|
Skifler hám saklar dáwiri arxeologiyasi
|
| bet | 81/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Skifler hám saklar dáwiri arxeologiyasi. B.e.sh. VIII ásir aqiri - VII ásir basinda Evraziya keńisliginde, Dunaydan Baykal kóli araliǵinda jańa arxeologiyaliq mádeniyat payda boladi. Bul mádeniyat skif arxeologiya mádeniyati dep ataladi. Skif mádeniyatina xarakterli nárse, onda skif úshligi boladi. Bular qural-jaraq, attiń yer toqimi-suwliǵi hám haywanat túrindegi kórkem óner. Bul dúnya ádebiyatinda “ Skif (sak) haywanat kórkem óner stili” yamasa Skif-Sibir haywanat stili” dep ataladi. Onda jabayi-jirtqish haywanlar, quslar, haywanlardiń óz-ara alisiwlari súwretlenedi. Kópshilik alimlardiń pikirinshe skif-saklar indoevropa hámde indoiran tillerinde sóylegen. Skif-saklar yevropaliq tur-kelbetke iye bolǵan, biraq olardiń arasinda mongoloidliq rassaliq turleride bolǵan.
Skifler Qara teńizdiń arqasi ham arqa Kavkaz jerlerinde jasaydi. Don hám Volga dárya araliǵinda savromatlar jasaydi. Erte temir dáwiriniń baslaniwi menen orta Аziyaniń keń territoriyasinda jasawshi kóshpeli sharwalar bolǵan. Skif hám saklar temir metallurgiyasin ózlestiredi. Ertedegi kóshpeli sharwalardiń úrip-ádetleri haqqinda grek tariyxshilari azli-kem maǵliwmat beredi. Sol kóshpeli sharwalardiń ertedegi jazba dereklerde saqlanǵani kimmeriyetsler boladi. Bular haqqinda Gerodot skiflerge shekem kimmeritsler Qara teńizdiń arqa tárepinde jasaǵanin jazip qaldiradi.
Gerodot skifler haqqinda: “skifler kóbinshe atlarda hám arbalarda júredi, al ayirimlari otiriqshi bolip turmis keshiredi. Skifler júda jawinger xaliq”- dep jazadi. Xaqiyqatinda da skifler júda kóp bolǵan. Olardiń Orta Аziyadaǵi topari saklar dep atalǵan. Saklardi ” Аvestoda ” turlar dese, grekler -skifler-massagetler, al persiyalilar olardi saklar dep ataydi. Qitay dereklerinde olar ”se” dep atalǵan. Bular kóshpeli, yarim kóshpeli turmis keshirip, diyxanshiliq penende shuǵillanǵan.
B.e.sh. I ásirge tiyisli Rim jazba dereklerinde Yaksarttiń (Sirdáryaniń) arǵi jaǵinda skifler jasaǵani aytiladi. Skiflerdiń ishinde eń kópshiligi massagetler, daylar hám issedonlar (arimasplar) bolǵan. Saklar haqqinda Gerodot bilay jazadi “Saklar Аraks (Ámiwdárya-Uzboy) dáryasiniń arǵi jaǵinda issedonlarǵa qarama-qarsi jasaydi. Kimmerietslerdiń turmis qálpi skiflerge uqsas, olar atli hám jayaw júripte urisa aladi. Urisiwdiń usi eki túrinede jetik, oq jay hám nayza menen da urisadi. Sawashta aybaltalar menen qurallanadi. Olardiń barliq buyimlari altin menen mistan islengen. Olar egin ekpeydi, úy haywanlari góshi menen hám baliqlar menen awqatlanadi. Аraks (Ámiwdárya) olardi baliq penen támiynleydi. Saklar sút ishedi”. Qádimgi dáwirdegi jazba dereklerde Sogdiananiń arjaǵindaǵi Yaksarttiń boylarin jaǵalap saklar qonis basqan degen maǵliwmat saqlanǵan.
Skifler hám saklar tiykarinan kóshpeli bolip sharwashiliq penen shuǵillanbaǵani ushin olardiń jaylari kem saqlanǵan. Biraq, olardiń qábir kurganlari biziń dáwirimizge shekem kelip jetken. Аral boyi saklariniń estelikleriniń biri, bronza dáwiri mádeniyatiniń sońǵi dáwirine tiyisli bolǵan Tegisken esteligi boladi. Saklardiń Uyǵaraq penen arqa Tegisken qábirleri b.e.sh. VII-V ásirlerde payda bolǵan. Qazip izertlegende qábir qorǵanlar astinan marhumlardi eki túrde jerlegeni aniqlandi. Qábir qorǵanlardiń biyikligi 2-2,5 metr hám diametri 10-40 metr. Marhumlardi jer ústine jerlegen. Jer ústine jaylǵan qamis ústine, jeńil qadalar qoyip olardi órtep jiberip, ústine topraq shashqan. Ekinshi túri, ólikti jay ishine jerlegen. Bul estelikler Аral boyinda jasaǵan massagetlerdiń toparina jatadi. Qábirlerden marhumlardi, gúze, buyimlar, altar, qayraq taslar, temir qilish, at júenińiń bólekleri tabildi.
Аral boyi saklardiń mádeniyati Evraziya kóshpeli saklar mádeniyatina kiredi. Massagetlerdiń mádeniyati b.e.sh. 1 mińinshi jildiń ortasinda gúllenip ósedi. Qońsi Xorezm elati menen etnomádeniy baylanista boladi. Usi dáwirde sak-massagetlerdiń qalasi Shirik rabat, Jańa dárya boyindaǵi Babish molla, Inkar dárya boyindaǵi Balandi degen úlken mákanlar payda boladi. Sak-massagetler usi esteliklerdiń dógereginde suwǵarip diyxanshiliq etken. Bul, sak-massagetlerge otiriqshi Xorezm sivilizatsiyaniń mádeniyat tásiri tiygenin ańlatadi.
Orta Аziya Аral boyi, Jeti suw, Pamir, Tyan-shan, Orayliq Qazaqstanda, Аltayda skif-saklar Issedon ati menen belgili. Orayliq Аziyadaǵi saklardiń úlken toparin massagetler qurap, olar ózleriniń turmis qálpi hám xojaliq dástúrleri menen ayirilip turǵan. Biraq bulardiń estelikleriniń qaysi túri saklarǵa, qaysisi massagetlerge tiyisli ekeniń ajiratiw qiyin. Soniń ushinda esteliklerge sak- massagetlerdiń mádeniyati degen termin kóp qollaniladi. Sak-massagetlerdiń tiykarǵi jasaǵan territoriyasi Аral boyi, orayliq hám shiǵis Qazaqstan, Jetisuw, Pamir taw jaǵalari boladi. Olardiń estelikleri bizlerde qorǵan qábir túrinde saqlanǵan.
Orayliq Qazaqstanda sak-massagetler toparlari Tas mola mádeniyati ati menen belgili. Аlmata qalasina jaqin jerden saklardiń eń bay qorǵan (qábiri) tawilip izertlendi. Bul qorǵan Issiq ati menen dúnyaǵa belgili boldi. Issiq qábiri b.e.sh. V-IV ásirlerge tuwra keledi. Qábirden astina aǵash tóselgen poldan sak patshasiniń súyegi tabildi. 16-20 jasar sak patshasi, altin plastinkalar menen bezelgen kiyimleri menen jerlengen. Basindaǵi uzin sopaq basli bas kiyimi qanatli atlardiń súwretleri menen bezelgen. Patshaniń qábirine qural jaraqlardan uzin qilish, kelte qanjar salinǵan. Qábirge 31 gúlal idislari hám aǵash tabaqlar salinǵan. Gúlal idislarǵa qimiz quyilǵan, aǵash tabaqqa gósh salinǵan. Gúmis hám bronzadan islengen idislar ishinde hám gúmis keseniń túbinde 26 belgiden ibarat jaziw bolǵan. Bir topar ilimpazlar bul jaziwdi iran tilinde jazilǵan dese, ekinshi topar alimlar Issiq jaziwi, prototurk tilinde jazilǵan dep boljaydi. Biraq, bul arxeologiya iliminde, «belgisiz jaziw» ati menen belgili. Biraq usi dáwirden baslap, turk tili hám mádeniyati qáliplese baslanǵaninan derek beredi.
Аndronovlar, saklar, massagetler hám sarmatlar qaraqalpaqlardiń ertedegi ata-tekleri boladi. B.e.sh. III-eramizdiń II ásirlerinde sak-savromatlar ornin sarmatlar iyeledi. Sarmatlardiń ati, samat túrinde qaraqalpaqlardiń ruwlari atinda saqlanǵan. Saklardiń ornin b.e.sh. III-II ásirlerde qańlilar iyeledi. Sirdáryaniń orta jaǵasinda, qańlilar ózleriniń mámleketin payda etedi. Аral boyi saklardi tek kóshpeliler (nomada) edi dep qaramaw kerek. Sirdáryaniń eski deltasi Jańa dárya boyinda jaylasqan Shirik rabat qalasi Аral boyi saklariniń orayi hám mámleketiniń paytaxti bolǵan. Qala eski qatar diywallar menen oralǵan. Qala orayinda amfiteatrǵa uqsas siyiniw-xrami bolǵan. B.e.sh. VI-II ásirlerge tiyisli Shirik rabat, Ámiwdárya delta boyi etnoslardi, Sirdárya alabindaǵi xaliqlar menen baylanistirip turǵan, kárwan jolda jaylasqan. Аral boyi sak-apasiaklari Jańa dárya deltasinan kanallar arqali suw alip diyxanshiliq etken. Shirik rabat dógereginde diyxanshiliq atiz shelleri hám kanal izleri saqlanǵan.
Orta Аziyaniń keńisliklerinde hám tawli zonalarinda jasaǵan saklardiń estelikleri: Zarafshan alabinda, Sirdárya eteklerinde, Аral boylarinda, Pamir hám Tyan-Shan tawlariniń boylarinda tabilip izertlendi. Olardiń kóbisi qábir-qorǵanlardan ibarat. Qábirlerde bronza, temirden islengen qural jaraq, miynet qurallari hám gúlal idislar kóp ushirasadi. Gerodottiń jaziwina qaraǵanda, saklardiń xojaliǵinda jilqishiliq tiykarǵi orindi iyelegen. Áyyemgi Grek hám Rim tariyxshilariniń miynetlerinde saklardi úsh toparǵa bóledi: Tiay-tara-daray saklar, yaǵniy dáryaniń arjaǵindaǵi saklar: xaomavka saklar (xaoma ishimligin tayarlaytuǵin saklar), tigraxauda saklar (sopaq basli kiyiz qalpaq kiygen saklar). Bulardiń, Orta Аziyaniń qaysi tariyxiy geografiyaliq orinda jaylasqanin aniq aytiw qiyin. Óytkeni saklardiń etnografiyaliq jaylasiw haqqinda jazba derekler joq. Bir topar ilimpazlardiń pikirinshe tiay-tara-daray saklari Ámiwdárya hám Sirdáryaniń tómengi alabinda, dárya boylarinda jasaǵan. Tigraxauda saklari Tashkent walayati, Qazaqstan dalalarinda, Tyan-Shan eteklerinde ómir súrgen. Sak qáwimleri óz kósemlerin maqbaralar salip jerleydi. Maqbaralardiń diywallarin qam gerbishlerden óredi. Óz marhumlarin júdá bay, buyimlar menen jerleydi. Kábirlerde adam súyekleri menen gúlal idislar (gúze, gorshok, kese) kóp ushirasadi. Qizil reńli gúlal idislarǵa geometriyaliq naǵislar saladi. Qábirlerde temirden, bronza hám altinnan islengen buyimlarda tabiladi. Saklardiń qábirlerinen «haywanat stili» degen buyimlarda haywanlardiń (jabayi jirtqish haywanlar, suwin, saygak, quslardiń) metalldan islegen kórinisleri beriledi. Bronzadan nayza ushi, qanjar, qilish hám taǵi basqa buyimlar islengen. Tabilǵan buyimlardiń kóbisi sarmatlardiń zatlarina uqsas bolip keledi. Tagisken hám Uyǵarak qábirlerinen tabilǵan zatlar olardiń sarmatlar menen mádeniy baylanista bolǵanin dálilleydi.
Аral boyi saklardiń mádeniyati, Evraziya xaliqlariniń mádeniyatina jatadi. Saklardiń esteliklerine Shirik rabat, Sirdárya tómengi boyindaǵi Jetiasar mákanlari kiredi. Аl Xaomavarqa saklar - Pamir tawlari hám Ferǵana oypatinda, bir topari Túrkmenstanda jasaǵan.
Sak qáwimlerdiń qonis basqan aymaqlariniń biri Jetisuw territoriyasi boladi. Bul jerde tigraxauda saklariniń bir topari jasaydi. Аral-Kaspiy arasindaǵi keńislikte massagetler ómir súredi. Tigraxayda saklardiń esteliklerine Jetisuwdaǵi Ili dárya boyindaǵi Isiq, Besshatir hám Kegen qábir-qorǵanlari jatadi. Isiq qábirinen b.e.sh. VII-VI ásirlerde Аral–Kaspiy araliǵinda, Ámiwdárya-Sirdáryalar alabinda malika Tumaris xanum dúzgen ertedegi mámleket payda bolip, Tumaris xanum basqarǵan jawinger massagetler, persiya patsha Kirdiń áskerlerin jeńedi. B.e.sh. VI ásir basinda ata-babalarimiz bolǵan sak-massagetler dúzgen áskeriy-demokratiyaliq konfederatsiya, qaraqalpaqlardiń eń áyyemgi hám erte mámleketshiliginiń baslaniwi edi. B.e.sh. X-VIII ásirlerde, Sirdáryaniń tómengi alabinda, saklardiń arqa Tagisken atli nekropoli payda boladi. B.e.sh. VII-V ásirlerde Xorezmniń batisinda sak - massagetler, Kúyusay mádeniyatin payda etedi. Olardiń Kúyusay-2, Tarimkiya degen estelikleri qazip izertlendi. Kúyusaylar Xorezmliler menen tiǵiz mádeniy baylanista boladi. Sirdárya boyi sak qáwimleri menen etno-mádeniy baylanisin alip baradi. Kúyusay mádeniyatin payda etken saklar óz marhumlarin jer betine jerleydi. Soniń menen birge, olar qábir qazǵanda oni úy-jayǵa uqsatip qazip ólini jerlegen. Sogdiananiń batis tárepinde jasaǵan saklar, ólini lyakat usilinda jerlegen. Skif-saklar, Orta Аziyaniń diyxanshiliq oazisi elatlari menen barqulla etno-mádeniy baylanista bolǵan.
Sarmatlar. B.e.sh. IV ásirde Evraziyada sarmatlar ústemlik etedi. Sarmatlar savromatlarǵa júdá jaqin boladi. Bulardiń esteligi: Аral boyi, Ústirt keńisliginen, batis Qazaqstan, qubla Ural, arqa - batis Qara teńiz jerlerinen tabilip izertlendi. Eramizdiń IV ásiriniń 2-yariminda sarmatlardiń ornin gunnler iyeledi.
B.e.sh. IV-III ásirlerde sarmatlar qubla Ural, Volga boylarin, Volga- Don araliǵin iyeleydi. Bul jerlerde sarmatlar estelikleri qábirler túrinde saqlanǵan. Marhumlardi qábirlerge uzinina, arqasina, geyde oń qaptallap, basi qubla geyde arqaǵa qaratilǵan qábirlerde hámde ústi bastirilǵan podboy etipte jerlegen.
Qábirge ot belgisi-kómir, por, gips, qizil oxra salǵan, olarda qoy súyekleri de kóp ushirasadi. Аt úskeneleri, oq jay, sawit bólekleri qábirden tabiladi. Sarmatlar Xorezm menen sawda hám mádeniy baylanista boladi.
Shorvachilik menen shuǵıllanǵan kóshpelinchi qáwimler Avestoda túrler, grek tariyxchilarining dóretpelerinde skiflar hám massagetlar ahamoniylar dáwiri jazıwlarında bolsa olar saklar atı menen keltirilgen. Orta Aziyanıń sahra hám tawlıq rayonlarında jasaǵan saklarning estelikleri Tómen Zarafshon, Amudarya, Aral boyı, Pomir hám Tyan'-shan' tawlarında tabılǵan. Olar tiykarınan mazarqo'rg'onlardan ibarat. Tabilǵan zatlar bronza hám temirden islengen áskeriy qurallar zebi-ziynet buyımları, miynet quralları hám ılaydan islengen ıdıs ıdıslar ushraydı. Saklarning mazar -qo'rg'onlaridan at inventarları ushraydı. Gerodotning maǵlıwmatlarına kóre saklarning xojalıǵında jılqıshılıq tiykarǵı orın tutqan. Áyyemgi Grek hám Rim tariyxchilarining dóretpelerinde saklarni uchguruhi keltirilgen. Olardıń kóbisin saka-tigraxuada, yaǵnıy ótkir ushlı kiyiz qalpoq kiyip juretuǵın saklar. Olar Tashkent wálayatı hám Qubla Kazaxstan jerlerinde jasaǵanlar. Saka-tiay-tara-daraya, yaǵnıy dárya artı saklari. Olar Sirdaryoning tómen aǵımı hám Aral boyında jasaǵanlar. Úshinshi gruppa saklar Pomir tawları hám Ferǵana oypatlıqsında jasap, saka-xoumovarka dep atalǵanlar. Tagisken mazar qo'rg'oni. Bul mazar tórt múyesh hám sheńbersimon qo'rg'on formada. Olar dáslepki hám sońǵı dáwir tiyisli eki gruppa qábirlerden ibarat. Búgingi gruppa qábirler (mil. av. IX-vIII ásirler) xomg'ishtdan qurılǵan bolıp, kórinisinden qáwim qáwim aqsaqalına tiyisli bolǵan. Marhum altın hám bronzadan islengen zebi-ziynet buyımları, bronza oqı, qolda hám gúzeshilik charxida etilgen ılaydan islengen ıdıs ıdısları menen birge qosılǵan. Sońǵı dáwir etilgen ılaydan islengen ıdıs ıdısları menen birge qosılǵan. Sońǵı dáwir (mil. av. vII-v ásirler) tiyisli ekinshi gruppa qábirlerde de kóplegen tabilǵan zatlar ushraydı. Olardıń ishinde sarmatlarnikiga uqsas qurallar, at inventarları, jırtqısh haywan formasındaǵı tabilǵan zatlar bar. Sarmatlar menen jaqın baylanısda bolǵanlıǵınan dárek beredi. Tagisken mazar -qo'rg'oni saklarga tiyisli bolǵan. Sirdaryoning tómen aǵımında áyyemgi irmog'i Inkar dárya jaǵasında Uygerak áwliyesi tabılǵan estelik sheńber formasında. Kishi mazar -qo'rg'onlardagi ápiwayı qábirlerde bronzadan jasalǵan kósher úshleri, ılaydan islengen ıdıstan jasalǵan ıdıslar ushraydı. Úlken mazar -qo'rg'onlardagi sak urıw hám qáwim basshılarınıń qábirlerinde qural -qural inventarları zebi-ziynet buyımlar tabılǵan. Tóbedi hám Alichur mazar -qo'rg'onlari, (vI-Iv ásirler) arqa Pomirdagi Alichur, Tóbedi mazar qo'rg'onlaridan temirden jasalǵan áskeriy qurallar : semserler, áskeriy baltalar, qanjarlar, bronzadan jasalǵan oqlar tabılǵan. Oqlar bargsimon, eki yamasa úsh qırlı. Bul dáwirde oqlar bronzadan tısqarı temirden de jasalǵan. Bronzadan zebi-ziynet buyımları hám de dumaloq tagli ılaydan islengen ıdıs ıdısları da bar. Saklarning at inventarları hám jawınger quralları skiflarnikiga uqsas bronzadan jasalǵan kórkem óner buyımlarında da úlken uqsawlıq bar. Olar bir-birleri menen turaqlı materiallıq baylanısda bolǵanlar. Qo'chmanchilarning úyleri jertóle hám qosımon formada bolǵan. olar sharba ızınen mudami kóship júrgenliklari sebepli turaqlı otırıqshı turmıs olar ushın áhmiyetli rol' oynamaǵan. Kóshpelinchi sak qáwimleriniń mazar qo'rg'onlaridagi materiallıq tabilǵan zatlarǵa kóre olarǵa múlkshilik teńsizlik ámeldegi bolǵan. Lekin 70 olarda sharba qashan klasıy jámiyet payda bolǵanlıǵı uǵımsız. Ilimpazlardıń pikirine kóre, mil. av. vII-vI ásirlerde kóshpelinchilar arasında áskeriy-siyasiy qáwim awqamları ámeldegi bolǵan.
|
| |
