵı dıyxanshılıq qáwimleriniń shıǵısqa kóship ótiwi bul aymaqlarda Sopolli mádeniyatınıń qáliplesiwine alıp keldi. Usı mádeniyat tarqalǵan aymaqlar - Qubla Ózbekstan, Arqa Afganistan, Murg'ob oazisi, Qubla Turkmenistandıń taw aldı aymaqları, sonıń menen birge, Arqa-shıǵısiy Iran esaplanadı.
Alıp barılǵan izertlewler analizine kóre, Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqta qubla daǵı dıyxanshılıq qáwimleri ónimli jerlerdi izlep arqa hám arqa aymaqlarǵa kelediler. Áyyemgi Baqtriyaning Sopolli mádeniyatına tiyisli qáwimler Amudarya aǵımı boylap háreketlenip áyyemgi Buxara oazisiniń ónimli jerlerine kelgenler hám de Zamanbobo mádeniyatınıń qáliplesiwine qatnasqanlar. A. Asqarovning pikrine qaraǵanda, Zamanbobo áwliyesi hám mákan-jayı bir waqıtta júzege keliw etilgen bolıp, Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń ekinshi sheregine tiyisli bolıp tabıladı. Sonday eken, Zarafshonning tómen hám joqarı aǵıslarında Eramizdin’ aldin’g’i III-I mıń jıllıq baslarında qubla daǵı dıyxanshılıq hám arqa daǵı sahra mádeniyatına jaqın mádeniyat iyesileri jasaǵanlar hám de olar ortasında túrli materiallıq baylanıslar bar ediki, áyyemgi xalıqtıń bul baylanısları dáslepki qalalar rawajlanıwına da tásir etpesten qalmadı.
Antropologıyalıq izertlewler nátiyjelerine kóre, sońǵı bronza hám dáslepki temir dáwirine kelip Orta Aziyanıń úlken aymaqlarına yevropoid ırqınıń wákilleri tarqaladı. Sońǵı jıllarda Orta Aziyanıń keń aymaqlarından atap aytqanda, Ózbekstan, Turkmenistan, arqa Afganistan, Qubla Tadjikistan hám arqa-shıǵısiy Iran aymaqlarından tabılǵan kóplegen mazar -qo'rg'onlar buyımları hám kómiw etilgenlerdi antropologıyalıq tárepten salıstırıwiy úyreniw joqarıdaǵı pikirge tiykar bolıp xızmet etdi.
Alıp barılǵan Arxeologiyaliq hám antropologıyalıq izertlewler nátiyjelerin salıstırıwiy analiz etetuǵın bolsaq, bronza dáwirine kelip Orta Aziyanıń qubla wálayatlarında bálent bo'yli, júzi tar ırqtıń wákilleri tarqalǵan. Arqa sahra hám shól aymaqlarında bolsa, qubla xalqınan parıqlanıwshı bası dumaloq, júzi júdá keń hám cho'ziq bolmaǵan qáwimler jasaǵanlar. Fanda qubla túsli adamlar Orta jer teńizi ırqınıń wákilleri dep ataladı. Olar Old Aziya, Mesopotamiya, Iran, Afganistan, Orta Aziya, Indiya sıyaqlı úlken geografiyalıq aymaqǵa yoyilganlar. Arqa túsli adamlar Qubla Sibir aymaǵınan tap Kazaxstan, Orta Aziyanıń arqa-shıǵısiy bólegi, Ural, Volga boyı jerlerine shekem tarqalǵan.
A. Sagdullaev izertlewlerine kóre, bronza dáwirine kelip, Orta Aziya aymaǵında áyyemgi qubla hám arqa tús degi xalıq wákilleriniń qosıw procesi baslanadı hám de áyne mine sol dáwirde, úlkemizde jasap ótken bronza dáwiri qáwimleri Ózbekstannıń áyyemgi xalıqlarına tiykar salǵanlar. Bul dáwir úlkemiz aymaqlarında quramalı etnik-materiallıq processler bolıp ótkeni menen anıqlama bernedi. Atap aytqanda, qubla aymaqlardaǵı zúráátli oazisler otırıqshı dıyxanshılıq xalıq tárepinen ózlestirila baslanǵan bolsa, arqa wálayatlarda kóshpelinchi sharbador qáwimler tarqala baslaydı. Kóshpelinchi sharbadorlar hám otırıqshı xalıqtıń ajıralmas munasábetleri tiykarında sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq -etnik munasábetler háwij aladı.
Tadiqiqotlar analizine kóre, Eramizdin’ aldin’g’i II mıń jıllıqtıń ortalarından baslap Orta Aziya aymaqlarına arqa-shıǵıstan sharbashılıq menen shuǵıllanatuǵın jańa etnik gruppalar kirip kela baslaydı. Jergilikli mádeniyattan parıqlanıwshı bul gruppalar mádeniyatı (Tazabog'yob) kórinisindegi estelikler keyinirek Zarafshon dáryasınıń tómen háwizi aymaqlarından tawıp úyrenildi. Tap soǵan uqsas etnoslarning ızları Tashkent oazisinden, Ferǵana oypatlıqsınan hám arqa Baqtriyaning tawlıq hám taw aldı aymaqlarından anıqlanǵan. Kútá úlken aymaqlarda, atap aytqanda, Kazaxstan shóli, Oltoy, Qubla Sibir, Uraloldi aymaqlarında bolsa ayriqsha mádeniyat jaratqan (Andronov) xalıq gruppaları jasaǵan bolıp, hár eki mádeniyat xalqı ortasındaǵı etno-materiallıq baylanıslar Arxeologiyaliq hám antropologıyalıq izertlewler nátiyjesinde anıqlanǵan.
Bronza dáwirinen baslap pútkil Orta Aziya aymaqlarındaǵı xojalıq rawajlanıwı, demografik processlerdiń tezlashuvi hám shańaraq munasábetleriniń rawajlanıwı nátiyjesinde bólek shańaraqlardıń ajralıp shıǵıwı bolıp ótedi. Bunıń áqibetinde jup shańaraqlar keńeygen kóriniste jámiyet shólkeminiń tiykarǵı buwını bolıp qaladı. Pikirimizshe, áyne mine sol dáwirden baslap urıw jámáátleri qáliplese baslaydı. Ulıwma aymaqlarda qońsılaschilikda jasaǵan bul jámáátler ulıwma jaylawlarǵa, islep shıǵarıw quralları hám qurallarına iye bolıp, alınǵan ónim shańaraqlar ortasında bólistirilgen. Eramızǵa avvvalgi III mıń jıllıq ortalarına kelip iri suwǵarıw hám turar -jay imaratları qurılısı zárúrshiligi hám de jańa jerlerdiń ózlestiriliwi iri oraylarǵa tiykar salǵan úlken jámáátler qáliplesiwine tiykar boldı. Bul jámáátler degi xalıq sanı máseleleri derlik úyrenilmagan.
Áyyemgi xalıqtıń dáslepki qalalar payda bolıwı hám rawajlanıwı processindegi jaratıwshańlıq hám qurılısshılıq iskerligi kútá úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Eski qalalar hám mákan-jaylarda jasaǵan xalıq sanı haqqında izertlewshilerdiń túrli maǵlıwmatlardan - esteliklerdiń maydanı, qurılıslar qısıqlıǵı, úylerdiń sanı, bir shańaraqta jasawshılardıń quramı hám de etnografik izertlewlerden paydalanadılar. Shunonchi, áyyemgi qalalar daǵı xalıq sanı hám olardıń jaylasıwı máseleleri talayyin qızıqlı hám tartıslı tema esaplanadı. Orta ásirler, koloniya hám sovet dáwiri hám de ǵárezsizlik dáwiri qalaları xalqı sanı haqqında málim izertlewler alıp barılıp kóplegen nátiyjeler alınǵan bolsada, eń áyyemgi qalalar xalqı sanı máseleleri derlik úyrenilmagan. Sonday eken, izertlewshilerdińdiń kem sanlı bolsada, buǵan baylanıslı alıp barǵan izertlewlerin salıstırıwiy analiz etemiz.
Áyyemgi qalalar daǵı xalıq sanı haqqında dáslepki maǵlıwmatlar shet ellik ilimpazlar izertlewlerinde payda bolǵan edi. Atap aytqanda, G. Shayld qalasazliqning tiykarǵı belgileri haqqında sóz júrgizer eken, xalqı 5000 hám odan zıyat bolǵan mákan-jaylardı qalalar qatarına kirgiziwdi usınıs etedi. G. Frankfort bolsa arnawlı izertlewler tiykarında Mesopotamiya eski qalaları xalqı qısıqlıǵı 1 gektarǵa 400 kisi tuwrı keliwi haqqında juwmaq shıǵaradı. V. M. Masson G. Frankfortning bul juwmaqların salıstırıwiy analizine tıykarlanıp Kaykubodshohda (Tadjikistan ) 3500, Seksenoxurda (Tadjikistan ) 2000 ge jaqın, Zartepada (Ózbekstan ) 6500 ge jaqın xalıq jasaǵan bolıwı múmkin degen ideyanı ilgeri suradi. Biraq, izertlewshi óziniń bul pikirlerine azmaz shubha menen qaray tolıq tiykarlab bermeydi.
Bronza dáwiri Afganistan esteliklerin izertlew etken V. I. Sarianidining pikrine qaraǵanda, Dashli oazisiniń hár 1 gektar jerine 150-200 dane adam jasaǵan. V. M. Masson tikkeley ózi alıp barǵan Arxeologiyaliq hám paleoetnik izertlewlerge tıykarlanıp neolit dáwiri Jaytun mádeniyatı yoyilgan dáwirde Kopetdog' taw aldı tegisliklerinde shama menen 3000 xalıq jasaǵan bolıp, xalıq qısıqlıǵı dárejesi salıstırǵanda tómen, yaǵnıy 100 km2 14 adam tuwrı kelgen degen pikirdi ańlatadı.
Qubla Turkmenistan daǵı oraylıq esteliklerden biri bolǵan 8 gektarlı Geoksyur I de G. N. Lisitsinaning pikrine qaraǵanda, 1000 -1200 dane adam jasaǵan. Geoksyurdagi paleobotanik materiallar hám áyyemgi suwǵarıw imaratıların izertlew etar eken V. M. Masson bul jerde jasaǵan xalıq 2000 kisi degen juwmaq shıǵaradı.
Gonurdepa paleodemografiyasi menen shuǵıllanǵan N. Dubovaning sońǵı maǵlıwmatlarına kóre, bul jerdegi qábirlerden 3181 adam qaldıqları anıqlanǵan. Izertlewshiniń pikrine qaraǵanda, sol dáwir basqa esteliklerge salıstırǵanda Gonurdepa xalqınıń turmıs tárizi joqarı dárejede bolǵan.
Basqa esteliklerge salıstırǵanda Sopollitepa xalqı haqqında tolıqlaw maǵlıwmatlar bar. Atap ótiw kerek, mákan-jaydıń úlken bóleginde materiallıq qatlamlar saqlanıp qalmaǵanligi sebepli esap -kitaplar tek qorǵan daǵı maǵlıwmatlar tiykarında etilip, keyin mákan-jaydıń barlıq aymaqlarına engiziledi. Sonday eken, A. A. Asqarovning uzaq jıllıq alıp barǵan izertlewleri nátiyjelerine kóre Sopollitepa qorǵanınıń ulıwma maydanı 6724 m2. Birinshi basqıshda qorǵanda 30 ta kishi shańaraq jasaǵan hám hár bir shańaraqqa 224 m2 maydan tuwrı kelgen. Ekinshi basqıshda 61 shańaraq jasaǵan bolıp hár bir shańaraqqa 110 m2 maydan tuwrı kelgen. Úshinshi basqıshda shańaraqlar sanı qısqarib 47 danege túsip qaladı, hár bir shańaraqqa 143 m2 maydan tuwrı kelgen. Ulıwma esaplab qaraǵanda bir shańaraqqa (224 Q110 Q143):3 q159 m2 maydan tuwrı kelgen. Mákan-jay ulıwma maydanın bul sanǵa bolsaq, Sopollitepada jasaǵan shańaraqlardıń shamalıq sanı kelip shıǵadı. 40. 000:159 q251 shańaraq. Kishi shańaraqlardıń ortasha sanı 5-6 kisi. Sonday eken, Sopollitepada shama menen 1255-1506 adam jasaǵan.
A. S. Sagdullaev Qızılsha 6 mısalında Arqa Baqtriya mákan-jayları xalıq sanı haqqında maǵlıwmatlar beredi. Mákan-jay maydanı hám úylerdiń sanına qaray juwmaq shıǵarǵan alımdıń pikrine qaraǵanda, ahmoniylargacha bolǵan dáwirde mákan-jayda 15-20 ta adam, Qızıltepa eski qalası átiraplarında bolsa 300 dane ge shekem adam jasaǵan.
Áyyemgi qalalar daǵı xalıq sanı haqqında E. V. Rtveladze arnawlı (hám birden-bir) maqalasında maǵlıwmatlar beredi. Alım arxoelogik izertlewler nátiyjelerine súyene otirip Arqa Baqtriya áyyemgi qalalar daǵı xalıq sanın salıstırıwiy analiz etedi. Izertlewshiniń juwmaqlarına kóre, Dalvarzintepa qorǵaw diywallarınıń ishki aymaǵı 17 gektardan ibarat bolıp, 1 gektarǵa 280 dane adam, hámmesi bolıp eski qalada 6000 den zıyatlaw adam jasaǵan. Izertlewshi Arqa Baqtriyadagi kóplegen góne qala hám mákan-jaylar xalqı sanın tómendegishe beredi: Zartepa - 3000 ge jaqın ; Xaitobodtepa - 1500 ge jaqın ; Jondavlattepa - 1500 ge jaqın ; Talashkantepa II - 100 ge jaqın ; Keń kókireklitepa - 3500 ge jaqın ; Kempirtepa - 800-900; Xayrobodtepa - 500 ge jaqın ; Babatepa - 700 den zıyatlaw ; Arpapoyatepa - 300 ge jaqın ; Kelinchaktepa - 70 ten zıyat ; Oqqo'rg'on - 140 -150 kisi.
Sonday eken, kórip o'tkanimizdek, áyyemgi qalalar daǵı xalıq sanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar asa kem. Soǵan qaramastan, bul kem sanlı maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw jáne bul bar daǵı izertlewlerdi dawam ettiriw dáslepki qalalar tariyxın úyreniw boyınsha qıyallarimizni jáne de keńeytiwi shubhasız bolıp tabıladı. Orta ásirler hám odan keyingi dáwir qalalarındaǵı xalıq sanına kelsek, buǵan baylanıslı maǵlıwmatlar salıstırǵanda kóbirek bolıp, bul jónelis bólek tema esaplanadı.
Úlkemizdegi áyyemgi xalıq áyyemginde qanday at menen atalǵanlıqları bizge belgisiz. Orta Aziya xalqı haqqındaǵı maǵlıwmatlar daslep Shıǵıs hám Grek-rim dáreklerinde tilge alınadı. Grek tariyxchilari maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Yevrosiyoning úlken aymaqlarında jasawshı qáwimler ulıwma «skiflar» atı menen ataladı. Gerodot «bu xalıq áyyemgilikte Egipetliklardan qalıwmaydi», dep joqarı baha bergen edi. Sol dáwirdegi taǵı bir tariyxchi Pliniy bolsa, Orta Aziya aymaqlarında 20 ǵa jaqın qáwimler bar ekenligi jóninde eskertip ótedi. Jazba dereklerde skiflarning eki iri qáwimi: saklar hám massagetlar jóninde kóbirek eslatiladi. Ahmoniylar ideografiya jazıwlarında saklar ush bólekke (xaumavarka, tigraxauda, tiay-tara-darayya) bolıp kórsetiledi. Massagetlar jóninde de túrli pikirler ámeldegi bolıp, olar jergilikli sharbador-áskeriy qáwimler bolǵanlıǵı aytnadı. Biraq, jazba derekler bul xalıqlar hám qáwimlerdiń qaysı ırqqa tiyisliligi haqqında maǵlıwmat bermeydi
Úlkemiz aymaqlarında jasaǵan áyyemgi qáwimler haqqında salıstırǵanda qádemgiroq maǵlıwmatlar «Avesto»de beriledi. «Avesto» maǵlıwmatlarına kóre, jámiyet tórt tiykarǵı bólekke - úy, shańaraq jámááti - «nmana» yamasa «dmana», urıw - «vis», qáwim - «zantu», qáwimler birlespesi - «daxiyu»ga bólinedi. Yashtning úshinshi bapta sonday dep ataladı : «Quday Mitrani biz ullılaymız. Oǵan hesh kim ótirik gápirolmaydi: úyde-shańaraq baslıǵı, urıw aqsaqalı, qáwim baslıǵı hám mámleket sárdarı jalańqaya bolsa, ǵázeplengen Mitra pútkilley shańaraqtı, urıwdı, mamalakatni hám olardıń basshıların da tamaman joq etedi».
Avestodagi basqarıw sisteması maǵlıwmatlarına qaraǵanda wálayat «daxiyu» dep atalib, onı basqarıwshısı «daxiyupati» delingen. Mámleketti mekeme etken shaxs «kavi» yamasa «sastar» dep atalǵan. Biraq, derekte qalalar hukmdorlari haqqında maǵlıwmatlar berilmaydi. Ulıwma, Avestoning bizgeshe jetip kelgen eń eski bólimleri de jámiyet social rawajlanıwınıń dáslepki basqıshları haqqında maǵlıwmatlar bersa-de, qalalar hám qala turmısı haqqında hesh qanday maǵlıwmatlar bermeydi. Sol sebepli de bul derekten Orta Aziya áyyemgi qalaları haqqında maǵlıwmat alıw múmkinshiligine iye emespez. Avesto áyyemgi jámiettiiń tórt qatlamın ajıratıp beredi. Bular - qoxinlar, áskerler, sharbadorlar hám ónermentler bolıp tabıladı. Derektiń túrli maǵlıwmatlarınan juwmaq shıǵarıp áyyemgi qalalarda zergerlik, gúzeshilik, toqıwshılıq hám temirshilik rawajlanǵanlıǵın oyda sawlelendiriw múmkin.
Qullası, mıń jıllar dawamında Ózbekstan aymaqlarında jasap ótken qáwimler hám xaliqlardiń tariyxı, jergilikli xalıqtıń qurılısshılıq iskerligi hám mádeniyatı izsiz joǵalıp ketpegen. Olar dáslepki qala mádeniyatı hám dáslepki mámleketshilik sistemasına tiykar salındılar. Bul xalıqtıń ayırımları babalarımızdıń iri gruppaların tashkil etip, eń áyyemgi jazba dereklerde tilge alınǵan. Bul dereklerdiń gúwalıq beriwishe, Eramizdin’ aldin’g’i vII-vI ásirlerde Ózbekstannıń dıyxanshılıq oazislerinde so'g'diylar, baqtriyaliklar hám Xorezmiylar jasap áyyemgi Shıǵıs qalasazligi menen básekilasha alatuǵın hám de bekkem tiykarlarǵa iye bolǵan joqarı áyyemgi Ózbekstan tsivilizatsiyasining qala mádeniyatın jarattılar. Sonday ekenki, sol sebepli de so'g'dlar, baqtriylar, Xorezmiylar, sak-massagetlar aǵayın xalıqlar bolıp, turaqlı ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq baylanısda bolǵanlar. Ásirese, dıyxanshılıq menen shuǵıllanıp otırıqshı xojalıq júrgizgen xalıqtıń, atap aytqanda, qala xalqınıń materiallıq mádeniyatı bir-birine talay uqsas bolǵan.
Orta Aziya hám Kazaxstandıń tawları, sahraları hám shólida jasaǵan saklar hám massagetlar tiykarınan sharbashılıq xojalıǵı júrgizip, otırıqshı xalıq menen materiallıq hám ekonomikalıq baylanıslardı rawajlantirib barǵanlar.
Tayansh sózler
Temir asri, temir buyımlar, temirshilik, Jaz-I, arxaik Doxiston, qhshimcha qorǵaw diywalları, ıqtırma, oraylashuvning oazis forması, qorǵan -qo'rg'on, úlken patriarxaik shańaraq, qurılıs usılları, arxitekturalıq ayrıqshalıqlar, bekkem qurılıs, naǵıslı ılaydan islengen ıdıs komplekslerin, Kushık I, ulıwma tariyx, ishki urbanizatsiya processleri, qáwimlerdiń dástúriy jaylasıwı, demografik jixat, etno-materiallıq processler, Andronov mádeniyatı, yevropoid ırqı, qubla hám arqa tús degi xalıq, xalıq quramı, paleoetnik izertlewler, xalıqtıń jaratıwshańlıq hám qurılısshılıq iskerligi, “skiflar”, saklar hám massagetlar, ideografiya jazıwlar, sharbador-áskeriy qáwimler, nmana, vis, zantu, dax'yu, shańaraq baslıǵı, urıw aqsaqalı, dax'yupati, kavi, áster, hind-Iran qáwimlri, so'g'diylar, baqtriylar, Xorezmiylar.
|
| |
