|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 78/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Soraw hám tapsırmalar
1. Temirdiń payda bolıwı hám xojalıqta keń jayılıwı haqqında maǵlıwmat beriń.
2. Dáslepki temir asri qaysı góne qalalardı bilesiz? Olar haqqında sóylep beriń.
3. Dáslepki temir dáwiri urbanizatsiya processleriniń jańa basqıshı haqqında óz pikirińizdi ańlatpa beriń.
4. Dáslepki temir dáwiri Orta Aziya sociallıq-ekonomikalıq jámiyetinde qanday ózgerisler bolıp ótken edi?
5. Áyyemgi xalıqtıń dáslepki qalalar rawajlanıwındaǵı áhmiyeti hám ornı nelerden ibarat?
6. Áyyemgi xalıq sanı haqqında maǵlıwmat beriń.
7. “Avesto”da berilgen xalıq qatlamlarǵa bóliniwi haqqında nelerdi bilesiz?
8. Jergilikli otırıqshı hám kóshpelinchi xalıq munasábetleri hám de uqsas mádeniyatlarǵa tariyp beriń.
TEMA: 11. ANTIK DÁWIR ULÍWMALÍQ KLASSIFIKACIYASÍ
Reje:
1. Antik dáwirdiń ulıwmalıq klassifikaciyası.
2. Jazba derekler.
3. Antik dáwirdegi Xorezm (I-IV ásirler).
1. Antik dáwirdiń ulıwmalıq klassifikaciyası.
B.e.sh. II ásir aqırı - I ásir basında yuechji qáwimleri Baktriyanı iyeleydi. B.e.sh. I ásirde Qıtay jılnamalarında Guyshun (Kushan) qáwimleriniń basshısı Kioczyukyu, ózin yuechji qáwimleriniń húkimdarı dep daǵazalaydı. Kushan mámleketinin’ birinshi patshası Kudjula Kadfiz óz qarawına Baktriyanı hám basqa oblastlardı biriktirip úlken imperiya dúzedi. Kudjula Kadfiz ulı Vima Kadfiz Hindistannıń Ganga dáryasınıń batıs tárepine shekem jerlerdi iyeleydi. Kanishka patshalıq etken dáwirde Kushan mámleketi ekonomikalıq mádeniy jaqtan jáne de ósedi. Kushan imperiyası Orta Aziyadan basqa Awǵanstannın’ arqa oblastların ózine qaratadı. Kushan mámleketi Rim imperiyası menen siyasiy baylanısta bolıp 99-jılı Rimge ózinin’ elshisin jiberedi. Kushan patshalıǵı Xorezm menen de ekonomikalıq hám sawda baylanısında boladı. Kushan patshalıǵı teńgeleri Xorezm qalalarının’ mádeniy qatlamlarınan tabılıwına qarap, S.P.Tolstov Xorezm Kushan patshalıǵına karaǵan dep juwmaq shıǵaradı. Bul teńgeler Xorezm qalalarına sawda baylanısı jolı menen kelip túsken bolıwı kerek. Olay bolsa, Xorezm Kushan patshalıǵınan ǵárezsiz jasaǵan mámleket bolǵan dep pikir júrgizsede boladı. I-III ásirlerde Xorezm qalaları ústinen ótken Ullı jipek jolının’ qubla Aral boyı, Kavkaz, Qıtay, Hindistan hám batıs tarawları ken’eyedi, qalalardın’ sanı ósedi, ónermentshilik rawajlanadı. Jámiyette kúshli urbanizaciyalıq háreketler baslanadı. III ásir aqırında ishki hám sırtqı siyasiy jaǵdaylarǵa baylanıslı Kushan patshalıǵı qulap, onın’ bir bólegi bolǵan Iran sasaniylerge qaraydı. Xorezmde sasaniylerdin’ qarawına ótedi, biraq kóp uzamay Xorezm óz ǵárezsizligine erisip teńge pulların basıp shıǵaradı. II-III ásirde qubla Aziya boyında awıl elatlardın’ hám qalalardın’ sanı ósedi. Aldınǵı qalalar bolǵan Qoyqırılǵanqala, Hiywa, Góne wazdın’ bazarları bekkemlenip, ulıwma maydanı keneydi. Olar burınǵıday diyxanshılıq orayı bolıp qala beredi. Usı dáwirde salınǵan jan’a qalalardıń biri Topıraq-qala bolıp, ol tuwrı múyeshli (maydanı 500-350 m) túrinde bolıp, qorǵan diywalları kvadrat túrinde salınǵan hám minara dizbekleri menen bekkemlengen boladı. Qos diywallardıń arasındaǵı qabatlar gúmbezlenip bastırılǵan, aynalma dálizge iye bolǵan. Qalanın’ dál ortasında ekige bólip turǵan, eni on metr bolǵan oraylıq kóshe ornalasqan. Oraylık kósheden on’ǵa perpendikulyar tárizde túsken bir neshe kósheler shıqqan. Bul kósheler boylap 9-10 úlken kvartallar jaylasqan. Bul kvartallarda tuwısqan shan’araq aǵzaları jasap, olar ózlerinin’ sıyınıw orınlarına iye bolǵan. Qalanın’ arqa tárepinde bazar jay, orayında bolsa sıyınatuǵın ot xramı jaylasqan. Topıraq qalanın’ arqa-shıǵıs tárepinde 3 etajlı Xorezm shaxlarınıń diniy bayramların ótkizetuǵın, biyikligi 20-25 m bolǵan, 3 minaralı sarayı salınǵan. Topıraq qaladaǵı saraydın’ ójireleri saltanatlı etip bezelgen. Topıraq qala saraylarında, xorezm shaxlar, olardıń zayıpları hám tuwısqanlarınıń, saray xızmetkerleriniń sıyınatuǵın qudaylarınıń strukturaları tabıldı. Saray diywalları hám teksheleri túrli rende islengen hám syujetli naǵıslar menen bezelgen. Saraydın’ zalında Xorezm shaxı otırǵan qádindegi hám oǵan jen’is tajın kiydirip atırǵan jen’is qudayınıń ılaydan islengen skulpturası tabıladı. Saraydın’ saltanatlı zalinda basqa ǵaziyne skladı, óndirislik ójereler, áskeriy buyımlar, qural-jaraq soǵatuǵın ustaxana bolǵan. Topıraq qalanın’ arqa jaǵında arqa saray dep atalǵan, maydanı 14 ga bolǵan estelik saqlanǵan. Bul jerlerde diywalları naǵıslar menen bezelgen zallar, sıyınıw ot xramınıń orınları bolǵan.
Topıraq qalanın’ sarayınan tabılǵan ilim ushın áhmiyetli úlken oljalardıń biri xojalıq arxivi boladı. Bul arxiv eski Xorezm jazıwının’ ájayıp esteligi bolıp esaplanadı. Aǵash taxtalarǵa hám súyekke jazılǵan hújjetlerde Xorezmshax ǵaziynesine kelip túsken salıq tólemleri jazılǵan. Topıraq qala sarayı 2-3 etajlı bolǵan. IV ásirde qalada tirishlik toqtay baslap VII ásirde ol marhumlardı jerleytuǵın ossuariyalı qábirstanǵa aylanǵan.
2. Jazba derekler.
Áyyemgi Xorezm patshalıǵınıń payda bolǵanı haqqındaǵı boljawdı birinshi bolıp nemic alımı I. Markvart másele etip kóteredi. Ol «Tariyx atası» Gerodottıń b.e.sh. V ásir jazıwına tiykarlanıp, «Aziyada taw tóbeshikleri menen qorshalǵan tegislik hám keń dala Xorasmiylerge tiyisli bolǵan. Sol keńislikke qarap, tawlardan Akes dáryası aqqan. Bes shaqapshaǵa bólinip aqqan dárya Xorezm, Girkan, Parfiya, Sarang (Seystan), Taman (Seragoza) jerlerin suw menen támiyinleydi» degen pikirdi iyeleydi. Gerodottıń bul jazıwı jáhán alımları arasında hár túrli ilimiy boljawlardı payda etti. S.P. Tolstov, Gerodot aytqan Akes dárya Xorezm jeri arqalı ótetuǵın Ámiwdárya dep boljaydı. Nemec tariyxshısı I.Markvart, Akes dáryası bul qubla Túrkmenstandaǵı Tedjen Gerirud dáryasına tuwrı keledi deydi. Sonıń ushında alımlar Xorezmler payda etken mámlekettiń siyasiy orayı Marı-Gerat qalaları bolǵan dep shamalaydı.
V.B. Xenning, I. Gershevich hám S.P. Tolstovlar usı jazba maǵlıwmat tiykarında axámaniy patshaları Xorezmdi jawlap alǵansha úlken Xorezm patshalıǵı bolǵan dep juwmaq shıǵaradı. S.P. Tolstovtıń pikirinshe bul úlken Xorezm mámleketi shıǵıs Iran qáwimleriniń birlespesinen turıp, ol áskeriy demokratiyalıq konfederaciya edi dep esaplaydı.
V.B. Xenningtiń pikirinshe, axamaniy patshaları Midiya mámleketin hám úlken Xorezm patshalıǵın jawlap alǵannan soń, Parfiyanıń shıǵısında jasawshı Xorasmiyler arqa tárepke jılısıp, Ámiwdáryanıń tómengi alabına, yaǵnıy olar ózleriniń házirgi jasap atırǵan jerine kelip ornalasqan degen pikir aytadı. Biraq Xorezm mámleketiniń payda bolǵanı haqqında másele ele arxeologiya iliminde óz sheshimin tapqan joq.
3. Sońǵı antik dáwirindegi Xorezm (I-IV ásirler).
Son’ǵı antik dáwirinde Xorezmde diyxanshılıq rawajlandı. I-III ásirlerde diyxanshılıqta biyday, arpa, tarı, másh, lobiya, texnikalıq eginlerden paxta, jon’ıshqa, kerder, júzimnin’ kóp miywe beretuǵın sortları egiledi. ϴnermentshiliktin’ baslı tarawı gúlalshılıq boladı. Ónermentshiler gúlal ıdısların arnawlı qumbuz pechlerinde tayarlaydı. Qániygelestirilgen qumbuz pechler Bazar qala, Qumbuz tóbe hám Qaladjik janında bolǵan. Qubla Aral boyı qalaları Topıraq qala, Kaparas qala hám Qıyat qalalarında oq-jay isleytuǵın ustaxanalar bolǵan. Bul ustaxanalarda súyekten pıshaq sabı, aw toqıytuǵın qurallar islenip, olarǵa naǵıslar salınǵan. I – III ásirde Xorezm qalalarında mıs hám gúmis teńgelerin basıp shıǵarǵan. Bul Xorezm qalalarında tovar – aqsha qatnasıqlarınıń bolǵanınan derek beredi. I – IV ásirlerde qalalardan tabılǵan urshıq baslar, jún hám paxta qaldıqları toqımashılıq óndirisiniń rawajlanǵanın dálilleydi.
I–IV ásirlerde eldiń ekonomikasının’ rawajlanıwı, suwǵarıw tarawlarınıń keńeyiwi hám ónermentshiliktiń ósiwi úlken shańaraqlardan bólek erli – zayıplı kishi shańaraqlar bólinip shıǵıwına jaǵday jaratadı. Biraq olar jámiyette basım kópshilikti tutpaǵan.
Topıraq qalada tabılǵan hújjetlerge qaraǵanda, II – III ásirlerde Xorezmde úlken shańaraq, úlken xojalıq uylerdi «but» dep ataǵan. Butqa úy iyesi, onın’ hayalı hám balaları, kúyew balası, úydegi qızları kirgen. Máselen, №8 hújjette bir buttıń xojalıq iyesiniń 17 qulı, sonnan 12 qul úydiń basshısına tiyisli bolǵan. Demek, úy iyesi úlken huqıqlarǵa iye bolǵan.
Qubla Túrkmenstandaǵı Marı qalası házirgi Ellik qala hám Gyaur qalalar ornında jaylasıp antik dáwiri qalasınıń dawamı sıpatında rawajlanǵan. Bul dáwirde belgili maydanǵa iye bolǵan Gyaur qala erte orta ásirde maydanı jánede ken’eyedi. Gyaur qalada gúlalshılıq kvartalları payda boladı.
Sogdiananıń orayı Samarqand erte orta ásirde Afrasiab ornında jaylasıp maydanı keńeyedi. Kalanın’ maydanı 219 ga bolıp, ol IV-V ásirlerde eki qabat diywallar menen oraladı. Qorǵanıs minaralar shaxmat tártibinde jaylasadı. Qalanıń bir neshe dárwazası bolıp, olarda minaralar menen bekkemlengen.
Erte orta ásirdegi estelikleriniń biri, Zarafshan dáryasınıń joqarǵı alabında jaylasqan Pendjikent boladı. Qalanın maydanı 19 ga bolǵan. ϴtkizilgen qazıp izertlewler qalada turaq jay kvartalları, ustaxanalar, sawda qatarları, sıyınıw xramı hám bazar jaylar bolǵanı anıqlandı. Pendjikent hákiminiń sarayı diywallarında da syujetli súwretler bolǵan. Sogdiananıń iri oraylıq qalalarınan biri Varaxsha bolıp, ol 6,5 ga maydanǵa iye bolıp, házirgi Buxaradan 30 km batısta jaylasqan. Varaxsha buxaranı arablar jawlap alǵansha hákimleri – buxarxuddatlarının’ el basshılarının’ háwli sarayı bolǵan. Saray diywallarına alebastrdan oyıp geometriyalıq naǵıslar, pilge topılıp atırǵan grifon xám arıslanlar súwretleri salınǵan.
Erte orta ásirdegi qalalardan tabılǵan kórkem óner úlgileri, Orta Aziya xalıqlarınıń antik dáwirindegi milliy mádeniy tradiciyalarına sadıq bolıp olardı dawam etip kelgenin kórsetedi.
|
| |
