6-sinf. Sana. Mavzu: Zardo'zlik san'ati tarixi va uning rivojlanishi. Zardo'zlikda ishlatiladigan materiallar (gazlamalar turlari, karton, zar iplar). Zardo'zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar. Zar ipni o'rash Texnologik xarita

1. 
   Salomlashish.
   
2. 
   Davomatni aniqlash.
   
3. 
   Darsga tayyorgarlikni tekshirish.
   
4. 
   O`quvchilar diqqatini darsga qaratish.
   

1. 
   Savol –javob o`tkazish.
   
2. 
   Topshiriqlarni tekshirish.
   

Guruh sardorlari turib guruh nomari va o`zlarini tanishtiradilar. Har bir guruhga savol beriladi.

1.Guruhga: gazlama ustiga yupka andazani joylashtirish

tartibini rasmda ta`svirlab bering.

2. Guruhga:Yubkaning bel va chet qismlariga ishlov berishni chok turini rasmda ta`svirlab bering.

1.Guruhga Yubka eskizini chizib bering.

2.Guruhga: Yubkani modellashtiring.

Kim epchilu kim chaqqon metodi.

Savol beriladi chaqqon guruh birinchi javob beradi, kamchilligini 2 -guruh to`ldiradi.

1.Molniya bu nima?

J:Molniya- yupka, kuylak, shim, boshqa buyumlarda ishlatiladigan furnitura hisoblanadi.

2.Yubka turlarni ayting.

J:Tug`ri bichimli, quyoshsimon, bo`lakli yubkalarga bo`linadi.

3.Yubkaga oxirgi ishlov qanday beriladi?

J:Iplardan tozalanib dazmollanadi.

4.Yubka ulchamlarini sanab bering.

J;Bel yarim aylanasi, buksa yarim aylanasi, Belda o`tirish chizig`igacha bo`lgan masofa,Yupka uzunligi, Qo`shimcha kengliklar bel uchun =1 buksaga 2

5.Nimaga Yubkaga andaza yarim olinadi?

J:Chunki bichilayotganda gazlama buklovda taxlanadi.

Yangi mavzu bo`yicha B|B.X|.B.O. metodi beriladi. O`quvchilar to`ldiradi. Bilishni xoxlayman bo`limidagi savollarga o`qituvchi tomonidan javob beriladi. Yangi mavzu bo`yicha to`liq ma`lumot beriladi.

“5” ”4” “3”

Qadimda ham, hozir ham zardo’zlik bilan shug’ullanadigan hunarmandlarni «zardo’z» deb atashadi. O’zbekiston kashtachiligini noyob turi zardo’zlik san’atisiz to’la tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu san’at o’tgan asrning o’rtalarida Buxoroda gurkirab rivojlangan. U yerda mohir ustalar amir saroyining ustaxonalarida amir va uning saroy ahli kiyadigan dabdabali kiyimlarga pardoz berishgan. Zardo’zlik odatda erkaklarga mansub bo’lgan va ular o’z hunarini bolalariga meros qilib qoldirishgan. Zardo’zlik san’ati o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, deyarli barcha Sharq mamlakatlari uning vatani hisoblanadi. Zardo’zlik san’atining an’analari o’z davrida ham mavjud va mashhur bo’lgandir. Hozirgi Eronda esa XV-XVII asrlardagi zardo’zlik namunalari anchagina saqlanib qolgandir.

Buxoro zardo’zi ashyolarining deyarli hammasi amir saroyining ehtiyoji uchun ishlatilgan, faqat juda oz miqdorigina sotish uchun bozorga chiqarilardi. U paytda zardan tikilgan erkaklar kiyimlarini faqatgina xonga va uning qon- qarindoshlariga tegishli insonlar kiyar edilar. Hech kim, hatto eng katta amaldorlardan birortasi ushbu qimmatbaho kiymlarni o’ziga buyurtirishga haqqi yo’q edi. Ular bu kiyimlarni amir sovg’a qilgandagina kiyishlari mumkin edi. Ayollar va bolalarning zardo’z kiyimlarini esa faqatgina badavlat xonadon a’zolari kiyishga haqli edilar. Zar va kumush ip bilan erkaklar to’ni, salla, do’ppi, shalvar, poyabzallar, ayollarning ko’ylak, kamzul kaltacha, peshanaband, ro’mol, etik va tuflilari tikilgan.

Mustaqillikka erishgan kunimizdan boshlab davlatimizning butun siyosati o’zligimizni qayta tiklash va mustahkamlashga qaratildi. Ayniqsa, mamlakatimiz ertasi bo’lgan yoshlarimizda bunday muqaddas his-tuyg’uni shakllantirishda ona tilimiz, ana’analarimiz va urf-odatlarimiz bilan birga milliy xunarmandchiligimiz ham muhim o’rin tutadi.

1997-yil 31 martda O’zbekiston Respulikasi Prezidentining «Xalq badiiy xunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirishni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni e’lon qilindi. Farmonga asosan Respublika «Hunarmand» uyushmasi tashkil etildi va uning viloyatlarda hududiy bo’linmalari ochildi.

Zardo’zlik - qiziqarli va ijodiy ish bo’lib, u insonga ko’p quvonch keltirishi, bo’sh vaqtida ermak bo’lishi, insonni nafosat olamiga olib kirishi mumkin. Zar tikish usullarini o’zlashtirayotganda hamma narsa birdaniga yaxshi chiqmasligi mumkin, chunki zardo’zlik sabr-toqatli, e’tiborli, tartibli bo’lishni talab etadi. Chidamli bo’lish lozim. Kerakli malakalar egallagan sayin ish asta-sekin osonlasha boradi.

Mohir zardo’z bo’lishni xohlagan har bir hunarmand quyidagi uch hunarni bilishi zarur bo’lgan:

1.Rasm solish va naqsh chizish;

2.Naqshlarni tushirish va qirqish;

1. 
   Bichimi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan kichik xajmli zardo’zi uy-ro’zg’or buyumlari;
   
2. 
   Bichimi ma’lum shaklga ega bo’lgan kichik xajmli uy-ro’zg’or buyumlari;
   
3. 
   Bichimi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan katta xajmli uy-ro’zg’or buyumlari.
   

Zardo’zlikda ishlatiladigan yordamchi gazlamlarga quyidagilar kiradi:

Turli navdagi simli iplar zardo’zlik uchun asosiy xom-ashyo bo’lib hisoblangan. Oq va tillarang tusdagi yassilangan kumush tolasi sim deb atalib, u Buxoro zardo’zlari tomonidan keng qo’llanilgan.

Zar iplardan tashqari zardo’zlikda jaydari rangdor ipak iplardan ham foydalanib, ular asosan gullarga qo’shimcha oro berishda hamda matoga zar yo’l tushirishda ishlatiladi.

Chambarak uzunligi 320 sm gacha bo’lgan ikkita teng yonli yog’och dasta va ularning maxsus qismida harakatlanuvchi silliq taxta, ya’ni shamshirakdan iborat. Shamshirakdagi ovalsimon o’yiqchalar yog’och dastalarga mato tortilganda ularni

tarang ushlab turishga xizmat qiladi.

Korcho’bning ikkinchi qismi xoraklardir. Xoraklar yog’och poylar bo’lib,ishlagan vaqtda chambarak ular ustiga qo’yilgan, chunki qadimda zardo’zlar ko’rpacha ustida o’tirib, ish tikishgan.

Hozirgi zamonaviy sexlarda metalldan (temir va uning qotishmalaridan) tayyorlangan zardo’zlik dastgohlari ishlatiladi. Bu sexdagi zardo’zlki dastgohlarni ikki turga bo’lish mumkin:

1.Kichik o’lchamli uy - ro’zg’or buyumlari va zardo’zlik kiyim - kechaklarni tikish uchun mo’ljallangan dastgohlar;

2.Katta o’lchamdagi buyumlarni, masalan, zardo’zi gilam, so’zana va hokazolarni tikishga mo’ljallangan dastgohlar. Ular tuzilishi bilan emas, balki chambarak qismining o’lchamlari bilangina farq qiladi, xolos.

Zardo’zlikda korcho’pdan so’ng turadigan asbobdan biri - patila hisoblanadi. Patila - to’rt qirrali va nafis qilib tarashlangan, ichi kavlanib, qo’rg’oshin quyib vazminlashtirilgan, uzunligi 18 - 20 sm li oddiy yog’och tayoqcha. Patila zar iplarni zich va bir tekis qilib o’rashda ishlatilgan, bu tikilayotgan zardo’zning bir tekis chiqishiga yordam bergan, zar ipning chalishib isrof bo’lishiga yo’l qo’ymagan.

Zardo’zlikda angishvona ham zarur. Chunki zardo’zlik naqshlari faqat qo’lda tikiladi. Angishvona igna qo’lga kirib ketmasligi uchun ishlatiladigan metall g’ilofdir. Uning ustki va yon tomonlarida igna toyib ketmasligi uchun chuqurchalar o’yilgan.

Zardo’zlikda barcha jarayonlar qo’lda bajariladigan choklar orqali amalga oshiriladi, shuning uchun ignalar va ularni tanlay bilish muhim ahamiyatga ega.

Zardo’zlikda asosan ikki xil turdagi ignalar ishlatiladi:

1.Tikish ishlari uchun 2 sonli ignalar ishlatiladi.

2.Bezatish ishlari uchun esa 1 sonli ignalar ishlatiladi.

Zardo’zlikda uch turdagi qaychilardan foydalaniladi:

1.Naqshlar, gullarni qirqishda ishlatiladigan qaychi o’rdakburun va tuyabo’yin qaychi. Bu qaychilar faqat gullarni qirqishda kerak bo’ladi.

2.Pardozlashda kerak bo’ladigan qaychilar. Bu qaychilar kichikroq bo’lib, dastgoh ustida ishlashda qulay.

3.Andoza bichishda kerak bo’ladigan qaychilar. Bunday qaychilar kattaroq va o’tkirroq bo’lishi zarur.

Zardo’zlikda ishlatilidigan asbob -uskunalar o’tkir uchli asboblar bo’lib, ular bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish va texnika xavfsizligi qoidalariga qat’iy rioya qilish zarur.

Zar iplardan foydalanishdan ilgari ular belgilangan chegarada uzun qilib olinadi va patilaga 4 qavat qilib, ya’ni zar o’raydigan cho’pga o’raladi. Zar iplar to’g’ridan-to’g’ri patilaga o’ralmasdan, avval oddiy ip patilaga mahkam qilib bog’lanadi, so’ng shu ipga zar iplar ulanadi. Zar iplar to’g’ridan-to’g’ri patilaga ulansa, tezda uzilib ketishi mumkin. Zar iplarni o’rayotganda ularning tekis o’ralashiga e’tibor berish zarur. Keyin zar ip bilan maxsus kartondan kesilgan gullar ustidan tikib chiqiladi.