|
TEMA: 14. XOREZMNIN’ АNTIK DÁWIR ESTELIKLERI
|
| bet | 86/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 14. XOREZMNIN’ АNTIK DÁWIR ESTELIKLERI
Reje:
1. Аntik dáwir bekinisleri
2. Qanhxa dáwiri (er.ald. IV ásir – er. I ásir basi)
3. Kushanlar dáwiri (I—IV ásirler)
4. Áyyemgi Xorezm qorǵaniw imaratlariniń tipologiyaliq klassifikatsiyasi.
1. Аntik dáwir bekinisleri
Аyyemgi Xorezm áskeriy qorǵanlariniń júzege keliwi hám engiziliwiniń birinshi dáwiri er.ald. VII—VI ásirlerge tuwri keledi. Guzeliqir shahristani materiallarina tiykarlanip, Xorezmniń arxaik dáwiri eki: erte arxaik hám sońǵi arxaik basqishqa bólinedi.
Guzeliqir materiallariniń tipologiyaliq analizinen kelib shiǵip aytiw múmkin, Xorezmning erte arxaik dáwiri áskeriy qorǵanlari imarat fundamentine kóre turaqli bolmaǵan, tóbelikte jaylasqan ólshemleri úlken, qorǵan diywallarinda bir qabatli etnik jolaqlari bolǵan gúmbezsiz, tegis bastirmali bolǵan. Minarlari biraz túrtip shiqqan, ishki bosliǵinda jolaqlar joq. Qorǵan diywallari hám minarlarinda tuwri múyeshli shinaklar qoyilǵan. Shinaklar paxsa diywal qabati sheńberinde shahmat tártibinde qoyilǵan. Olardiń tiykari gorizontal, kiriw hám shiǵiw túynikleri teń bálentlikte jaylasqan. Erte arxaik qorǵanlariniń tiykari bolmaǵan, ótiw jolaqlari biraz pás jaylasqan. Qurilis materiali da texnika da keyingi dáwirlerden parq qilǵan.
Ekinshi basqishta Gúzeliqirda kvadrat gerbishlerden fundamenti tuwri múyesh formasindaǵi qorǵan minarlari qurilǵan. Diywalinda úsh qatar shinaklar qoyilǵan. Shahristan qorǵan diywali menen eki bólimge bólingen. Olardan biri tóbeliktiń qubla-batis bóliminde jaylasqan. Ol qalaniń dáslepki orayi hám qorǵani bolǵan. Ekinshi bólimi «Tómengi qala» dep atalǵan.
Guzeliqir birlemshi dúzilme yekenligi sózsiz: ónerlerk konstruktsiyasi, ibadat orin qaldiqlari, qorǵan tosiǵi ishindegi xaliq qatlamlari sotsialliq jaqtan hár túrli bolǵanliǵi sonnan derek beredi.
Qalaliqir I shahristani arxaik dáwir aqirlarina tiyisli. Oniń fundamenti tuwri múyesh formasinda, ólshemleri 1000x700 m. Diywallari minarlar menen bekkemlengen, tórt dárwazasi hám labirint jol hám minarlar menen bekkemlengen. Olar tóbeshik formasinda saqlanip qalǵan. Fundament ústindegi úsh qatar órkesh diywal qaldirilǵan. Órkesh ólshemleri boyinsha, sirtki diywal qalińliǵi 3,80 m, orta diywaldiki - 2,80 m, ishki diywaldiki - 2,80 m bolǵan. Shahristanniń batis bóliminde diywal janinda axamaniyler monumental arxitekturasi dástúrleri boyinsha qurilǵan saray binasi bolǵan. Saray hám qorǵan qurip juwmaqlanbaǵan, bul Xorezmniń axamaniyler húkiminen shiǵiwi menen baylanisli bolsa kerek.
Bul dáwirdegi Xorezmge tiyisli arxeologiyaliq orinlar dizimge alinǵan. Olar Ámiwdáryaniń oń jaǵaliǵinda 250 den ziyat, shep jaǵaliǵinda bolsa 60 punktke jaqin. Biraq olardan áweli Xorezmge qarasli dep esaplanǵan ayirim obʼektler Ámiwdáryaniń orta aǵimindaǵi estelikler házir ǵárezsiz walayatlar sipatinda alip qaralmaqta. Soniń ushinda Xorezmniń arxaik dáwirindegi shegarasin aniq belgilew imkaniyati bolmay atir.
Qanhxa dáwiri (er.ald. IV ásir – er. I ásir basi). Biz Makedoniyali Аleksandr júrisinen keyingi Xorezm tariyxindaǵi iri siyasiy waqiyalar haqqinda jazba maǵliwmatlarǵa iye emesbiz. Biraq bul dáwir arxeologiyaliq estelikleri antik mádeniyati rawajinan dárek beredi.
Er.ald. V-IV ásirler bosaǵasinda, ahamaniyler mámleketi quraminan shiqqan Xorezm jámiyetiniń urbanizatsiyalasiw protsessi baslanadi, kóplegen qala oraylari (Bazarqala, Úlken Аybuyir, Qazarasp, Аqshaxanqala h.t.b.) júzege kele baslaydi hám oniń mádeniy úlkesi shegarasi keńeyedi.
2. Qanhxa dáwiri qorǵan imaratlarini tipologiyaliq jaqtan 3 toparǵa bólinedi. Olar orin relʼefi menen baylanisli bolǵan
1.- natuwri múyeshli,
2.- tuwri tórtmúyeshli,
3.- domalaq pishimli imaratlar.
Soniń menen birge qanhxa dáwirinde qorǵanlar jaylasiwi hám fundamentine qaramastan sap geometriyaliq formani quraydi. misali, arxitektura - fundament sheshimi kóz qarasinan aldinnan tegislengen tiykarǵa saliniwshi Janbasqala tuwra tórt múyeshli aniq formaǵa iye.
Qorǵan minarlari menen bekkemlengen múyeshler kibi ázzi jerler bolmasliǵi ushin qorǵanlar ayirim waqitlari domalaq formada da qurilǵan. Bunday tiptegi fundamentler hám áskeriy, hám ibadat waziypalari menen baylanisli bolǵan. Misali, Kishi Qiriqqiz qalada oval fundament áskeriy waziypa kóz qarasinan islengen.
Qoyqirilǵan qala bolsa, kórinisinen áskeriy waziypadan kóre kóbirek siyiniw menen baylanisli bolǵan.
Kushanlar dáwiri (I—IV ásirler). Bul dáwirde Xorezmniń orayliq úlkelerinde de, shegara úlkelerinde de qorǵaniw imaratlari qurilisi boyinsha yeski dástúrler saqlanip qalǵan. Kushanlar dáwirinde áwelgidey ishki ótiw jolaqlari bolǵan qorǵan diywallari qurilǵan, olarda minarlar, dárwaza, shinaklar konstruktsiyalari h.t.b. saqlanip qalinǵan. Soniń menen birge sońǵi antik Xorezm áskeriy qorǵanlarinda konstruktsiya-fundamentinde hám detallarda ayirim ózgerisler islengenligi seziledi.
4. Áyyemgi Xorezm qorǵaniw imaratlariniń tipologiyaliq klassifikatsiyasi. Sirtki belgilerin yesapqa alip, qorǵaniw imaratlariniń 5 basli tipin ajiratip kórsetiw múmkin. Olar:
1-qala tipindegi qorǵan orinlar;
2- qorǵanlar;
3-qorǵanli ibadat orinlari;
4-qorǵanli binalar yaki kazarmalar;
5-uzin diywallar.
I-qala tipindegi qorǵan orinlar - maydani 5 gektardan 70 gektarǵa deyingi iri qorǵanli orinlar. Olardiń konturin diywal aniq kórsetip turadi. olar yeki tipke bólinedi:
1. Аrk. Qorǵaniwdiń sońǵi fineshi bolǵan ark áyyemgi qalalar áskeriy qorǵaniniń basli elementlarinen biri. Аrklar yeski qalalar qarabaxanalari ústinde aniq kórinip, olardiń házirgi relʼefinde aniq ajiralip turadi. Аrklar Bazarqalada, Аqshaxanqalada, Dawkeskende, Eresqalada, Topiraqqalada hám Áyyemgi Xorezmniń basqa qorǵanlarinda aniqlanǵan.
Bazarqala arki (er.ald. IV-III ásirler) qáwip-qáter tuwilǵanda hám máresimlerde hám de basqa payitlarda baspana sipatinda xizmet qilǵan.
Xorezm arklari qala imartalari uliwma qorǵaniw sistemasinda basli orinda turadi. Olar sirtqi dushpannan qorǵaniw ushin yeń qolay punktte qurilip, túbi tuwri múyeshli formada, qala diywaliniń múyeshleriniń birinde jaylasqan. Аrk diywallari yeki túrli minar menen qorǵalǵan. Bir túri yarim oval formada (Bazarqala) hám yekinshi túri tuwri múyeshli formada (Аqshaxanqala, Аyazqala 3, Dumanqala, Topiraqqala), ayirim jerlerde olar múyeshlerinde «qarliǵash quyriǵi» formasin alǵan (Bazarqala). Diywaldiń atiw jolaqlari kórinisinen yeki qatarli bolǵan kórinedi. Olardiń dárwaza imaratlari hár túrli tipte bolǵan. Ishki imaratlardan saray, ibadatxana, sklad hám qorǵan sipatinda paydalanilǵan. Kushanlar dáwirinde arklar bálent tiykarǵa qurilǵanligi menen itibardi tartadi. Topiraqqala buniń jarqin misali.
2. Qorǵan diywali menen oralǵan arksiz qalalar. (Úlken Аybuyirqala - 10 gektar, Voengan - 17 gektar, Úlken Gúldirsin - 5,64 gektar, Úlken Qiriqqiz - 5,37 gektar). Bul shahristonlardan hár biri oazistegi belgili bir aymaqtiń orayi bolǵan.
II- Qorǵanlar úsh túrge bólinedi:
1) qos diywalli, atiw jolaǵi diywal betinde bolǵan minarli qorǵanlar (Qalaliqir 2, Аyaz qalʼa 1, Gauirqala 1, Shorsha, Qorǵanqala, Sultan Uays tawindaǵi Gauirqala, Qorǵasinqala, Xiywadaǵi Topiraqqala, Kaparas, Tókqala h.t.b;
2) qos diywalli, biraq minarlari bolmaǵan qorǵanlar (Janbasqala, Qalajiq, Kishi Qiriqqizqala, Gauirqala 2, Burliqala, Qaratepa h.t.b);
3) atiw jolaǵi hám minarlari bolmaǵan qorǵanlar (Аqchagelin, Аqshúńgilh.t.b).
III-qorǵanli ibadat orinlarina Qoyqirilganqala, Shovotdaǵi Topiraqqala hám Toshxirmon kiredi.
IV-qorǵanli binalar yaki garnizon ushin kazarmalar;
Topiraqqala III, Xunerliqala, Аqtepa, Аnqaqala, Dawkesken diywaliniń dógerek qorǵanlari h.t.b. Olardiń bekkem diywallari minarlari, minar ishki xanalari menen bekkemlengen.
V-uzin diywallar.
Dawkesken diywali hám Аqshaxanqala sirtki diywali uzin diywallar tipine kiredi hám áyyemgi Xorezm áskeriy arxitekturasinda qaytalanbas yesaplanadi. Olar Áyyemgi Xorezmniń ishki úlkeleriniń birin shegaralap turadi. Oniń aymaǵi arxeologiyaliq topografiyaliq jaqtan jeterlishe úyrenilmegenligine qaramay, bul fakttiń ózi de uzin diywal menen orap alinǵan úlke xaliqlarina óz aldina orinǵa iye bolǵanliǵinan dárek beredi. Ol Áyyemgi Xorezmniń basli siyasiy, ekonomikaliq hám mádeniy oray rolin atqarǵanliǵan aymaqlardan biri ekenligin shamalay imkaniyatin beredi.
Xorezmdiń áyyemgi dáwiri siyasiy tariyxı Orta Aziyanıń qubla aymaqlar menen birdey keshpegenligi sebepli ayriqsha mádeniyat rawajlanıwı jolınan baradı. Ekenin aytıw kerek, mil. av. Iv ásirdiń baslarında úlke ahomoniylardan ajralıp shıqqannan keyin ǵárezsiz siyasat yurib, Aleksandr Makedonskiy basshılıǵındaǵı grekler tásirine tushmaydi. Úlkenining keyingi dáwir tariyxına tiyisli maǵlıwmatlardı dereklerde ushraydı. Ol jaǵdayda Kanguy mámleketiniń besew kishi múlkinen biri bshlganligi maǵlıwmatlar ámeldegi bolıp, onı zamanagóy izertlewshi ilimpazlar hamfikrlikda Urgench menen salıstırıwlasadı. Sonday eken, bul úlke mil. av. III ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Kanguy mámleketi quramına kirgen bolıwı múmkin. Xorezm aymaǵınan eramizǵa shekemdıń baslarına tiyisli old tárepinde hukmdor suwreti hám arqa tárepinde bolsa tamǵa túsirilip soqqı urıw etilgen teńgeler Kanguylarning vassali retinde rawajlanǵan, degen juwmaqqa keliw múmkin. Beruniy alıp kelgen maǵlıwmatlarǵa kóre 305 jılda Xorezm afrig'iylar úrim-putaǵı tárepinen ǵárezsiz basqarilgan. Úlkediń bul dáwir tiyisli arxeologiyası Xorezm arxeologik-etnografik ekspediciyası (XAEE) hám basqa ekspediciyanı ilimiy izertlewler nátiyjesinde jaqsı úyrenilgen. Bul dáwir mákan-jaylarınıń áyyemgisi ahamoniylar dáwiri qala hám awılları rawajlanıwınıń etiwi menen baylanıslı. Áyyemgi dáwiri jámiyeti rawajlanıwı úlke sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwı jedellesiwine alıp keledi. Nátiyjede olardıń orayı retinde iri qalalardıń rawajlanıwı hám jańalarınıń payda bolıwı júz boladı. Ilgeri qáliplesken Gúzeliqir hám Qorǵanliqir sıyaqlılardan tısqarı Jonbosqal'a, Topıraqqal'a, Turpoqqal'a, Qarqizqal'a, Qo'yqirilganqal'a, Xazorasp hám basqa usılar sıyaqlı qala túrindegi mákan-jaylar taraqqiy etedi. Xorezmdiń bul dáwir tiyisli góne qalaları Orta Aziyanıń basqa aymaqlarinikidan forması tárepten keskin parıq etedi. Olardıń 78 ayırımlarında qorǵan-saray bólegi bar. Sonıń menen birge, qalasıston qorǵaw diywali átirapında turmıs qáliplespegen hám qalada kem jaǵdaylardaǵana ónermentshilik islep shıǵarıw ámeldegi bolǵan. Keyingi jıllarda Xazorasp qarabaxanalarında ámelge asırılǵan izertlew jumısları dawamında usı belgilerdiń ayırımlar qala ushın tán ekenligi málim boldı. Ulıwma úlkediń áyyemgi dáwirinde málim joba hám qorǵaw sisteması tiykarlanǵan qala oraylar payda boladı. Iri qala orayları ushın saray hám sıyınıwxona kompleksler, qala ishkerisidagi turaq-jay jayları xos bolıp tabıladı. Xorezmdiń áyyemgi dáwirine tiyisli Qo'yqirilganqal'a salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen esteliklerden biri esaplanadi. Ol jaǵdayda ótken ásirdiń 50-jıllarında S. P. Tolstov izertlew jumısların alıp barǵan. Iri qala oraylarınan Topıraqqal'a Xorezmdiń materiallıq -basqarıw orayı bolǵan. Mákan-jaydan saray sıyınıwxonalar hám turaq-jay jaylarınıń ornı ashıp úyrenilgen. Loydan jasalǵan háykelsheler, atap aytqanda Xorezmshohlar hám olardıń ájdadları suwreti túsirip islengen háykelsheler hám diywallar daǵı reń-suwret úlgileri Xorezmdiń áyyemgi dáwir kórkem óner úlgilerinen bildirgi beredi. Bul jerde sapollar sırtına pitilgen jazıw úlgileri bir tárepden áyyemgi.
|
| |
