TEMA: 12. ORTA AZIYANIN’ SHARWALAR MÁDENIYATI
Reje:
1. Ko’shpeliler arxeologiyasi.
2. Skifler hám saklar dáwiri arxeologiyasi
3. Orta Аziyaniń keńisliklerinde hám tawli zonalarinda jasaǵan saklardiń estelikleri.
4. Sarmatlar.
Orta a’sirlerde Аral, Sirda’rya boyi U’stirt, Ural tawlari, Volga boylarina deyingi dala jerlerinde ko’shpeli qa’wimler jasadi. Ibn Fadlan (922-jil) Maxmud Qashgʼariy (XII-a’sir) Rashidaddin (XIII-XIV a’a’) ha’m. t.b. shigʼarmalarinda ogʼuz, pecheneg, qipshaq, karluk, qaraxaniyler, yagʼma, chigil, turgesh, argʼin, qa’wimleri aytiladi. Olar tu’rkiy qa’wimler, VIII-IX, X-XII a’a’ otiriqshi turmisqa o’tti. XIII-XVI a’a’. deshti Qipshaq ko’shpelileri eginshilik ma’deniyati rawajlangʼan wa’layatlargʼa aralasip, qarisip-assimioyatsiyalandi. Bul qubilis a’sirese Sheybanidler (1499-1591) da’wirinde ku’sheydi. Na’tiyjede jergilikli, qa’dimgi sogd, toxar, Xorezm tilleri joq bola basladi, uliwma tu’rkiy so’ylemler u’stemlik etti. X-a’sir baslari Orta Аziya jerlerine tiyisli a’debiyatlarda «Tu’rkler da’rwazasi», «Tu’rkler qalasi», «Tu’rkistan», «tu’rkler makani» tu’sinikleri payda boldi.
Orta Аziyada X-XII a’sirlerge tiyisli ko’shpeliler estelikleri az izertlengen. Izertlengen estelikler pitiran’qi jaylasqani menen olarda bir tu’rdegi tabilmalar ushrasadi. XIII-XV a’a’ ko’shpelilerge Qiz-tepe, Dalvarzin, Xalchayan, Uygarak, U’stirt, Piskentte izertlengen, Qabirler qonislarda kishkene qurgʼanlarda ushirasadi. Qurgʼanlar topiraq, tastan basqa idis tabaq, qariw jaraq tabilgʼan. Bagʼdari arqa-tu’slik, batis-shigʼis, ta’repke sozilgʼan jer qa’birler ushirasadi. Qa’birlerdegi su’yekler quti-tabitta yamasa basqish-za’ngi ta’rizli agʼash qursawgʼa salip ko’milgen. IX-X a’a’ qa’birindegi su’yekler shalqasina ayaq qoli sozilip jatir, basi arqa, arqa-batisqa qaratilgʼan (Qiz-tepe). Аyirim bas su’yekler on’ ta’repke burilgʼan, ol ta’rtip musilmanlasqan ko’shpeliler qabirlerine ta’n. Bul qa’birlerde materialliq du’nya ushiraspaydi. Kerisinshe ko’shpelilerge ta’n usilda jerlengen su’yekler janinda er-turman, temir oq-jay, qilish, teri qayislar, mis, gu’mis tagʼalar, idis-tabaq qaldiqlari bar. XIII-XIV a’a’ kelip jalpaq, romb, u’sh mu’yeshlik ta’rizli temir oq jay ushirasadi. Qilish uslagʼani atanaq ta’rizli, azlay iymeygen (Qiz tepe , Korolevka), Qazaqstan, Orta Аziyada XIII-XIV a’a’ tiyisli 18 orinda ko’shpeliler esteligi belgili. Ko’shpelilerdin’ otiriqshiliqqa o’tiwi olargʼa ta’n esteliklerdin’ azayiwina alip kelgen. Mizdaxkan esteliginde musilman qa’birlerinen gu’ze, sirgʼa, ma’yek tabildi. Qala turgʼinlari idislar ishinen ko’shpeliler talgʼami menen tayarlangʼan flyaga, oyma, nagʼisli gu’zesheler ushirasadi.
To’mengi Sirda’rya, U’stirt jerlerinde ogʼuz qislawlari yaki qonislari dep boljagʼan orinlar ashildi. Inkarda’rya boylarinda Sirli-tam, zan’gʼar qala estelikleri ogʼuzlar menen baylanisi bar delinedi. U’stirt ko’shpelileri estelikleri waqtinsha paydalangʼan qislawlar (Qulanli, A’jibay, kishi Аybu’yir) ha’m qurgʼanlar arqali belgili. Аral boyi arxeologiyasinda pecheneg qa’wimlerinin’ estelikleri ushirasadi. Olar qa’dir-qurgʼanlar tu’rinde belgili. V.N.Yagodin tu’slik-shigʼis u’stirtten Qipshaq da’wirine (XII-XIV a’a’) tiyisli qa’birlerdi pishaq, qon’iraw, sirgʼa, ha’ykel, ayna, monshaq, yer-ju’wen, kawri baqanshagʼi, za’ngi, idis u’lgilerinen ibarat. Ko’shpelilerge tiyisli bolgʼan zatlardin’ biri oq-jaydi kerip tartiwda paydalanatugʼin su’yek saqiynalar. Olar U’rgenish, Xiywa, Mizdaxkan, jampiq qaladan XIII-XIV a’a’. qatlaminan tabilgʼan. Orta Аziyanin’ arqa ta’repindegi ko’shpeliler esteliklerin u’yreniw orta a’sir arxeologiyasina qosimsha derekler beredi. Аrxeologiyaliq tabilmalar ko’shpeliler ha’m otiriqshi qala adamlari arasindagʼi ma’deniy qatnaslardin’ turaqli bolgʼanin ko’rsetedi. Bul traditsiyaliq baylanis Xorezmshax, Аltin Orda Temuriyler, Shaybaniyler da’wiri arxeologiyaliq estelikler tabilmalarinda aniq bilinedi. Ma’deniy qatnaslar Orta Аziyadagʼi etnik birikpelerdin’ qa’liplesiwin tezletti. Аyirim ko’shpelilerge ta’n materialliq ma’deniyat u’lgileri Orta Аziya xaliqlarinin’ etnografiyasinda ushirasadi. Soraw ta’rizli sirgʼalar, berttirme nagʼisli qola aynalar, romba tu’rdegi oq jay ushlari, sadaqti ko’riwde paydalangʼan su’yek saqiyna, er basina asip ju’rgen flyaga, ko’shpelilerge ta’n idislar ha’m jerlew usillari Deshti-Qipshaq qa’wimlerinin’ otiriqshi qala ma’deniyatina aralasip, etnik quramina engeninen derek beredi.
Joqarida atalgʼan na’rseler Deshti-Qipshaq esteliklerinde ko’birek ushirasadi. Bul olardin’ kelip shigʼiw jagʼdayin u’yreniwge ja’rdemlesedi. Olardin’ ayirimlari qala o’nermentshileri ta’repinen ko’shpeliler buyirtpasi boyinda tayarlangʼan. Mizdakxan, Jampiq qala, U’rgenish qalarinda joqarida aytilgʼan sirgʼa, ayna, flyaga, saqiynalar ko’plep ushirasadi. Bul qala turgʼinlarinin’ etnik quramindagʼi o’zgerislerge baylanisli usil dep boljaydi izertlewshiler. Orta a’sir esteliklerin xronologiyaliq da’wirlerge baylanistirip u’yreniw, arxeologiyaliq dereklerdi o’zlestiriwine ja’rdemlesedi.
|
