Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

1) XII -XIV asrlar eski o'zbek adabiy tilining shaklanish davri.

2) XV- XVI asrlar eski o'zbek adabiy tilining rivojlanish davri.

3) XVII-XX asrlar eski o'zbek adabiy tilining turg'un davri.

Yuqorida keltirilgan taraqqiyot bosqichi hsartli bo'lib uni belgilashda olimlar o'rtasida turli tafovutlar bor. Va'zilar tarixiylik nuqtai nazardan davlashtirishni taklif etsa, boshqalar leksik va grammat o'zgarishlarni inovatga oladi. Har ikki holat ham o'z cTrinda to'g'ri. Shuning uchun eng maqbul variantni taklif etdik.

"Eski o'zbek tili" deganda, biz bu tilning qadimgi paytidan boshlab, uning milliy til darajasiga yetgunga qadar bolgan uzoq davrilik tarixiy holatini tushunamiz. Boshlanishi eski turkiy til davri oxiri o'zbek milliy adabiy tili me'yyori yuzaga kela boshlangan payt - tilimizning shu orada qo'llangan va o'ziga behisob yozma tarixiy yodgorliklarni jamlagan davri eski o'zbek tili deb yuritiladi. o'zbek adabiy tilining shakllanishi turli ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan bog'liq. o'zbek xalqining xalq sifatida uyshuvi, o'zbek tilining shaklanishi qoraxoniylar hukmronligi davrida boshlanib, mo'g'ullarning hujumiga qadar ma'lum bir bosqichga yctgan bo'lsa ham, urush va vayrongarchilik tufayli bu jarayon orqaga surildi. XIII asr oxiri, XIV asr boshlariga kelib xalq negizi to'liq tiklandi. Shunday qilib, eski o'zbek adabiy tilining shaklanishi XIII asr oxiri, XIV asr boshlariga to'g'ri keldi.

Biz haqli ravishda Alisher navoiyni o'zbek adabiy tilining asoschisi deb araymiz, ikkinchi tomondan o'zbek adabiy tilininig shaklanishini XIII asr oxiri XIV asr boshlari deb aytmodamiz. Bu ikki masala o'rtasida anchayin farq bor. U qayerdan paydo bo'ldi. Alisher Navoiy ijod qila boshlaganda o'zbek adabiy tili bor edi. Ungacha bu tilda Atoiy, Lutfiy kabi o'nlab adiblar varakali ijod qilishgan. Lekin hali ravishda Alisher Navoiyni o'zbek adabiy tili asoschisi hisoblanadi. A.Navoiyning xizmatlari shundaki, u o'zigacha bo'lgan adabiy tilning tyoliq imkoniyatlaririi ochib berdi, adabiy tilni boyitdi, adabiy til me'yyorlarini qar'iylashtirdi. Uning ijtimoiy-siyosiy huquqini tikladi. o'z asarlari orqali o'bek tilining shuhratini olamga yoydLNavoiy davrida o'zbek tili umumturkiy xalqlarning umumiy tiliga aylandi.

Hozirgi o'zbek adabiy tili eski o'zbek tilidan o'sib chiqib, takomillashgan bcTlsa, eski o'zbek tili ham qadimgi va eski turk tilidan shu tariqa o'sib ajralib chiqqan. Turkiy manvalar asosi eski o'zbek tilida, eski o'zbek tili asoslari esa hozirgi o'zbek tilida ko'rinadi. Tabiiyki, orada ma'lumo'zgarishlar, tafovutlar ham bor. Bundan tashqari eski o'zbek tilining o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud. Mazkur xususiyatlaming fonetik tomoni quyidagilarda ko'rinadi.

Eski turkiy tilda 4 ta til orqa ( a, bi, o\ u) va 4 ta til oldi ( I, o', 8, 3 ) unlilari bor edi. Unlilarning tilorqa va tiloldi turlarga ajralishi so'zdagi tovushlarning o'zaro ohagdosh bo'lishiga - singarmonizmga asoslangan. Hozirgi o'zbek adabiy tilimizda esa, 6 ta unli bor.

Hozirgi kunda singarmonizm hodisasi o'zbek tilida yo'qolib bormoqda. Shuning uchun, qirg'iz, qozoq, uyg'ur, turk kabi tillarga xos bo'lgan tovushlar uyg'unligi o'zbek tilida so'zlashuvchilar uchun begonadek tuyuladi. Masalan, "ahu", "vala", "gada", "nazakat", "xiraman" kabi so'zlarni bola, sado, nazokat, ohu tarzda talaffuz qilinadi.

Eski o'zbek tilida f, h, JOon), j (jurnal) tovushlari o'zlashma so'zlar tarkibida kelgan. X undoshi yaxshi, o'xshash, axtar kabi sanoqli so'zladagina kelardi. Eski o'zbek tilidadagi so'zlar boshida R,L,N tovushlari, agar sanoqli so'zlarni inovatga olinmasa, so'z boshida deyarli kelmaydi. M,V, Z, SH undoshlari bilan so'zlar ham kam uchraydi. B,g,d, p harflari bilan boshlangan so'zlaming ko'pchiligi fors-tojik tilidan o'zlashgan so'zlar ekanligini nazarda tutish kerak.

Eski o'zbek tilini ot, son, olmosh turkumidagi so'zlar fe'l so'z turkumidagi so'zlarga nisvatan kamroq qo'llanilgan.

Xullas, eski o'zbek tili anchayin murakkab an'ana va qonuniyatlarga egaki, uni eski o'zbek tili deb nomlangan maxsus fan o'rganadi. Lekin nima bo'lganda ham, eski o'zbek adabiy tili hozirgi o'zbek adabiy tili shaklanishi uchun asos va namuna bo'lgan shunday bo'lib kelmoqda.

Hozirgi o'zbek adabiy tili XX asrning boshlaridagi milliy uyg'nish natijasida yzaga keldi va XX asrning birinchi yarmidayoq to'liq me'yyorlashdi. Bugungu kunda amalda qo'llanayotgan o'zbek adabiy tili normalari 1957 yil tasdiqlangan va 1995 yil 24 avgustda ma'qullangan "Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosining imlo qoidalari" asosida olib boriladi. U so'zlarga boy, rang - varang, mukammal ishlangan, ijtimoiy faol, siyosiy jihatdan o'zbekiston va Afg'onistonda davlat tili sifatida tan olingan tildir.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

2. "Eski o'zbek tili" tushunchasini ayting.

3. Eski o'zbek tilining umumiy xususiyatini bilasizmi?

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. "SHARQ" NMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. Onatili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. "O'qituvchi". 1995 yil. 3. G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. "O'qituvchi" 1981 yil. 4. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH. Yusupova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomifagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil. 5. Yo'ldosh Solijonov. NUTQ VA USLUB. Toshkent. "CHO’LPON" nashruyoti. 2002 yil. 6. O'zbektili va adabiyoti jurnali 2005 yil. 3-son. 121-bet. 7. F.Isaqov . Eski o'zbek tili va yozuvi. Qo'llanma. Toshkent. "O'qituvchi". 1995 yil. 8. O'bek mumtoz adabiyoti namunalari. 1-jild, "FAN" nashriyoti. Toshkent-2003 y.

5. Yangi mavzuni mustahkamlash:

Bu bosqichda o'qituvchi o"quvchilaming bilim doirasini kehgaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

1. 
   O'zbek tilining taraqqiyot bosqichlarini sanab bering.
   
2. 
   Eski o'zbek tili va uning o'ziga xos xususiyatlari haqida tushuncha bering.
   
3. 
   Hozirgi ozbek adabiy tiliga qaysi lahjalar asos qilib olingan?
   

• 
  Mustaqil ish turi.
  
• 
  Nazorat ishi .
  

1. 
   Ta'limiy maqsad:
   

• 
  "Davlat tili to'g'risida"gi qornun matni bilan tanishish;
  
• 
  Qonun matnidan kelib chiqadigan vazifalarni belgilash;
  
• 
  Qonun talablarini vajarishni o'rganish;
  

• 
  amaliy faoliyatda davlal tilidan foydalahish ko'nikmasini shaklantirish;
  
• 
  o'quvchidagi axloqiy va estctik tushunchalar asosida so'zIash ko'nikmasini yanada o'stirish;
  

• 
  "Davlat tili to’g'risida"gi qonuni maltii bilan ishlash ko'ikmasini rivojlantirish;
  
• 
  qonun matnidan kelib chiqadigan vazifalarni vajarish ko'nikmasini o'stirish;
  
• 
  Mustaqil fikrlash va o'z fikrini aniq, to'lq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish.
  
• 
  o'quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivqjlantirish.
  

B. Fanlararo bog'lanish:

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish:

Mavzu. 1. Til birliklarining nutqdagi vazifasi va qo'llanishi.

2. O’zbekiston tarixi:

• 
  Meditsina amaliyotida davlat tilidan qay yo' sinda foydalanish asosida tushuntirish.
  

• 
  Ijtimoiy-siyosiy hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish
  
• 
  Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni tushuntirish.
  

• 
  Til haqida ma'lumotlarga ega bo'lish;
  
• 
  Til va tafakkurning farqlarini bilish;
  
• 
  Tilning inson faoliyatidagi ahamiyatini bilish;
  
• 
  Turli munosavatlarni ifodalashda til va tafakurning munosavatini bilish.
  

Til haqida mashhur kishilarning fikri yozilgan ko'rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, diktant matni. Slayd, kodoskop, ekran.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

13. O'qituvchi uchun adabiyotlar:

A. ASOSIY:

5. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. "Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. "SHARQ" NMAK.2002 yil.
   
6. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. "Ona tili" 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. "O'qituvchi". 1995 yi
   
7. 
   Xalq ta'limi jurnali. 1996 yil 1 son. 2-5 va 108 betlar. Qonun matni.