o’qituvchi uchun adabiyotlar

1. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil.
   
2. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi
   

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. ‘Hozirgi o'zbek adabiy tili’ Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNI

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabi o'quv qurollari va kiyinishi) ni tekshiradi.

2. O’qituvchining kirish so'zi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'tilgan mavzu nomini so'raydi, so'ng yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qoyadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak. o'tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilarning tushunmagan savollariga qisqa malumotlar beradi.

3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulol mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilarning bilimini tekshiradi.

Frontal savollar.

2. ‘‘Davlat tili to'g'risida’’gi qonun necha moddadan iborat?

3. Mustaqil ish: ‘Ona tilimni puxta bilaman’ mavzusida qisqa insho yozish.

o’quvchilarning o'tgan mavzu bo’yicha olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirishadi hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. O’quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishda tnustaqil ish usulidan foydalanib yodoshiladi. o'qutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato Va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushuntiradi. Oquvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlami qisqacha so'zlab beradi. o’quvchilarni vaholaydi. Vaholarni e'lon qiladi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

bu bosqichda o’qituvchi o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushintiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilarhamkorligida ularning fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.
MAVZU: O'ZBEK IMLOSINING NAZARIY ASOSLARI VA TAMOIYLLARI. IMLO QOIDALARINING ASOSIY BO'LIMLARINI SHARHLASH. SO'ZLARDA UNILI VA UNDOSHLARNING QOSHALOQ QOLLANISHI

REJA:

1. 
   O'zbek tili imlosining nazariy asoslari va tamoyilari.
   
2. 
   O 'zbek tili imlo qoidalarining bo'limlari.
   
3. 
   Qo sh unli harflarning ishiatilishi.
   
4. 
   Qo 'sh undosh harflarning qo 'llanishi.
   

Lotin yozuviga o'tilishi munosavati bilan tovish-harf munosavatiga oid ayrim masalalar berilmadi. Masalan, kirill alifbosidagi yo, ya, yu harflaridan va Ъ (yumshatish), Ь (ayirish) belgilaridan vos kechildi.

Ma'lumki, o'zbek tili lug'ati tarkibida yasama so'zlar juda ko'p. Bunday so'zlarning, aniqrog'i ulardagi so’z yasovchi qismining imlosi asosan bir xil bo'ladi. Ammo imlosida chalkashlik, qiyinchilik yuz berishi mumkin bo'lgan so'zlar ham bor. Masalan, -li, —lik yasovchi qo’shimchalari yasalgan so'zlar, alangali salom, (iliq munosavatni ifodalaydi) alangalik salom (bunday deyilmaydi), yigitlik burchim, (yigitlarning zimmasidagi ish) yigitli (yigiti bor), otali (otasi bor) bola, otalik (otalik qilmoq), bolali (bolasi bor), bolalik (g’or, yosh, tajrivasiz). Imlo qoidasida shu kabi masalarga ham aniqlik kiritilgan.

Hozirgi o'zbek adabiy tilida o'ntadan ortiq ko'makchi fe'I bor.

Ular yordamida yangi so'z yasalmaydi, valki fe'lning murakkab shaklari hosil qilinadi. Imlo qoidasida komakchi fe'l bilan yo’akchi f'e'l ajratib yozilishi aniq ta'kidlandi. Masalan, yoza boshladi, (yozmoq, boshlamoq), aytib qo'y (aytmoq, qo'ymoq), olib berdi, qo'ya qol, degan edi.

lmlo qoidalari quyidagi bo'limlardan iborat. 1. Harflar imlosi: Unlilar imlosi, undoshlar imlosi, yonma-yon keladigan unlilar imlosi. 2. Asos va qo’shimchalar imlosi. 3. Qo'shibyozish, 4. Ajratib yozish. 5. Bosh harflar imlosi. 6. Kochirish qoidalari.

Harflar imlosi bo'limi o'z navvatida unli harflar imlosi va undosh harflar imlosi qismlariga ajraladi. Unlilar imlosi qismida tilimizdagi mavjud olti unlining yozilishi hamda ko’-ko’ma keladigan unlilar imlosi haqida vatafsil ma'lumot beradi. Ma'lumki o'zbek lilida tovushlar hosil bolish orniga ko'ra ham tafsivlanadi. Imlo qoidalarida unlilarning til oldi yoki til orqa o'rnida hosil bo'lish o'rniga kora yozilishi ham berilgan. Masalan, A,a harfi:

1) aka, alanga, aloqa, og'a; sentabr, noyabr kabi so'zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) vahor, zamon, savol, gavda, vasvasa kabi so'zlarning oldingi bo'g'nida, vaqt, vahm so'zlarda a aytiladi va yoziladi.

I, i harfi:

1) ish, iz, qilmoq, xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki, volida, piramida, bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi so'zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) o'tin, o'rik, bo'lim kabi oldingi bo'g'inida o' unlisi keladigan so'zlarning keyingi bo'g'inida keng I aytiladi va yoziladi.

Mazkur bo'limning yo’tinchi vandida yonma-yon keladigan unlilar imlosi quyidagi tartibda berilgan: 1) unlilar orasida va'zan y undoshi qo'shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia; material (yozilishi), mo’eriyal(aytilishi), tabiat(yozilishi), tabiyat
(aytilishi); b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkaloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; d) ea: teatr, okean, laureat kabi; e) ae, oe unlilari so'z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aeroport, aerostat, roo’na kabi.

Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchiu, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, maummo, matbuot, tabbiy, rioya va hakazo.

Undoshlar imlosi bo'Iimida 23 ta undosh harflarning yozilishi, ko’me-ko’ keladigan undoshlar iralosi va tutuq belgisining qo'llanishi haqida ma'lumot berilgan.

MaMumki, undosh tovushlar, labning va shovqning ishtirokiga kora ham turlarga bo'linadi. Bubdan. tashqari sonor tovushlari, til orqa, til oldi, chuqur til orqa va bo'g'iz undoshlariga ham bo'linadi. Imlo qoidasida ana shularga alohida e'tibor berilgan.

1) bobo, vahor, bir, majbur, zarb kabi so'zlarda jarangli, portlovchi, lan undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) kitob, yuzlab, kelib kabi sozlar oxirlda p aytilsa ham, b yoziladi.

3) qibla, tobla kabi so'zlarda va'zan v aytilsa ham, b yoziladi. Shu tariqa har bir undosh hargning o'ziga xususiyatlari ko'rsatiladi.

Shuningdek, yonma-yon kelgan undoshlarning yozilishi ham vatafsil yoritilgan:

1) valand, Samarqand, poyezd, dovst, go'sht, artist, g'isht kabi so'zlar oxirida d,t tovushi va'zan aytilmasa ham, yoziladi.

2) Metal, kilogram, kilovatt, eongress kabi o'zlashgan so'zlar oxirida bir harf aytilsa ham, ikki undosh yoziladi. Lekin bunday so'zlarga shu tovush bilan boshlanadigan qo’shimchalar qo'shilsa, so'z oxiridagi bir harf yozilmaydi: Metal lar= Metallar, kilogram mi=kilogrammi kabi.

1) a unlisi bilan tugagan fe'llarga -v, -q , -qi qo’shimchalari qo'shilganda a unlisi o tarzda aytiladi: sayla V = saylov, oqla V = oqlov, sina V = sinov, tanla V = tanlov; so'ra q = so’roq, bo'ya q = bo'yoq, o'yna qi = o'naqi, sayra qi = sayroqi kabi;

2) 1 unlisi bilan tugagan ko'pchilik fe'llarga -v, - q qoshiMchalari qo'shilganda asosda tovush o'zgarishi sodir bo'ladi: o'qi v = o'quv, sovi q= sovuq kabi. Undosh bilan tugagan varcha fe'llarga -uv, - uq qo’shimchalari qoshiladi.

k,q undoshlari bilan tugagan kop bo'g'inli so'zlarga, shuningdek, bek, yo'q kabi ayrim bir bo'g'inli so'zlarga egalik qo’shimchasi qo'shilganda k undoshi g undoshiga, q undosgi g' undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak itig= tilaging, yurak=im= yuragim; kubok=l= kubogi, qo'shiq= qo'shig'1, yashiroq= yaxshirog'l, yo'q= yo'g'i. Lekin ko'p bo'g'inli o'zlashma so'zlarga egalik qo’shimchalari qo'shilganda -k, -q tovushi aslicha aytila va yoziladi: ishtirok ing ishtiroking, ocherk I= ocherki, ravnaq= ravnaqi kabi.

Imlo qoidalarida shuningdek, so'zlarni qo'shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ko'chirish qoidalari, ajratib yoish, bosh harflar imlosi kabi masalalarga atroflicha to'xtalib o'tilgan. Adabiy til qonunlari asosida to'g'ri yozish muhim bo'lib, tilshunoslikdagi to'g'ri yozuv qoidalarini o'rganadigan bo'lim orfigraflya deyiladi.

1. O'zbek tili imlosining nazariy asoslari va tamoyilarini bilasizmi?

2. O'zbek tili imlo qoidalarining bo'limlarini sanang.

3. Qo'sh unli harflarning ishlatilishini aytib bering.

4. Qo'sh undosh harflarning qo'llanishini izohlang.

5. Harflarning qo'shaloq kelishiga misollar ayting va daftaringizga yozing.

6. Imlo qoidalarini yodlang.

7. Malbuot nashrlaridan imlo qoidalari buzilgan matnlarni toping va ularning xatolarini to'g'riling.

1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ DMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. Ona tili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘o'rituvchi’. 1995 yil. 3. G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi O’zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. 4. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova, Hozirgi O’zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

1. O'zbek tili imlo qoidalarining bo'limlarini sanang.

2. Qo'sh unli harflarning ishlatilishini aytib bering.

3. Yonma-yon keladigan undosh harflarning ishlatilishini aytib bering.

4. O'zbek tili imlo qoidalarini tasdiqlash to'g'risidagi Vazirlar Mahkatnasining qarori qachon qabul qilingan?

6. Darsning yakuni:

o’qituvchi yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi, vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

7. Uyga vazifa:

A. Rafiyev. N. Gulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 19-41 bo’. lmlo qoidalarint yodlash.

Innvovatsiyon texnoligoyalari asosida ‘‘Muz yorar’’, ‘‘B.B.B.’’ usullari,

• 
  Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash;
  
• 
  -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi;
  
• 
  so'z o'zagiga qo’shimcha qo'shganda yuz beradigan tovush o' zgarishlarini bilish;
  
• 
  o'zakka qo’shimcha qo'shganda bo'ladigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish.
  

• 
  o’quvchilarda namunali savodxonlik ko'nikmalarini shakllantirish.
  
• 
  amaliy faoliyalda turli nutq tovushlarini tog'ri qollay bilish
  
• 
  o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida so'zlash ko'nikmasini yanada rivojlanlirish.
  
• 
  ona tiliga muhabvat hissini kuchaytirish;
  

• 
  Hozirgi o'zbek adabiy tilning asosiy tamoiylarini kengroq bilish;
  
• 
  Til birliklarini amalda bexato qo'llay olish ko'nikmasini rivojlantirish;
  
• 
  o'quvchining tiamunali yozma va ogzaki nutqini shakllanishini o'stirish;
  
• 
  Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.
  
• 
  Mustaqil fikrlash va o'z fikrini aniq, to'lq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish.
  
• 
  o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish.
  

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish:

2. Kommunikatsiya asoslari: 1. Tibbiyot xodimining so'zlashish odobi.

Mavzuni meditsina tarixidan olgan bilimlar asosida tushuntirish. Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi muloqot jarayonida adabiy tildan foydalish zamriyatini tushuntirish;

Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish. Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni tushuntirish.
10. Kerakli bilimlar doirasi:

• 
  -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi;
  
• 
  so'z o'zagiga qo’shimcha qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlarini bilish;
  
• 
  o'zakka qo’shimcha qo'shganda bo'ladigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish.
  

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.