Qidiruv tizimlari - SE servisning vazifasi

215 
foydalanuvchilari kerakli mahsulotlar, xizmatlar va axborotlarni topish 
maqsadida qidiruv tizimlaridan foydalanadilar.
Qidiruv tizimlari tematik kataloglardan farq qiladi. Ular katta 
bazaga ega URL-adreslarni ifodalaydi, bunda ular avtomatik ravishda bu 
adreslar bo‘yicha Web –sahifalarga murojaat qiladi, sahifalarning 
mazmunini o‘rganib chiqadi, sahifalardan kalit so‘zlarni yozib oladi va 
shakllantiradi (sahifalarni indeksatsiyadaydi). Bundan tashqari bu 
serverlar sahifalarda barcha uchraydigan havolalarga murojaat qiladi va 
yangi sahifaga o‘tayotib xudi shunday ishni bajaradi. Ixtiyoriy Web-
sahifa boshqa sahifalarga bir necha havolaga egadir, ya’ni bunday ishda 
qidiruv tizimi natijada Internet barcha saytlarini aylanib chiqadi. 
Qidiruv tizimi quyidagi asosiy komponentlardan iborat: 
1. O‘rgimchak (spider) – Web-sahifalarni, foydalanuvchi brauzeri 
usulida yuklab oluvchi dastur. Ularning farqli tomoni shundaki, brauzer 
saxifada bo‘lgan axborotlarni aks ettiradi ( tekstli, grafikli), o‘rgimchak 
esa vizual komponentlarga ega emas va to‘g‘ridan-to‘g‘ri sahifaning 
html-teksti bilan ishlaydi (ko‘rish uchun brauzerda «prosmotr html-
koda» qilish mumkin)
2. Sayohat qiluvchi o‘rgimchak (crawler) – sahifada mavjud 
bo‘lgan barcha havolalarni aks ettiruvchi dastur. Uning vazifasi – 
havolalarga asoslanib yoki oldindan berilgan adreslar ro‘yhatidan kelib 
chiqib, o‘rgimchak qaerga borishini aniqlab beradi. Krauler, topilgan 
havolalar bo‘yicha qidiruv tizimida noma’lum bo‘lgan yangi hujjatlar 
qidiruvini amalga oshiradi.
3. Indeksator (indexer) – sahifani tarkibiy qismlarga bo‘lib, ularni 
tahlil qiluvchi dastur. Sahifaning turli elementlari, ya’ni tekst, sarlavha, 
tarkibiy va uslubiy o‘ziga xosliklari, maxsus xizmat html-teglari va b., 
ajratib olinib tahlil qilinadi. index-fayl tahlil natijasi hisoblanadi. 
4. Ma’lumotlar bazasi (database) – bu yuklab olish jarayonida 
qidiruv tizimidan olingan barcha index-fayllar va Web- sahifalar tahlili 
ombori (xraniliщe). Ba’zida ma’lumotlar bazasini qidiruv tizimi indeksi 
deyiladi.
5. Natijalarni berish tizimi (search engine results engine) – 
sahifalarni darajalash bilan shug‘ullanadi. U qaysi sahifalar 
foydalanuvchi ehtiyojini qondiradi va ular qanday tartibda saralanishini 
hal qiladi. Bu qidiruv tizimini darajalash algoritmi asosida amalga 
oshiriladi. Qidiruv tizimining bu komponenti bilan optimizator aloqada 
bo‘ladi, u chiqarish paytida sayt holatini darajalash natijalariga ta’sir 
ko‘rsatuvchi ma’lum bir faktorlar yordamida yaxshilashga harakat 

216 
qiladi.
6. Web-server (Web – server) – foydalanuvchi va qidiruv tizimining 
boshqa komponentlari orasidagi o‘zaro munosabatni amalga oshiruvchi 
server. Odatda, serverda kirish maydonli html-sahifa bor, unda 
foydalanuvchi o‘zini qiziqtirgan qidiruv terminini berishi mumkin. Web-
server ham foydalanuvchiga html- sahifa ko‘rinishida natijalarni 
chiqarib berishga javob beradi.
7. Qidiruv mexanizmlarning batafsil amalga oshirish bir-biridan 
farq qilishi mumkin. Masalan, spider+crawler+indexer bog‘lami qidiruv 
roboti deb nomlangan yagona dastur ko‘rinishida bajarilishi mumkin. U 
taniqli Web-sahifalarni yuklab oladi, ularni tahlil qiladi, havolalar orqali 
yangi resurslarni izlaydi, ularni indekslaydi va ma’lumotlar bazasiga 
index-fayl ko‘rinishida kiritadi. Foydalanuvchi tomonidan so‘ralayotgan 
ma’lumotlarni index-fayllardan chiqarib oluvchi boshqa dastur orqali 
qidiruv amalga oshiriladi. Biroq barcha qidiruv tizimlariga ko‘rsatib 
o‘tilgan tomonlar tegishlidir.
Hozirgi kunda 3 ta asosiy xalqaro qidiruv tizimlari mavjud: Google, 
Yahoo va MSN Search, ular o‘z bazalari va qidiruv algoritmlariga ega. 
Qolgan qidiruv tizimining ko‘pchiligi u yoki bu ko‘rinishda 3 ta sanab 
o‘tilganlarni qo‘llaydilar. Masalan, AOL (search.aol.com) qidiruv va 
Mail.ru, Google bazasini, AltaVista, Lycos va AllTheWeb esa –Yahoo 
bazasini qo‘llaydilar. 
Rus tilidagi Internet doirasida o‘ttizdan ortiq qidiruv tizimlari 
faoliyat yuritadi. 90% ga yaqin auditoriya 3 ta eng mashhur qidiruv 
tizimlaridan foydalanadi: Yandex, Google, Rambler (4.3.5-jadval). 
Kerakli hujjatlarni izlash uchun aniq qidiruv tizimiga murojaat 
qilish kerak va bir yoki bir necha so‘zdan iborat qidiruv so‘rovini tuzish 
lozim. So‘rovda tinish belgilari ishlatilishi mumkin. So‘rovlar tilining 
nozik tomonlariga e’tibor bermay, oddiy so‘rovlar tuzish mumkin. Agar 
qidiruv qatoriga bir nechta so‘zlarni tinish belgilarisiz va mantiqiy 
operatorlarsiz kiritilsa, bu so‘zlar uchragan barcha hujjatlar topiladi 
(bir- biridan chegaralangan masofada). Biroq qidiruv tizimining 
so‘rovlar tilini to‘g‘ri qo‘llash va bilish qidiruvni tez hamda samarali 
amalga oshirish imkonini beradi. 

Download 7,35 Mb.