|
- O‘zbekistonda buddaviylik dinining tarixiy
|
| bet | 4/6 | | Sana | 15.02.2024 | | Hajmi | 105,08 Kb. | | #157198 |
Bog'liq Telekamunikatsiya texnologiyalari- O‘zbekistonda buddaviylik dinining tarixiy
ildizlari (Qaratepa, Fayoztepa, Dalvarzintepa) va
hozirgi zamon. Buddaviylik manbalari. Buddaviylik ta'limoti bir qator dеvon
shakliga kеltirilgan to‘plamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiysi Tripitaka (yoki Tipitaka) -
uch savat ma'nosini anglatadi. U uch qismdan iborat bo‘lganligi uchun shunday nom bilan
atalgan. buddaviylikning bu yozma manbasi hozirgi davrda ShriLankada saqlanib qolgan. U
eramizning boshlarida shakllangan. Ular - budda targ‘ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan sutra
matnlari (sutta-pitaka), rahboniylik axloqi va xonaqoqlar nizomlariga bag‘ishlangan vinaya
matnlari (vinaya-pitaka), buddaviylikning falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilib
bеrishga bag‘ishlangan abxidxarma matnlari(abxidxarma-pitaka)dan iborat.
Kеyinchalik shakllangan sanskrit, xitoy, tibеt, kxmеr va yapon tillaridagi buddaviylikka oid
adabiyotlar ancha kеng tarhalgan, ammo ularning tarixiy qiymati kamroq. Budda hayotiga
tеgishli rivoyatlarning barchasi Tripitakada jamlangan.
4-reja bayoni. O‘zbekistonda buddaviylik dinining tarixiy ildizlari (Qaratepa, Fayoztepa,
Dalvarzintepa) va hozirgi zamon.
Baqtriya–Toxaristonning eng taraqqiy etgan madaniyat markazlaridan biri bo‘lgan Termizning
madaniy–ma’naviy hayotida buddaviylikning o‘rni misolida ko‘rish mumkin. Miloddan avvalgi
1–asrda Termizda buddaviylik ustuvor mavqega ega bo‘ldi. Bunda shahar zadagonlarining
buddaviylikni qabul qilishi va ibodatxonalar qurilishiga homiylik qilishlari muhim ahamiyat
kasb etgan. Qoratepa va Fayoztepa ibodatxonalari eng katta sajdagohlardan hisoblangan. Ularda
Buddaning loydan yasalgan katta haykali va stupalar bo‘lgan. Ibodatxonalar odatda er osti va er
usti qismlaridan iborat bo‘lgan. Bu erda alohida stupalar ham mavjud bo‘lib, ular oq marmardan
mahorat bilan ishlangan Budda haykalchalari bilan bezatilgan “Zo‘rmala” stupasi mahobati bilan
ajralib turgan. Stupalar bir necha balandlikda to‘rtburchak shaklda bunyod etilgan. Stupa usti
gumbazsimon qilib ishlanib, unga yog‘och yoki toshdan yasalgan langar o‘rnatilgan. Bu
langarlarda toshdan yasalgan bir necha soyabon bo‘lib, buddaviylar uni “chatra” deb atashgan.
“Chatra” muqaddas daraxt timsolidir. Fayoztepa “vixara” (sanskritcha – kulba, boshpana,
buddaviy rohiblarning yomg‘ir mavsumi vaqtida yashaydigan kulba, hovli va bog‘dan iborat
bo‘lgan joyi) uslubidagi ibodatxona bo‘lib, uning markazida diniy marosimlar o‘tkazilgan.
Ibodatxona bilan yonma–yon joylashgan stupadan oltin suvi yurgizilgan, sopol va marmardan
yasalgan haykallar topilgan. Bu erdan marmartoshdan nafis ishlov berib yasalgan muqaddas
“Boddxa” daraxti ostida o‘tirgan Budda va uning ikki tomonida turgan ikki rohib haykali ham topilgan. Qoratepa xarobasidan shimoliy Baqtriyadagi eng katta va mahobatli stupa topilganini
alohida qayd etish lozim. Bizgacha stupaning asosi hamda zinapoyaning ikki tomonida
joylashgan kichik stupalar, o‘sha davrga tegishli yozuv namunalari saqlanib qolgan.
Kushon podsholigining dastlabki poytaxti Dalvarzintepa o‘rnida bo‘lgan. Kushonlar hukmdori
Kanishka davrida Dalvarzintepa shahar sifatida shakllanib, savdo–sotiq markazlaridan biriga
aylangan. Surxondaryo viloyati SHo‘rchi tumanida joylashgan Dalvarzintepa (qalinligi 10
metrgacha bo‘lgan qudratli mudofaa devori bilan o‘rab olingan qal’a shahar) majmuasidan
Budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan dahma, shuningdek, oltin xazina to‘ldirilgan ikki
yarim metrli sopol ko‘za topilgan. Bular buddaviylikning o‘sha davr xalqlari ijtimoiy–ma’naviy
hayotidagi mavqei va boshqa mahalliy dinlar o‘rtasida egallagan o‘rnini ko‘rsatadi.
Markaziy Osiyo xalqlari qadimgi tarixi va madaniyati rivojida buddaviylik muayyan o‘rin
egallaydi. Bunga Markaziy Osiyo hududida joylashgan Dalvarzintepa, Quva, Zartepa,
Qorovultepa, Ayritom mavzelaridan topilgan arxeologik qazilmalar, jumladan, Shakyamuni
sanamlari, haykalchalar, ramziy g‘ildiraklar va stupa qoldiqlari, shuningdek, marmardan
yasalgan va juda yaxshi saqlangan Budda haykali aniq dalolat beradi. Qadimgi Termiz
xarobalaridan topilgan yirik ibodat majmuasida 25 ta Budda kompleksi (Buddaning tikka turgan,
o‘tirgan va yotgan holdagi haykallari 3–4 metrgacha balandlikda loy–ganchdan ishlangan)
borligi aniqlangan. Qoratepada topilgan arxeologik yodgorliklar er usti va g‘or ichida joylashgan
ibodatxona, saroy, rohib (zohid) uchun moslashtirilgan hujralardan iborat bo‘lgan. Arxeologik
qazilmalar natijasida topilgan yodgorliklar buddaviylikning o‘sha davrdagi mavqei haqida xabar
beradi. Shuningdek, ajdodlarimizning yuksak moddiy madaniyati, dini, urf–odati, tafakkur tarzi
haqidagi tasavvurimizni boyitishga xizmat qiladi.
Hozirgi davrda buddaviylik Janubiy, Janubiy–sharqiy, Sharqiy Osiyo mamlakatlari Shri
Lanka, Hindiston, Birma, Tailand, Laos, Mo‘g‘uliston, Kambodja, V’etnam, Xitoy, Singapur,
Butan, Nepal, Malayziya, Koreya, Yaponiya, qisman Evropa va Amerika qit’asi, Rossiyaning
Tuva, Buryatiya, Qalmiqiston kabi hududlarida keng tarqalgan. 700 milliondan ortiq kishi
buddaviylikning turli yo‘nalishlariga e’tiqod qiladi. Hozirda buddaviylik Yaponiyaning davlat
dini hisoblanadi.
Markaziy Osiyoda bir necha yuz mingdan iborat koreys millatiga mansub kishilar yashaydi.
Ularning oilaviy maishiy an'analari, milliy udumlarining ayrim tarkibiy qismlari mahayana
(shimoliy) ko'rinishdagi buddaviylik ta'sirida shakllangan. Hozirgi vaqtda bu mintaqada, ayniqsa
O'zbekistonda koreys buddistlarni xristianlik ta'siriga olishga qaratilgan harakatlar avj olmoqda.
|
| |
