|
TEMA: 13. BAKTRIYANIN ANTIK DAWIR ARXEOLOGIYASI
|
| bet | 83/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 13. BAKTRIYANIN ANTIK DAWIR ARXEOLOGIYASI
Reje:
Baktriyanin’ siyasiy-ekonomikaliq ma’deniy turmisi
Baktriya qalalari
Baktriya diniy ko’z qaraslari ha’m o’nermentshileri
Orta Aziyanin’ áyyemgi da’wirdegi u’lken tariyxiy ma’deniy oblastlarinin’ biri Baktriya baladı. Baktriya A’miwda’ryanin’ joqarg’i eki boyları jerlerinde jaylasip ha’zirgi O’zbekstan ha’m Ta’jikistan respublikalarınin’ qubla oblastlari jerlerin iyelegen. B.e.sh. IV a’sirde Baktriya, Greko-Makedoniya a’skerleri ta’repinen basip alindi. B.e.sh. 331-jili Aleksandr Makedonskiy qaytis bolg’annan son’, Baktriya b. e. sh. 306 -250-jillari Selevkiyler patshalig’ina qaraydı.
B.e.sh. 250-130-jillari Baktriya ayma’inda g’a’rezsiz Greko-Baktriya patshalig’i du’ziledi. Bul patshaliqti greklerden shiqqan Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl atli patshalar basqaradi. Usi jillari Baktriya ayma’ina Gretsiya ha’m Kishi Aziya ellerinen ko’plep adamlar (kolonistler) kelip qonislasadi. Na’tiyjede grek tili ha’m ellinizm ma’deniyati Baktriyag’a ken’ taraladi.
B.e.sh. 130-120 jillari Greko-Baktriya patshalig’i, búrin Mongoliyag’a sibaylas gunnlardan jen’ilip, batisqa jilisqan ko’shpeli yuechji qa’wimlerinin’ topilisinan qolaydı. Bul atlanisqa Aral boyi ha’m Aral-Kaspiy aralig’inda jasag’an sak-massaget qa’wimleri de qatnasadi.
B.e.sh. II a’sirdegi Baktriya aymag’ina aralasqan ko’shpeli yuechji qa’wimleri Qitay jazba dereklerinde toxarlar dep ataladı. Sonlıqtan b.e.sh. II a’sirden baslap buring’i Baktriya aymag’i tariyxta sol qa’wimlerdin’ ati menen baylanistirilip Toxaristan dep ataladı.
B.e.sh. II a’sirdin’ ekinshi yarımında batistan migratsiyag’a ushirap kelgen ko’shpeli yuechji qa’wimleri Kushan ma’mleketine tiykar saladi. Kushan patshalig’i basinda 30 -80-jillari Kudjula Kadfiz turadı. Kushan ma’mleketinin’ ku’shli rawajlang’an da’wiri, Vima I Tak patshaliq etken jillarg’a tuwra keledi. Usi da’wirde Kushan ma’mleketine arqa ha’m orayliq Hindistan qaraydı. Kushan ma’mleketine ha’zirgi O’zbekstan ha’m Ta’jikistan respublikalarınin’ qubla rayonları, shig’is Tu’rkistan, Afganistan jerleri qaraydı. Kushan ma’mleketi Vima 1 Tak xanlig’i Vima II Kadfizdin’ balasi Kanishka (100-126 - jillar) ha’m Kanishkanin’ uli Xuvishka (126 -164 - jillar) basqarg’an jillari ja’nede ken’eyedi. Eramızdin’ III a’siri aqirinda Kushan patshalig’i siyasiy kriziske ushiraydi. Kushan patshalig’inan shig’is Tu’rkistan ha’m Ganga da’rya alabindag’i eller bo’linip shig’adi. III a’sirdin’ aqirinda Kushan patshalig’inin’ quraminda tek Baktriya, Afganistan ha’m Gandxara walayatlari qaladi. III a’sirdin’ aqirinda Iran Sasaniy ma’mleketi a’skerleri Kushan armiyasin jen’ip Baktriyada Kushan-Sasaniyler basqarg’an jan’a patshaliqti payda etedi. Kushan sasaniylerden shiqqan ha’kimler o’zlerin «Kushan patshalarinin’ patshasi» dep atap, usi ataq penen ten’geler basip shig’aradi. IV a’sirdin’ aqiri - VI a’sirde Toxaristan dep atalg’an a’yyemgi Baktriya jerin xionitler, eftalitler, keyin tu’rkler o’zlerine qaratadı. VII a’sirdin’ aqiri - VIII a’sirdin’ basinda Baktriya-Toxaristan jerleri arab xalifatinin’ quramina kiredi.
Grekler basip alg’an jillari, arqa Baktriyanin’ ko’p g’ana qalalari, awil elatlari buziladı. Diyxanshiliq tarawlari isten shig’ip qaladi. Biraq jergilikli xaliqtin’ tınımsız miyneti na’tiyjesinde qalalar qayta tiklene baslaydi. A’sirese selevkiyler ha’m Greko-Baktriya patshalig’i da’wirinde bir neshe jan’a qalalar payda baladı. Kushanlar da’wirinde tu’rli rejede qurılg’an qalalardin’ sani ko’beyedi.
Áyyemgi da’wirde, arqa Baktriyanin’ siyasiy-ekonomikaliq ma’deniy oraylarina Dalverzin to’be, Go’ne Termiz, Zar tepa, Janda’wlet to’be ha’m Kempir to’be (Surxanda’rya walayatinda) kiredi. Kempir to’be Termizden 20 km qashiqliqta jaylasqan. Kempir to’be qalasi A’miwda’ryanin’ jag’asinda da’ryan o’tkelinde (perepravasinda) jaylasip, a’yyemgi Baktriya menen Hindistandi baylanistirip turg’an. Usi jerden b.e.sh. IV a’sirde Baktriyani jawlap alg’anda Aleksandr Makedonskiy o’tken. Aleksandr Makedonskiy Hindistang’a ju’risinde de Kempir Go’ne qalasi arqali o’tkelden o’tken. Ilimpazlardin’ pikirinshe Aleksandr Makedonskiy usi o’tkelde Aleksandr Oksianskiy degen qala saldiradi.
Kempir to’be qalasi qazip izertlengengende, qalanin’ qorg’anis diywallari ashiladi. Keyin ala Kempir to’be qalasi A’miwda’rya degishinde ushiraydi. Kempir to’be qalasi, shaxristan, sawda, o’nermentshilik jaydan ha’m porttan turg’an. Qala xalqi kvartallarg’a bo’linip jasag’an. Kvartallardin’ eni 1,5-2,2 m ko’sheler bo’lip turg’an. Ko’she baylarında turaq jaylar, qalaliq sawda qatarları ha’m ma’deniy imaratlar jaylasadi. Qalanin’ ma’deniy tabilmalari - Hindistan, Iran, Egipet, Qitay ellerinen alip kelingen bronzadan islengen buyimlar, pil su’yeginen islengen taraqlar, ten’geler, mo’rler, adam ha’ykelleri, parfiyansha jaziwlar, Baktriyanin’ usi eller menen ma’deniy sawda baylanista bolg’anlig’inan derek beredi.
Arqa Baktriyanin’ qalalarina Key Qabat shax, Saksanxur, Go’ne qala bolip bular qubla Ta’jikistan jerinde jaylasqan Dalverzin to’be Kushan patshalig’inin’ iri ma’deniy oraylarinin’ biri bolg’an. Qala Surxanda’ryanin Sherabad rayonında jaylasqan. Qala a’tirapi turaq jaylar, qorǵan-saray ha’m shaxristan diywallari menen oraladi. Qala ishinde o’nerment ustalardin’ u’y jaylari, ustaxanalar ha’m qala xalqinin’ kvartallari jaylasqan. Qala aristokratlarinin’ jaylari jaqsi salinip diywallari tu’rli ren’de bolsa, basqa qala turg’inlarinin’ jaylari ju’da’ a’piwayi etip saling’an.
Dalverzin to’bede buddizm dininin’ ibadatxanasi ashilip, onda budda ha’m badistxagva ha’ykelleri su’wretleri menen bezelgen. Qalanin sırtında buddizm ibadatxanasi bolg’an Dalverzin to’be qazip izertlengende qaladan 36 kg altin ha’m ju’zlegen altin gu’mis ten’geler tabilip ol tariyxta Dalverzin g’aziynesi dep ataladı. Surxanda’ryanin’ Denaw rayonı aymag’inda Kushan shaxlarinin’ sarayi ashilip izertlengen.
Saraydin’ aldi shig’is ta’repke qarap qurılg’an. Saray bo’lmeleri ha’m tiykarg’i zalı tu’rli ren’degi boyawlar menen tu’rli syujetli su’wretler menen bezelgen. Ayırım bo’lmeleri ganch penen sibalg’an. Ayırım bo’lmelerinin’ diywallarinda shax ha’m onin’ shan’araq ag’zalari ha’m saray xizmetkerlerinin’ su’wretleri berilgen. Bulardan basqa atlilar ha’m grek qudaylari Arina, Grek ha’m Nikalardin’ ko’rinisleri sizilg’an.
Surxanda’rya walayatindag’i u’lken qalalardin’ biri Zar tepa boladı. Zer tepe esteligi reje boyinsha saling’an. Qala a’tirapi qorg’anis diywallar menen oralg’an. Sırtqı diywallari yarım do’n’gelek minaralar menen bekkemlengen, qala ishinde u’y-jaylar jaylasqan. Zer tepenin’ shig’is jag’inda buddizm ibatatxanasi ornalasqan.
Baktriyanin’ ellinizm da’wirine tiyisli qorg’an qalalardin’ biri Kempir qala boladı. Bul qorg’an qalani izertlep teksergende, Kushan da’wirine tiyisli bay ma’deniyati ha’m ko’rkem o’ner u’lgileri tabiladi. Baktriyanin’ áyyemgi da’wirine tiyisli u’lken qalalarinin’ biri Key kobad shax baladı. Qala bekkem korg’aniw diywallarg’a yie bolip, to’rt mu’yeshli minaralar menen bekkemlengen. Bul qala Greko-Baktriya da’wirine tiyisli.
Arqa Baktriya jerine bizin’ eramızdin’ basinda buddizm dini taraladi. Usi Baktriya aymag’i arqali, Orta Aziyanin basqa jerlerine, keyinrek shig’is Tu’rkistan arqali buddizm Qitayg’a taraladi. Arqa Baktriyada ashilg’an buddizmnin’ Qara tepe ibatatxanasi jer u’sti ha’m jer asti bo’limlerden ibarat bolg’an. Bul jerde to’rt mu’yeshli ha’wli bolg’an.
Ibadatxananin’ jaylarinin’ birinde budda skulpturasi bolip, ol bir neshe metr biyikte bolg’an. Buddizm ta’rezli jayda turg’an ibatxananin’ ishki diywallari bay su’wretler ha’m ha’ykeller menen bezelgen. Qara tepenin’ arqa-shig’isinda ja’ne bir buddizm ibadatxanasi tabilg’an. Ol Fayaz tepe dep atalg’an.
Fayaz tepede diniy ma’resimleri o’tkerilgen ha’m onda monastir ja’ne xojaliq jaylari bolg’an. Buddizm ibadatxanalarinan gu’lal idislar, metall buyimlari, grek alfavitinde jazilg’an Kushan jaziwlari tabiladi. Termiz 1 a’sirde buddizmnin’ orayi bolg’an, buddizm usi aymaqtan Oraylik Aziya, shig’is elleri bolg’an Qitay ha’m Yaponiyag’a taraladi.
Kushan da’wirine tiysli Termizde Mirzaqul tepe, Sherabadta - Aqqurg’an, Sıyaqta Shor tepe qusag’an awil elat orinlari ashilip izertlendi. Bulardag’i jaylarda rejelestrip saling’an. Bul awil elatlarda awil ha’m qalaliq o’nimleri jetistirilgen. Baktriya ma’deniyatina tiyisli gu’lal idislar, metall buyimlar ha’m mu’sinler ko’p tabiladi. B.e.sh. V-II a’sirlerge tuwra keletug’in ma’deniyati belgiligi. A’miwda’rya g’aziynesi 1877-jili Baktriya aymag’inan tabilip, bul g’aziyne altin ha’m gu’misten sog’ilg’an 180 bezeniw-zergerlik buyimlar, 1500 altin ha’m gu’mis ten’gelerden turadı. Ha’zir «A’miwda’rya g’aziynesi» Ulli Britaniya muzeyinde saqlanbaqta. 1966 -jili Afganistannin’ arqa-shig’isinda Altın tóbe esteliginen 20 dan aslam altin ha’m gu’misten islengen zatlar ha’m ten’geler tabilip bul da tariyxta «Altın tóbe g’aziynesi» degen at penen belgili. 1978-1979-jillari Afganistannin’ arqa ta’repinde, Altıntepe qa’birinen arxeolog V. I. Sarianidi 20 min’day altin ha’m gu’misten islengen bezeniw zatlardi tawip, tariyx ha’m ko’rkem o’ner ilimin jana materiallar menen bayitti.
|
| |
