|
Baktriya o’nermentshileri
|
bet | 84/154 | Sana | 25.12.2023 | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Baktriya o’nermentshileri, zergeleri altin, gu’misten islengen gu’ze, kese, bilezik, saqiyna, tag’a, ha’m basqa bezeniw zatlarina haywanlardin’ su’wretlerin salg’an. Baktriya o’nermentlerinin’ bezeniw buyimlari Evraziya ko’shpeli qa’wimleri ararasinda ken’ tarqalip, «haywanat stili» yamasa «sak-skif haywanat» stiline uqsatip islengen. Baktriya qalalarinan tabilg’an geybir buyimlarda Greko-Makedoniya o’nerment ustalarinin’ ma’deniy ta’siri sezilip turadı.
Kushan patshalig’i tusinda Baktriya-Toxaristan aymag’inda ma’deniyat ha’m sawda baylanislar ja’nede rawajlanadi. Uzaq shig’is ellerinen baslang’an «Ulli jipek joli» Baktriya qalalari arqali o’tip, Orta Aziya ellerin Jer orta ten’izi jag’a qalalari menen baylanistirg’an. Orta Aziya sawdagerleri paxtadan islengen gezlemeler, jipekten islengen tovarlarin, ren’li bahali metallarin, su’yek, shiysheden islengen buyimlarg’a bezeniw zatlarg’a almastirg’an.
Vasko da Gamadan 150 jil búrin Orta Aziyadag’i Kushan patshalig’inin’ sawdagerleri Hind okeanı ha’m Qızıl ten’iz arqali ju’zip o’tip Egipet ja’ne Jer orta ten’iz jag’alarina baratug’in suw jolin ashadi. Kushan patshalig’inin’ qalalarinan, Rim imperatorlarinin’ ten’geleri, al Efiopiya Jer orta ten’iz jag’a qalalarinan Kushan patshalarinin’ ten’gelerinin’ tabiliwi bul eller arasinda ma’deniy, sawda baylanistin’ bolg’anlig’in da’lilleydi. II-III a’sirlerde Egipettin’ Aleksandriya qalasinda Hindistan, skif ha’m Baktriya sawdagerlerinin’ sawda koloniyalari payda baladı.
Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) júriwine shekem ahamoniylar imperiyasi quramı, mil. av. 327 jıldan Iskandar, keyin selevkiylar quramındaǵı satraplikni shólkemlesken. Mil. av. III ásir ortalarından grek zodogonlaridan bolǵan Diodot selevkiylardan ǵárezsiz bolǵan Grek-Baqtriyasi mámleketine tiykar salǵan. Bul dáwirde (Yevtidem, Demetriy, Yevkratid) mámleket aymaǵı Indiyanıń arqa-batısına shekem kengayadi. Ayırım ilimiy boljawlarǵa kóre So'g'd aymaqları da bul mámleket quramda bolǵan. Mámleket makazlashgan monarxiyaga aylanadı. Mil. av. II ásirdiń ortalarında (Mitridat I dáwirinde) batısda Parfiyaning qudıreti kúsheyip, Marg'iyona basıp alınadı. So'g'd da shama menen mine sol dáwirlerde ǵárezsiz siyasat júrgize baslaǵan bolsa kerek. Arxeologik izertlewlerdiń gúwalıǵına kóre Baqtriyaning tiykarǵı kópshilik qala hám awılları Aleksandr Makedonskiy basshılıǵındaǵı grek áskerleri júriwleri waqtında wayranaga aynalǵan. Arqa Baqtriyaning áyyemgi dáwiri arxeologik estelikler dáslepki temir dáwirinde bolǵanı sıyaqlı bólek aymaqlar, yaǵnıy áyyemgi salmalarǵa átirapında qáliplesken mikrovohalardan tashkil tawıp, olardıń hár birinde tiykarǵı mankaziy mákan-jaydan tısqarı bir neshe dıyxanshılıq awılları da orın alǵan. Arqa Baqtriyaning áyyemgi dáwiri iri ekonomikalıq, materiallıq hám ideologiyalıq oraylarınan biri Áyyemgi Termiz tuwrısındaǵı salıstırǵanda anıqlaw málimorlar áyyemgi hind dáreklerinde Tarmita, arman dárekleri Drmat dáslepki orta ásir Kitay dáreklerinde Tami atları menen tilge alınadı. Qalanıń qashan payda bolǵanlıǵı boyınsha ilimpazlar arasında ayırım ilimiy qarawlar hám shama bar. Qalanıń áyyemgi ornı házirgi Termiz qalasından 12 km arqa-batısında Amudaryanıń oń jaǵaında házirde qorǵan atı menen júritiletuǵın tuwrıto'rtburchak tahriga iye bolǵan mákan-jayda payda bolǵan. Esteliktiń tómen qatlamınan ahamoniylar dáwirine tiyisli sapollari tawıp tekserilgen. Sıyınıwxona-monastr kompleksi, mil. av. II arqa-batısında Qoratepa g'orsifat sıyınıwxonasi hám shıǵısında bolsa Zurmala stupasi sıyaqlı buddaviylik diniy muassalari júzege keliw etiledi. Olar menen qosıp esaplaǵanda qalanıń ulıwma maydanı xiyla kengayadi. Grek-Baqtriya patshalıǵı dáwirinde qorǵaw diywali menen qáwipsizliklengen qorǵan-saray payda boladı. Kushonlar dáwirinde qalasıston bólegi de qáliplesip, bólek qáwipsizlik diywali júzege keliw etiledi. Surxondaryo wálayat Kebirshi rayonı aymaǵında jaylasqan Dalvarzintepa esteligi Arqa Baqtriyaning áyyemgi dáwirine tiyisli iri mákan-jay esaplanadi. Mákan-jay mil. av. III asirde qáliplesip, Qalasıston qo'chalarining kóshe kesispesinde buddaviylik sıyınıwxonasi, Ulıwma xarakteristikaiArqa qorǵaw diywal qasında jergilikli ma'budlari sıyınıwxonasi Qalanıń basqa bir tárepinde diywaline jaqın orında jergilikli 74 mabudlar sıyınıwxonasining ornı anıqlanǵan. Qaladan sırtda onıń bóleginde buddaviylikning basqa bir sıyınıwxonasi hám zardushtiylik jámáátine tiyisli naus saqlanǵan. Arxeolog alıma G. A. Pugachenkova Dalvarzintepa mákan-jayın Kitay dáreklerinde belgilengen Xodzo qalası menen salıstırıwlaydı. Qala iri sawda ekonomikalıq, basqarıw hám ideologik oray retinde óz rawajlanıwınıń shıńina kushon dáwirinde kóterilip, mil. av. III ásirdiń ekinshi yarımında Iran sosoniylarining hújimi sebepli krizisqa dus kelgen. Denov qalasından Mákan-jay ishkerisinde aldınan joybarlaw tiykarında júzege keliw etilgen juqnalı hám ápiwayı qalalıqlar turaq-jayları hám de ónermentler gúlallar máhellesi úyrenilgen. Ápiwayı qalalıqlardıń ápiwayı úylerinen tartıp, ishki diywallarına bay mazmundagi reń-suwretler hám oyma hájjeli naǵıslı bezewler berip islengen juqnalı qalalıq zadogonlarning záwlim hám qolaylı úyleri jaylasqan. Ulıwma xarakteristikası Arqa -shıǵısda jaylasqan shaxlarsha qabıl dástúri suwretlerinde Ásirese diywallardıń birinde shoh jáne onıń shańaraq aǵzaları hám de saray tatıwınıń páti kisin ózine tartadı. Basqa bir suwrette bir neshe atlıq hám grek qudayları Afina, Gerakl hám Nikalarning kóshpelinchilarga tán belgilerde sáwlelendirilgen formalarınan ibarat reń-suwret úlgilerinen shólkemlesken. Xolchayon áyyemgi dáwiri joqarı mádeniyatı úlgilerinen bildirgi beretuǵın estelikliklardan biri sanalib, ol shıǵısqa tárep old áywanlı qlib qurılǵan kompleksten shólkemlesken. Áywannan saray bólmeleri hám tiykarǵı zalı kirilgan. Bólmelerdiń diywalları ishinde bolǵannan hájje suvoq etilip, olardıń sırtına dúnyalıq hám diniy mazmundagi reń-suwretler sheberona talǵam menen sızılǵan. Oraylıq zal diywallarınıń birinde Arqa Baqtriyaning úshinshi qala orayı shubhasız Sıyaq rayonı aymaǵında jaylasqan Eski Termizden Zartepa mákan-jayı ornında bolǵan. tómende Amudaryanıń oń sohalida jaylasqan úsh bólekten shólkemlesken Kápirqal'a (Kempirtepa) qorǵan qo'rg'oni dereklerde belgilengen Perdegvi qalası menen salıstırıladı. Ulıwma maydanı 17 ge. ni shólkemlesken bul qala aldınan joybarlastırılǵan joybar tiykarında júzege keliw etilip, átirapı yarım sheńber zodiaklar menen kúshaytirilgan qáwipsizlik diywaline iye bolǵan. Qalanıń tiykarǵı kóshesi boylap turaq-jay jayları jaylasqan. Sonıń menen birge Zartepaning arqa tárepinen buddaviylik sıyınıwxonasining ornı ashıp úyrenilgen. Qońsılas Tadjikistan aymaǵında da mustakam áyyemgi dáwirine tiyisli qala oraylarınan Keyobodshoh da arxeologik tárepten úyrenligan. Qala qorǵaw diywalları menen bekkemlengen, diywal boylap, hám de hár bir múyeshinde tuwrı tórtmuyush formasındaǵı minarlar bar. Qalaǵa Grek Baqtriya dáwirinde tiykar salınǵan. Arqa Baqtriya aymaǵına mil. baslarınan Buddaviylik dini kirip keledi. Bul aymaq arqalı Orta Aziyanıń birpara aymaqlarına keyinirek arqa Turkiston arqalı Kitayǵa yoyiladi. 75 Sıyınıwxona bay diywaliy pát hám de háykelsheler menen bezetilgen olar ishinde budda páti hám háykelleri bólek mánis kásip etedi. Qoratepadan Ulıwma xarakteristikaiArqa shıǵısında buddalarning taǵı bir sıyınıwxonai tapılıp, házirgi waqıtta Fayyoztepa atı menen ataqlı. Uvixara túrindegi sıyınıwxona bolıp úsh bólekten yaǵnıy diniy dástúrler ótkeretuǵın jay, monostir hám xojalıq jaylarınan. Buddaviylik imaratlarınan sonıń menen birge gúzeshilik buyımlar, metal buyımlar, braxma, kxaroshti, hám de grek alfavitinde pitilgen Kushon jazıwları úyrenilgen. Kushon dáwiri awılları sol dáwir ekonomikalıq ómirin úyreniwde zárúrli orın tutadı. Bul dáwir tiyisli Termizde Xatkerqultepa, Sherobodda, Oqqo'g'on, Angrenda Kebirtepa sıyaqlı awıl harobalari ashıp úyrenilgen. Olar da anıq rejege tiykarlanǵan. awıllar awıl xojalıǵı daǵı ónimlerdi jetistiriw hám olardı qayta islew jumısları yaxshmi jolǵa qoyılǵan. Baqtriya mádeniyatın tereńrek ańǵarıwda tawıp úyrenilgen háykeller, háykelsheler, zergerlik buyımları, diywaliy suwretler zárúrli áhmiyetke iye boladıt. Qiman joqarıda keltirilgen hám de Taxti-Sangin hám «Amudarya qapaasi» arqalı bizge málim bolǵan kórkem óner úlgileri túrli dáwirlerge tiyisli bolıp, olarda jergilikli ahamoniylar, Ellin, Hind (Gandxara) hám kóshpelinchilar mádeniyatı dástúrleri óz sawleleniwin tapqan.
|
| |