TEMA: 9. ÁYYEMGI XOREZMNIN’ TEMIR DA’WIRI ARXEOLOGIYASI
Reje
1. Áyyemgi qalalardıń qáliplesiwi.
2. Xorezm erte temir ásirlerinde.
3. Gúzeli qır, Qalalı qır, Xazarasp
4. Áyyemgi qalalardıń qáliplesiwi.
Adamzat tariyxında «civilizaciya»nıń baslanıwı boladı. Áyyemgi qalalardıń payda bolıwı jámiyette sociallıq toparlardıń ósip shıǵıwı, mulk teńsizliginiń kelip shıǵıwı, mámleketlerdiń payda bolıwı dáwirine tuwra keledi. Demek klasslar hám mámlekettiń payda bolıwı áyyemgi jámiyetlik dúzimniń ıdırawınan keyin baslanadı.
Áyyemgi qalalardıń payda bolıwı máselesine júdá kóp ilimpazlar kewil awdardı. Solardan: I.M.Dyakonov, V.A. Yakubovskiy, B.A. Litvinskiy, V.M. Masson, S.P.Tolstov A.A.Askarov, T.Sh.Shirinov, A.S.Sagdullaev, Sh.B.Shaydullaevlar qusaǵan ilimpazlardı atap ótsek boladı.
Alımlardıń pikirinshe, Áyyemgi shıǵıs ellerinde jámáátlar turmısı bir tegis rawajlanbaǵan bolsada, olar tuwǵan-tuwısqańlıqqa tiykarlanǵan urıwshılıq jámááti, shańaraq jámááti, úlken patriarxal shańaraq hám awıl jámáátların basınan keshiredi. Jámáátlar óndiriste islep shıǵarıwdı shólkemlestiredi, jámiette tártipti saqlaydı, tınıshlıqtı saqlaw hám qońsı qáwimler menen óz-ara baylanısta bolıw islerin basqarǵan. Usı jámáátlardıń rawajlanıw basqıshlarında ertedegi mámlekettiń hár qıylı formaları payda boladı. Ertedegi qalalar hám mámleketlerdiń payda bolıp rawajlanıwı bir-birine baylanıslı bolǵan. Ertedegi qalalar eki bólekten turǵan:
Birinshisi – monumental ibadatxanalarǵa iye bolǵan hám diywallar menen oralǵan.
Ekinshisi – ashıq keńislikte jaylasqan qala bolıp, diyxanshılıq oazistiń orayı bolǵan. Bul, qalalar ibadatxana basshıları tárepinen basqarılǵan.
Áyyemgi qalalar tómendegi funkciyalardı atqarǵan:
1. Qala diyxanshılıq oazisindegi «nom» tipindegi hákimlikler orayı (qala-mámleket);
2. Qala-aymaqlıq mámleket orayı;
3. Qala-oraylasqan mámleketler-imperiyalar orayı.
Ilimpazlar tárepinen áyyemgi qalalardıń payda bolıwı máselesi boyınsha túrli pikirler bolsada, olardı birlestiretuǵın tómendegi ulıwma belgiler boladı.
1. Qala bolıwı ushın,belgili bir aymaqtıń átirapı qorǵanıw diywallar menen oralıwı kerek.
2. Qala bolıw ushın, ol úlken territoriyanı iyelewi kerek.
3. Qalada hukmdardıń arkı (sarayı) bolıw kerek.
4. Qalanıń oraylıq ibadatxanası bolıw kerek.
5. Qalada ónermentler jasaytuǵın kvartalları bolıwı kerek.
6. Qalada rawajlanǵan ónermentshilik bolıw kerek.
7. Teńge-pullardıń bolıwı kerek.
8. Qala qábirstanı bolıwı kerek.
2. Xorezm erte temir ásirlerinde.
Erte temir ásirlerde yaǵnıy b.e.sh. VIII-V ásirlerde Xorezmniń ekonomikalıq, mádeniy hám jámiyetlik turmısında úlken ózgerisler kelip shıǵadı. Suwǵarıp diyxanshılıq etiw rawajlanadı, temir metallurgiyası ózlestiriledi. Temirden islengen qurallar kóbeyedi. Xorezmde erte temir dáwirinde mámlekettiń ertedegi jámiyetlik qatnasıqlar payda boladı. B.e.sh. I mıńınshı jıldıń basında Ámirabad mádeniyatı dáwirindegi mákan jaylardı izertlegende, arxeologlar uzınlıǵı 1 km teń suwǵarıw kanallarınıń qaldıqların tabadı.
Áyyemgi grek hám áyyemgi Rim avtorları, áyyemgi Iran patshalarınıń jartaslarǵa oyıp jazdırǵan sına tárizli jazıwları hám áyyemgi zardushtiylik dininiń káramatlı kitabı «Avesto»da keltirilgenińdey, Ámiwdáryanıń tómengi albındaǵı diyxanshılıq oazisi Xorezm, onıń xalqı xorezmliler dep atalǵan. Áyyemgi Xorezm aymaǵına házirgi Qarqalpaqstan, Xorezm walayatı, Túrkmenstan respublikasınıń Tashauız walayatı hám Charjdow oblasttınıń bir bólimi kiredi. Áyyemgi Xorezmniń diyxanshılıq oazisin qorshap, Qaraqum shólistanlarında, Ústirt jazıqlıǵında Xorezm eliniń átirapında kóshpeli hám yarım kóshpeli sharwalar sawda hám mádeniy baylanıslarında bolǵan. B.e.sh. VIII-VII ásirlerde Xorezmliler yarım jer tóle hám jer tólelerde jasaǵan. B.e.sh. VIII ásirdiń aqırı –VI ásirden baslap, Xorezmde qalalar payda bolǵan. Olardıń diywalları paxsa hám qam gerbishlerden kóteriledi.
Boljawlarǵa qaraǵanda, b.e.sh. VII ásirdiń aqırı – VI ásirdiń basında Xorezmdi axemeniy patshaları basıp alǵansha, Xorezmde oraylasqan kúshli mámleket bolǵan. Xorezm mámleketine Túrkmenstan aymaǵındaǵı Gerirud Tadjen dárya boyları, Kopet taw jaǵaları hám oǵan qońsı elatlar qaraǵan. Áyyemgi Xorezm patshalıǵınıń payda bolǵanı haqqındaǵı boljawdı birinshi bolıp nemec alımı I. Markvart másele etip kóteredi. Ol «Tariyx atası» Gerodottıń b.e.sh. V ásir jazıwına tiykarlanıp, «Aziyada taw tóbeshikleri menen qorshalǵan tegislik hám keń dala Xorasmiylerge tiyisli bolǵan. Sol keńislikke qarap, tawlardan Akes dáryası aqqan. Bes shaqapshaǵa bólinip aqqan dárya Xorezm, Girkan, Parfiya, Sarang (Seystan), Taman (Seragoza) jerlerin suw menen támiyinleydi» degen pikirdi iyeleydi. Gerodottıń bul jazıwı jáhán alımları arasında hár túrli ilimiy boljawlardı payda etti. S.P. Tolstov, Gerodot aytqan Akes dárya Xorezm jeri arqalı ótetuǵın Ámiwdárya dep boljaydı. Nemec tariyxshısı I.Markvart, Akes dáryası bul qubla Túrkmenstandaǵı Tedjen Gerirud dáryasına tuwrı keledi deydi. Sonıń ushında alımlar Xorezmler payda etken mámlekettiń siyasiy orayı Marı-Gerat qalaları bolǵan dep shamalaydı.
V.B. Xenning, I. Gershevich hám S.P. Tolstovlar usı jazba maǵlıwmat tiykarında axamaniy patshaları Xorezmdi jawlap alǵansha úlken Xorezm patshalıǵı bolǵan dep juwmaq shıǵaradı. S.P. Tolstovtıń pikirinshe bul úlken Xorezm mámleketi shıǵıs Iran qáwimleriniń birlespesinen turıp, ol áskeriy demokratiyalıq konfederaciya edi dep esaplaydı.
V.B. Xenningtiń pikirinshe, axámaniy patshaları Midiya mámleketin hám úlken Xorezm patshalıǵın jawlap alǵannan soń, Parfiyanıń shıǵısında jasawshı Xorasmiyler arqa tárepke jılısıp, Ámiwdáryanıń tómengi alabına, yaǵnıy olar ózleriniń házirgi jasap atırǵan jerine kelip ornalasqan degen atar aytadı. Biraq Xorezm mámleketiniń payda bolǵanı haqqında másele ele arxeologiya iliminde óz sheshimin tapqan joq. Erte temir dáwirindegi Xorezmniń úlken qalalarınıń biri Ámiwdáryanıń shep tárepinde jaylasqan Gúzeli qır boladı. Qala tábiiy tóbeshiktiń biyik jerine salınıp, maydanı 40 gektarǵa jaqın bolǵan. Estelik eki atar paxsa diywalları menen qorshalǵan, sırtı qorǵanıs diywallar hám yarım dóńgelek minaralar menen bekkemlengen. Diywallar hám minaralardıń aldı betine shatrash tártibinde eki atar gezermenler ornı saqlanǵan. Gúzeli qırdı izertlegende, onda turaq jaylar, mádeniy hám óndirislik jaylar bolǵanı anıqlandı. Qalanıń orayındaǵı gerbishten salınǵan kóp ójireli iri turaq jay imaratları hám qorǵanıs diywalların boylap, diywalǵa jabıstırılıp salınǵan shópker qaqıralarda bolǵan.
Qalanı izertlegende kóp sanlı ójireler, keń zalları bar imaratta bir neshe oshaqlar bolǵanlıǵı anıqlanıp, izertlewshiler bulardı urıwshılıq qatnasıqları menen tıǵız birlesken úlken kollektivlerdiń bolǵanlıǵınıń guwası dep atar júrgizedi. Óndirislik ójirelerde mıs hám temir eritetuǵın ustaxanalar, bronza hasıl taslardan bezeniw buyımların isleytuǵın ustaxanalar bolǵanlıǵın ańlatadı.
Gúzeli qır, Qalalı qır, Xazarasp.
Biziń eramızǵa shekemgi VII ásir aqırı VI ásirdiń birinshi yarımında Xorezmde Dawdannıń shep tárepinde Shermenjap oazisinde Gúzeli qır qala payda boladı. Ol, sol Shermenjap diyxanshılıq oazisiniń paytaxtı boladı. Gúzeli qır úsh múyeshli formada salınadı. Ulıwma maydanı 40 ga boladı. Qala eki atar paxsa diywallar menen qorshalıp, ol kóp sanlı yarım dóńgelek minaralar menen bekkemlenedi. Diywal hám minaralardıń aldı beti shatrash tártibinde eki atar gezermenler jayı bolǵan. Qalada turaq jaylar, óndiris hám mádeniyat jayları bolǵan. Gúzeli qır átirapında erte temir dáwirine tiyisli awıl elatlar hám Kúywsay mádeniyatın payda etken, yarım kóshpeli sak qáwimleri jasaǵan.
Gúzeli qır qalası Áyyemgi Xorezmniń Shermenjap diyxanshılıq oazisindegi aymaqlıq mámlekettiń siyasiy basqarıw orayı bolǵan. Bul jerdiń xalqı diyxanshılıq, sharwashılıq hám balıqshılıq penen shuǵıllanǵan. Tabılǵan cilindr túrindegi gúlal ıdıslar Margiana esteliklerinde kóp ushırasadı. Soǵan qaraǵanda Xorezmde aymaqlıq qala-mámlekettiń payda bolıwına Margiananıń mádeniy tásiri bolǵan
Gúzeli qır qalası áyyemgi Xorezmniń erte temir dáwirinde payda bolıp, Ámiwdáryanıń shep tárepinde jaylasqan úlken diyxanshılıq orayı bolǵan. Solay etip, bunı b.e.sh. VII ásir aqırında – VI ásirdiń birinshi yarımında Xorezmde aymaqlıq mámleket edi dep juwmaq shıǵarılsa durıs boladı. Bul mámleket erte temir dáwirinde, Ámiwdáryanıń eski salası, Uzboydıń delta alabında hám Shermen jap oazisinde kóshpeli sak qáwimleriniń aralasıwınan payda boladı. Bul aymaqlıq mámlekettiń payda bolıwında shıǵıs Iran qáwimlerinińde tásiri tiyedi. Áyyemgi Xorezmniń siyasiy-hákimshilik, diniy, ónermentshilik hám sawda orayı bolǵan Gúzeli qır aymaqlıq kishi mámleket dógereginde bir neshe mayda mákan jaylar jaylasqan.
QALALÍ QÍR ¬– áyyemgi Xorezm aymaǵındaǵı eski qala qarabaxanası (er.ald. VI-IV ásirler). Tashauız walayatı (Turkmenstan) aymaǵında, áyyemgi Chirman jap kanalı boylarında jaylasqan. 1939-jıl S.T.Tolstov tárepinen izertlengen. 1950-jılda Xorezm arxeologiya-etnografiya ekspediciyası tárepinen qayta izertlengen. 1953, 1958 jılda Yu.A.Rappoport basshılıǵında izertlewler alıp barılǵan. Qalalı qır 2 iri qala qarabaxanası bolıp, tuwrı tórtmúyeshlikten ibarat. Kólemi 1100x700 m.
B.e.sh. VII ásirdiń aqırı – VI ásirdiń basında, Qubla Xorezmde erte aymaqlıq mámleketi Xazarsp diyxanshılıq oazisinde dúziledi. Buǵan Baktriyanıń mádeniy tásiri tiygen. Xazarasptıń tómengi mádeniy qatlamı erte temir dáwirine tuwra keledi.
Áyyemgi Xorezmniń ekinshi aymaqlıq mámleket orayı Xazarasp boladı. Xazarasptıń tómengi mádeniyat qatlamına jer astı suwı jaqın. Sonıń ushın b.e.sh. VII ásir aqırı – VI ásirdiń birinshi yarımına qala qaldıǵı ele tabılǵan emes. Xazarasptan 17 km shıǵısta Ámiwdáryanıń oń jaǵasında usı dáwirge tiyisli, rawajlanǵan ónermentshilik orayı bolǵan Xumbuz tepe jaylasqan. Tabılǵan gúlal ıdıslar, qádimgi Baktriyanıń Kushuk III hám Kushuk IV dáwirindegi gúlal ıdıslardıń formasın qaytalaydı. Qubla Xorezmde Xazarasp diyxanshılıq, ónermentshilik aymaqlıq mámlekettiń payda bolıwına áyyemgi arqa Baktriyanıń mádeniy tásiri bolǵan. Bir topar migraciyaǵa ushırap Sogd arqalı Baktriyadan kelgen adamlar xorezmliler menen aralasqan.
Xazarasp diyxanshılıq oazisi orayı Xazarasp qalası boladı. Bul eki aymaqlıq qala mámleketleri Xorezmdi Iranlar jawlap alǵanǵa shekem ómir súrgen.
|
