III. NAZARIY MATERIALLAR
16
O‗rta asrlar davrida kutubxonashunoslik g‗oyalari o‗ziga xos qarashlar bilan
boyidi.Ushbu davrda G‗arb mamlakatlari kutubxonachilik ishida cherkovning
to‗liq xukumronligi ostida bo‗lsa, Sharq mamlakatlarida ayrim xukmdorlar
saroyida va diniy muassasalar qoshida kutubxonalarni shakllanishi,
ularni diniy
yo‗llanishda faoliyat yuritishga olib keldi.
Kutubxonalar ―diniy-klerikal madaniyat‖ni tarqatish o‗chog‗i sifatida qaraldi
va va bunday yondoshish ularni ish mazmuni va shaklini belgilab berdi. Asosiy
e‘tibor kitob boyliklarini saqlash va ularni asrash, xisobini olib borish,
joylashtirish, kataloglashtirishga qaratildi. Undan foydalanishga e‘tibor kam
qaratildi
1
.
Markaziy Osiyo mintaqasida dastlabki kutubxonalar
IV-VI asrlarda paydo
bo‗lgan. Markaziy Osiyo mintaqasida kutubxonalarni rivojlanishiga VIII asrdan
boshlab Samarqanda yuqori sifatli qog‗oz ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗yilishi
muxim ahamiyat kasb etdi.Ushbu davrlarda Sharqning buyuk allomalari Abu Ali
ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Axmad Farg‗oniy, Al-Xorazmiy va boshqalar
faoliyat yuritdilar.
Abu Ali ibn Sinoning Buxoro amirining
saroy kutubxonasi haqidagi
estaliklari judda ham qiziq manba sanaladi: ―Men –deydi olim, kitoblar
saqlanadigan joyga kirdim. Ular bir qancha xonalardan iborat bo‗lib, har bir
xonada sandiqlarda kitoblar saqlanar edi.Bir xonada arab tilidagi kitoblar va
she‘riy kitoblar, boshqasida huquqshunoslikka oid kitoblar va shu tariqasida har bir
xonada fanning qaysidir sohasiga oid kitoblar saqlanar edi.Men
u yerda mendan
oldin o‗tgan ilm axli tomonidan yozilgan va bu yerda saqlanayotgan kitoblarni
ro‗yhatini o‗qib chiqdim.
X asrlarda saroy kutubxonalarida adabiyotlarni klassifikatsiyalashning ba‘zi
bir usullari qo‗llanila boshlandi va kutubxonalarda mavjud bo‗lgan kitoblarning
ro‗yhatlari tuzilgan, kutubxona ichida esa mehnat taqsimoti yo‗lga qo‗yilgan.
G‗arb mamlakatlarida ushbu davrlarda ― yereticheskiy‖ adabiyotlarni
o‗qishni taqiqlash ishlari keng avj oldi.O‗qish man etilgan‖ otrechennix‖,
―lojnonapisannqx‖ adabiyotlarni ro‗yhatlari tuzildi.
Bu davrlarda kutubxonachilik g‗oyalari, kitobsaqlovchilar uchun yaratilgan
turli xil yo‗riqnomalar, eslatmalar va nasixatlarda aks eta boshladi. O‗rta asr
kutubxonachilik g‗oyalarini o‗ziga xos xarakterli tomoni shundan iborat ediki,
kutubxonalarga faqat tor doiradagi odamlar uchungina kitoblar to‗planadigan joy
sifatida qarash xos edi.
Kitob bosishni kafsh etilishidan keyin kutubxonachilik
ishini boshqarish
1
―Fundamentals of Library and Informational science‖, by ABDUWAHAB OLANREWAJU ISSA, Ph.D in 2013,
pages – 12-13.
III. NAZARIY MATERIALLAR
17
bo‗yicha dastlabki bosma asarlar paydo bo‗la boshladi. Ulardan dastlabkisi
Frantsiya kardinali Djuli Mazarini tomonidan kutubxona tashkil etish uchun taklif
qilingan teolog va publitsist Gabrielya Node (1627 y.)ning ―Kutubxona tashkil
etish bo‗yicha maslahat‖ asari edi.
Kutubxonachilik g‗oyalarini rivojlanishidagi sezilarli burilishlar Buyuk
frantsuz revolyutsiyasi (1789-1794 yillar) davrda paydo bo‗la boshladi.
Kutubxonalarga ―fuqoralar uchun maktab‖ sifatida
qarala boshlandi va ular
maktab, maktabdan tashqari ta‘lim tizimini tashkil etishda muxim rol o‗ynashi
zarurligi qayd etila boshlandi.
XVIII asrning oxiri-XIX asrning boshlarida jaxonda kutubxonashunoslikni fan
sifatida shakllanishiga asosiy shart-sharoitlar paydo bo‗ldi: yetarli darajada boy
emperik bazalar yig‗ildi, bir qancha muxim g‗oyalar tasdiqlandi. Bularni barchasi
yangi fanni asosini tashkil etishi mumkin edi.
