 
                
6-SINF. SANA.
Mavzu: Zardo'zlik san'ati tarixi va uning rivojlanishi. Zardo'zlikda ishlatiladigan materiallar (gazlamalar turlari, karton, zar iplar).
Zardo'zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar. Zar ipni o'rash
Texnologik xarita.Xarita (yun. chartes - varaq yoki xat yoziladigan papirus), karta - Yer yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri. Qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obʼyektlar koʻrsatiladi (q. Geografik xaritalar, Xaritagrafiya)
Mavzu
|
Zardo'zlik san'ati tarixi va uning rivojlanishi. Zardo'zlikda ishlatiladigan materiallar (gazlamalar turlari, karton, zar iplar).
Zardo'zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar. Zar ipni o'rash
|
Maqsad va vazifalari
|
Maqsad: Zardo'zlik san'ati tarixi va uning rivojlanishi. Zardo'zlikda ishlatiladigan materiallar (gazlamalar turlari, karton, zar iplar) haqida ma`lumot berish. Zardo'zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar bilan ishlash jaraayonlari bilan tanishtirish. Zar ipni o'rash tartibi bilan tanishtirish.
Vazifalar: O`quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqish uyg`otish, o`zlashtirtishlarini nazorat qilish hamda bilim, ko`nikma, malakasini tekshirib baholash.
|
O`quv jarayoninig mazmuni
|
O`zbek milliy urf odatlari qadriyatlari xalq amaliy san`ati va bezaklari xalq hunarmandchiligi ,bizgacha etib kelgan meroslar haqida tushuncha berish. Zardo`zlik san`atining kelib chiqishi va rivojlanishi haqida tushuncha berish.
|
O`quv jarayoning bajarilishining mazmuni
|
Uslub: og`zaki bayon, interfaol usulidan, yangi ped texnologiyalardan foydalanish, kim yepchilu kim chaqqon, insert metodlari
Shakli: suhbat , bahs munozara olib borish, yakka tartibda, guruhlarda, ishlash
Vosita: tarqatma materiallar, multemediya, rangli rasmlarlardan foydalanish,mavzu uchun kerakli buyumlar jihozlar.
Nazorat:Og`zaki savol javob tarqatma testlar
Baholash:Rag`batlantirish, baholash 5 ballik tizim asosida
|
Kutiladigan natija
|
O`qituvchi: Mavzuni qisqa vaqt ichida o`quvchilar tomonidan o`zlashtirishiga erishiladi, o`quvchilarning turli texnoligiyalar asosida yangi bilimlarga qiziqishini oshiradi.
O`quvchi: yangi bilim ko`nikma ,malakaga ega bo`ladi guruhlar bilan ishlashni o`zgalar fikrini hurmat qilishni urganadi
|
Kelgusi rejalar tahlili
|
O`qituvchi: O`z ustida ishlaydi, pedagogik mahoratini yanada oshirish uchun izlanadi.
O`quvchi: O`z fikrini guruhlar o`rtasida to`liq bayon qilishni hamda yangi mavzu qiziqishlari bo`yicha izlanish olib boradi. Amaliy mashg`ulotni hayotda qo`llay oladi
|
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga zardo'zlik san'ati tarixi va uning rivojlanishi, zardo'zlikda ishlatiladigan materiallar, zardo'zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar va zar ipni o'rash yuzasidan bilimlar berish.
Tarbiyaviy: O’quvchilarni amaliy ish bajarish jarayonida tez hamda sifatli bajarishga odatlantirish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarda tikiladigan “Zardo’zlik” buyumiga eskiz chizish va shablonlar tayyorlash yuzasidan bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish.
Dars tipi:Yangi bilim berish, bilimlarni mustahkamlovchi.
Dars turi: nazariy, amaliy.
Dars uslubi: guruhlarda ishlashda, “aqliy hujum”,”Kim epchil-u, kim chaqqon”, “Klaster”,”B|B|B”, insert metodlaridan foydalanish.
Dars jihozi va ko`rgazmasi: Kompyuter, darslik, mavzu bo`yicha multimediya, rangli rasmlar amaliy mashg’ulot uchun kerak bo’ladigan shablon hamda materiallar.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar. Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Fanlararo bog`liqligi: matematika, chizmachilik, iqtisod va boshqa fanlar
Darsning borishi:
№
|
Dars bosqichlari
|
vaqti
|
1
|
Tashkiliy qism
|
5
|
2
|
O`tilgan mavzuni so`rash
|
10
|
3
|
Yangi mavzu bayoni
|
20
|
4
|
Amaliy mashg`ulot
|
30
|
5
|
Yangi mavzuni mustahkamlash
|
15
|
6
|
O`quvchilarni rag`batlash
|
4
|
7
|
Uyga vazifa
|
3
|
8
|
Ish o`rnini yigi`shtirish
|
2
|
I.Tashkiliy qism:
-
Salomlashish.
-
Davomatni aniqlash.
-
Darsga tayyorgarlikni tekshirish.
-
O`quvchilar diqqatini darsga qaratish.
II. O`tilgan mavzuni takrorlash.Uyga vazifani so`rash.
-
Savol –javob o`tkazish.
-
Topshiriqlarni tekshirish.
O`quvchilar guruhlarga ajratiladi.
Guruh sardorlari turib guruh nomari va o`zlarini tanishtiradilar. Har bir guruhga savol beriladi.
1.Guruhga: gazlama ustiga yupka andazani joylashtirish
tartibini rasmda ta`svirlab bering.
2. Guruhga:Yubkaning bel va chet qismlariga ishlov berishni chok turini rasmda ta`svirlab bering.
1.Guruhga Yubka eskizini chizib bering.
2.Guruhga: Yubkani modellashtiring.
Kim epchilu kim chaqqon metodi.
Savol beriladi chaqqon guruh birinchi javob beradi, kamchilligini 2 -guruh to`ldiradi.
1.Molniya bu nima?
J:Molniya- yupka, kuylak, shim, boshqa buyumlarda ishlatiladigan furnitura hisoblanadi.
2.Yubka turlarni ayting.
J:Tug`ri bichimli, quyoshsimon, bo`lakli yubkalarga bo`linadi.
3.Yubkaga oxirgi ishlov qanday beriladi?
J:Iplardan tozalanib dazmollanadi.
4.Yubka ulchamlarini sanab bering.
J;Bel yarim aylanasi, buksa yarim aylanasi, Belda o`tirish chizig`igacha bo`lgan masofa,Yupka uzunligi, Qo`shimcha kengliklar bel uchun =1 buksaga 2
5.Nimaga Yubkaga andaza yarim olinadi?
J:Chunki bichilayotganda gazlama buklovda taxlanadi.
Yangi mavzu bo`yicha B|B.X|.B.O. metodi beriladi. O`quvchilar to`ldiradi. Bilishni xoxlayman bo`limidagi savollarga o`qituvchi tomonidan javob beriladi. Yangi mavzu bo`yicha to`liq ma`lumot beriladi.
“5” ”4” “3”
 
III.Yangi mavzu bayoni.
Qadimda ham, hozir ham zardo’zlik bilan shug’ullanadigan hunarmandlarni «zardo’z» deb atashadi. O’zbekiston kashtachiligini noyob turi zardo’zlik san’atisiz to’la tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu san’at o’tgan asrning o’rtalarida Buxoroda gurkirab rivojlangan. U yerda mohir ustalar amir saroyining ustaxonalarida amir va uning saroy ahli kiyadigan dabdabali kiyimlarga pardoz berishgan. Zardo’zlik odatda erkaklarga mansub bo’lgan va ular o’z hunarini bolalariga meros qilib qoldirishgan. Zardo’zlik san’ati o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, deyarli barcha Sharq mamlakatlari uning vatani hisoblanadi. Zardo’zlik san’atining an’analari o’z davrida ham mavjud va mashhur bo’lgandir. Hozirgi Eronda esa XV-XVII asrlardagi zardo’zlik namunalari anchagina saqlanib qolgandir. Eron Islom Respublikasi (fors. جمهوری اسلامی ایران - Jomhuri ye Eslāmi ye Irān), qisqacha Eron (fors. ایران - Irān) - Gʻarbiy Osiyodagi mamlakat. Poytaxti - Tehron shahri. Maydoni 1 648, 95 km², aholisi soni 79 115 000 kishi (2016).
Buxoro zardo’zi ashyolarining deyarli hammasi amir saroyining ehtiyoji uchun ishlatilgan, faqat juda oz miqdorigina sotish uchun bozorga chiqarilardi. U paytda zardan tikilgan erkaklar kiyimlarini faqatgina xonga va uning qon- qarindoshlariga tegishli insonlar kiyar edilar. Hech kim, hatto eng katta amaldorlardan birortasi ushbu qimmatbaho kiymlarni o’ziga buyurtirishga haqqi yo’q edi. Ular bu kiyimlarni amir sovg’a qilgandagina kiyishlari mumkin edi. Ayollar va bolalarning zardo’z kiyimlarini esa faqatgina badavlat xonadon a’zolari kiyishga haqli edilar. Zar va kumush ip bilan erkaklar to’ni, salla, do’ppi, shalvar, poyabzallar, ayollarning ko’ylak, kamzul kaltacha, peshanaband, ro’mol, etik va tuflilari tikilgan. Kaltacha - ayollarning ustki kiyimi. Oʻrta Osiyo (asosan, oʻzbek, tojik) ayollarining uzun, oldi ochiq, keng yengli, avra-astarli (baʼzan yupqa paxta solib qavilgan) qad. kiyimi. Beqasam, kimxob, baxmaldan tikilgan, yoqasiz (yoqa oʻrnida jiyak yoki sidirgʻa shoyi, adrasdan adip tutilgan), beli qisiq (tor) boʻlgan. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat.
Mustaqillikka erishgan kunimizdan boshlab davlatimizning butun siyosati o’zligimizni qayta tiklash va mustahkamlashga qaratildi. Ayniqsa, mamlakatimiz ertasi bo’lgan yoshlarimizda bunday muqaddas his-tuyg’uni shakllantirishda ona tilimiz, ana’analarimiz va urf-odatlarimiz bilan birga milliy xunarmandchiligimiz ham muhim o’rin tutadi.
1997-yil 31 martda O’zbekiston Respulikasi Prezidentining «Xalq badiiy xunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirishni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni e’lon qilindi. Farmonga asosan Respublika «Hunarmand» uyushmasi tashkil etildi va uning viloyatlarda hududiy bo’linmalari ochildi. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Zardo’zlik - qiziqarli va ijodiy ish bo’lib, u insonga ko’p quvonch keltirishi, bo’sh vaqtida ermak bo’lishi, insonni nafosat olamiga olib kirishi mumkin. Zar tikish usullarini o’zlashtirayotganda hamma narsa birdaniga yaxshi chiqmasligi mumkin, chunki zardo’zlik sabr-toqatli, e’tiborli, tartibli bo’lishni talab etadi. Chidamli bo’lish lozim. Kerakli malakalar egallagan sayin ish asta-sekin osonlasha boradi.
Mohir zardo’z bo’lishni xohlagan har bir hunarmand quyidagi uch hunarni bilishi zarur bo’lgan:
1.Rasm solish va naqsh chizish;
 
2.Naqshlarni tushirish va qirqish;
3.Qirqilgan naqshlarni zar ip bilan tikish va bezatish.
Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlar inson atrofidagi narsalar uchun mo’ljallangan bo’lib, insonga estetik zavq bag’ishlash va uning ijtimoiy mavqeini ko’rsatishga xizmat qilgan. Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlarning quyidagi turlari mavjud: choy xaltai zardo’zi, muxr xaltai zardo’zi, pul xaltai zardo’zi, jildi soat, g’ilofi zardo’zi, tumorchai zardo’zi, so’zanai zardo’zi, chimildiki zardo’zi, joynomozi zardo’zi, choynakpo’shaki zardo’zi va hokazo. Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlarni bichish usullari hamda bichimining tuzilishiga qarab uch turga ajratish mumkin:
-
Bichimi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan kichik xajmli zardo’zi uy-ro’zg’or buyumlari;
-
Bichimi ma’lum shaklga ega bo’lgan kichik xajmli uy-ro’zg’or buyumlari;
-
Bichimi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan katta xajmli uy-ro’zg’or buyumlari.
Zardo'zlikda ishlatiladigan materiallar (gazlamalar turlari, zar iplar). Zardo’zlik buyumlarining xususiy texnologiyasi, o’sha buyum uchun material tanlash va uni bichishdan boshlanadi. Zardo’zlik mahsulotlarining asosiy xususiyatlaridan biri ularning sirtida zardo’zi naqshlarning bo’rtib turishidir. Shuning uchun, naqshlar tagiga tukli material ishlatiladi. Zardo’zlikda asosiy gazlamalardan duxoba , velyur gazlamalari ishlatiladi.
Duxoba - tukli o’rishlarda to’qilgan gazlama bo’lib, uning asosi paxta ipidan, faqat tuklarigina tabiiy ipakdan bo’ladi.Ipak, pilla tolasi - ingichka, pishiq, yaltiroq, tovlanib turadigan tola; ipak qurtining ipak ajratuvchi ikkita bezidan chiquvchi suyuqlikdan hosil boʻladigan tabiiy toʻqimachilik xom ashyosi. Ipak - ipak qurti pillasini oʻrab turgan uzunasiga bir-biriga yopishmagan, seritsin (ipak yelimi) bilan qoplangan va yelimlangan ikki toladan iborat. Duxoba, asosan, uy -ro’zg’or buyumlarida ishlatilgan.
Velyur - sidirg’a, zich to’kilgan, tukli gazlama. Tuklari tik, jun ipdan to’qilgan. Hozirgi kunda zardo’zlikda sintetik tola aralashtirib to’qilgan, zardo’zlar «taqir velyur» deb atashadigan turi ko’p ishlatiladi. Undan barcha turdagi zardo’zlik buyumlari tikiladi. Bu velyur turi chidamliligi, pishiqligi, qattiqligi, ko’rkamligi va boshqa xossalari bilan zardo’zlikka juda mos tushadi.
Zardo’zlikda ishlatiladigan yordamchi gazlamlarga quyidagilar kiradi:
Bo ’z (xom surp) - pardozlanmagan ip - gazlama, ancha qalin va og’ir material. Bo’z karda ipdan polotno o’rishlarda to’qilgan, shuning uchun pishik va cho’zilmaydi.
Surp - oqartirilgan va pardozlangan bo’z. XX asrgacha bo’lgan zardo’zlikda surp chakmon, poyabzallarda naqshlar ostiga tagzamin sifatida ishlatilgan. Hozir ham kumush rangli ip bilan tikiladigan naqshlar ostiga qo’yiladi.
Turli navdagi simli iplar zardo’zlik uchun asosiy xom-ashyo bo’lib hisoblangan. Oq va tillarang tusdagi yassilangan kumush tolasi sim deb atalib, u Buxoro zardo’zlari tomonidan keng qo’llanilgan.
Dumaloq metall ip (likkak) - pishiq yigirilgan ingichka dumaloq metall ipdan iborat bo’lib, u prujinaga o’xshab likillb turadi.Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M.
Zar iplardan tashqari zardo’zlikda jaydari rangdor ipak iplardan ham foydalanib, ular asosan gullarga qo’shimcha oro berishda hamda matoga zar yo’l tushirishda ishlatiladi.
Zardo'zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar. 
Zar ipni o'rash. Zardo’zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar unchalik ko’p bo’lmasa-da, ular o’ziga xos tuzilishga ega. Zardo’zlikda ishlatiladigan asosiy asbob korcho’b bo’lib, u ikki qismdan iborat: chambarak va xorak. «Korcho’b» forscha so’z bo’lib, «kor» - ish, «cho’b»- taxta, yog’och ma’nolarni anglatadi.Fors tili, forsiy - xindevropa tillari oilasidagi eroniy tillar guruhining jan.gʻarbiy tarmogʻiga mansub til; asosan, Eronda (Eron Islom Respublikasining rasmiy tili hamda millatlararo aloqa tili), shuningdek, Afgʻoniston, Pokiston, Hindiston, Iroq, Birlashgan Arab Amirliklari, AQShda, Kavkazorti va Oʻrta Osiyo respublikalarida ("eroniy" deb ataladi) tarqalgan. Chambarak uzunligi 320 sm gacha bo’lgan ikkita teng yonli yog’och dasta va ularning maxsus qismida harakatlanuvchi silliq taxta, ya’ni shamshirakdan iborat. Shamshirakdagi ovalsimon o’yiqchalar yog’och dastalarga mato tortilganda ularni
tarang ushlab turishga xizmat qiladi.
Korcho’bning ikkinchi qismi xoraklardir. Xoraklar yog’och poylar bo’lib,ishlagan vaqtda chambarak ular ustiga qo’yilgan, chunki qadimda zardo’zlar ko’rpacha ustida o’tirib, ish tikishgan.
Hozirgi zamonaviy sexlarda metalldan (temir va uning qotishmalaridan) tayyorlangan zardo’zlik dastgohlari ishlatiladi. Bu sexdagi zardo’zlki dastgohlarni ikki turga bo’lish mumkin:
1.Kichik o’lchamli uy - ro’zg’or buyumlari va zardo’zlik kiyim - kechaklarni tikish uchun mo’ljallangan dastgohlar;
2.Katta o’lchamdagi buyumlarni, masalan, zardo’zi gilam, so’zana va hokazolarni tikishga mo’ljallangan dastgohlar. Ular tuzilishi bilan emas, balki chambarak qismining o’lchamlari bilangina farq qiladi, xolos.
Zardo’zlikda korcho’pdan so’ng turadigan asbobdan biri - patila hisoblanadi. Patila - to’rt qirrali va nafis qilib tarashlangan, ichi kavlanib, qo’rg’oshin quyib vazminlashtirilgan, uzunligi 18 - 20 sm li oddiy yog’och tayoqcha. Patila zar iplarni zich va bir tekis qilib o’rashda ishlatilgan, bu tikilayotgan zardo’zning bir tekis chiqishiga yordam bergan, zar ipning chalishib isrof bo’lishiga yo’l qo’ymagan.
Zardo’zlikda angishvona ham zarur. Chunki zardo’zlik naqshlari faqat qo’lda tikiladi. Angishvona igna qo’lga kirib ketmasligi uchun ishlatiladigan metall g’ilofdir. Uning ustki va yon tomonlarida igna toyib ketmasligi uchun chuqurchalar o’yilgan.
Zardo’zlikda barcha jarayonlar qo’lda bajariladigan choklar orqali amalga oshiriladi, shuning uchun ignalar va ularni tanlay bilish muhim ahamiyatga ega.
Zardo’zlikda asosan ikki xil turdagi ignalar ishlatiladi:
1.Tikish ishlari uchun 2 sonli ignalar ishlatiladi.
2.Bezatish ishlari uchun esa 1 sonli ignalar ishlatiladi.
Zardo’zlikda uch turdagi qaychilardan foydalaniladi:
1.Naqshlar, gullarni qirqishda ishlatiladigan qaychi o’rdakburun va tuyabo’yin qaychi. Bu qaychilar faqat gullarni qirqishda kerak bo’ladi.
2.Pardozlashda kerak bo’ladigan qaychilar. Bu qaychilar kichikroq bo’lib, dastgoh ustida ishlashda qulay.
3.Andoza bichishda kerak bo’ladigan qaychilar. Bunday qaychilar kattaroq va o’tkirroq bo’lishi zarur.
Zardo’zlikda ishlatilidigan asbob -uskunalar o’tkir uchli asboblar bo’lib, ular bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish va texnika xavfsizligi qoidalariga qat’iy rioya qilish zarur. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Avvalo, ularni saqlash uchun alohida moslama bo’lishi darkor. Ignalar bilan ishlayotganda, albatta ularni igna qadagichlarga qadab qo’yiladi. Ulardan foydalanganda angishvona kiyib olinadi. Ignaga ip o’tkazganda hech qachon ularni lab orasida ushlab turmaslik lozim. Nafas olayotganda yoki gapirmoqchi bo’lganda ular bexosdan ichga ketib qolishi mumkin. Qaychilar ham uchi o’tkir asboblardan biri bo’lib, ulardan noto’g’i foydalanish o’zigagina emas, bilki atrofdagilarga xam zarar keltirishi, ish sifatining buzilishiga, ishning to’xtab qolishiga olib kelishi mumkin.
Zar iplardan foydalanishdan ilgari ular belgilangan chegarada uzun qilib olinadi va patilaga 4 qavat qilib, ya’ni zar o’raydigan cho’pga o’raladi. Zar iplar to’g’ridan-to’g’ri patilaga o’ralmasdan, avval oddiy ip patilaga mahkam qilib bog’lanadi, so’ng shu ipga zar iplar ulanadi. Zar iplar to’g’ridan-to’g’ri patilaga ulansa, tezda uzilib ketishi mumkin. Zar iplarni o’rayotganda ularning tekis o’ralashiga e’tibor berish zarur. Keyin zar ip bilan maxsus kartondan kesilgan gullar ustidan tikib chiqiladi.
 
       
|
