Tárbiyalıq jumıslar metodikası páni

27 
oqil hám ádalatlılıq úlgisi, bólek ádeplilik si'olik hám saldamlılıq sıyaqlı 
pazıyletlerdiń bolıwın talap etedi. Buǵan taǵı tárbiyashilik texnikası qosımsha ishda 
tabıs támiyinleniwi tábiyiy bolıp tabıladı. Tárbiyashilik texnikası klass basshısınıń 
tiykarǵı quralı bolıp tabıladı. 
Klass basshısınıń tárbiyalıq jumısların shólkemlestiriw metodikası stul 
predmeti, maqseti hám wazıypaları. Klass basshısı degende oqıwshılardı birdey 
dárejede, birdey jasda, bilimi tárepinen de teń bolǵan jámáátti basqarib turıwshı 
redagog -klass basshısı dep ataladı. Klass basshısınıń tiykarǵı maqseti, oqıwshıların 
tuwrı tárbiyalaw processinde oqıwshı hám klass basshısı menen bir-birin tushuna 
alıwı hám klass basshısı tárepinen oqıwshılarǵa itibarliroq bolıwı kerek. Mektepte 
oqıwshılarǵa tárbiya klass basshısınıń jumısları arqalı beriledi. Atap aytqanda, 
ilajlar, mushoiralar, hár túrlı kesheler, ushırasıwlar, tańlawlar hám basqa oyınlar 
arqalı o'kuvchilarga tálim tárbiya beriledi. Soǵan qaray oqıwshılardıń pikirlew 
qábileti rawajlanıp baradı. 
Mektep degi tárbiyalıq jumıslar sistemasında klass basshısınıń iskerligi, 
tashkil etiw metodikası. Tárbiyashiniń jeke pazıyletleri, ruwxıy túsi oqıwshılar 
sanasınań hám xulqining qáliplesiwine úlken tásir kórsetedi. Klass basshısı ushın 
ilmiy tájriybe hám kónlikpelerge ıyelewdi ózi jetkilikli emes. Ol óz tárbiyalıq 
iskerliginde joqarı dárejedegi insan'arvarlik pazıyletleri, óz jumisına sadıqlıqı, 
ıntızamı, adamiyligi, etikalıq sapaları menen de tásir o'gkazadi. Sebebi, tárbiyashilik 
uqıplıyati júdá soqır sapalardı : tereń bilim, keń pikirlilik, jumısqa jan dildan ko'ngil 
qoyıw, balalarǵa bolǵan sheksiz, muhabbat mámile ádepliliklilik, końil jaslıǵı, 

28 
serzavq tem'erament, oqil hám ádalatlılıq úlgisi, bólek ádeplilik si'olik hám 
saldamlılıq sıyaqlı pazıyletlerdiń bolıwın talap etedi. Buǵan taǵı tárbiyashilik 
texnikası qosımsha ishda tabıs támiyinleniwi tábiyiy bolıp tabıladı. Tárbiyashilik 
texnikası klass basshısınıń tiykarǵı quralı bolıp tabıladı. 
Klass baslıqtıń tárbiyalıq iskerligi natiyjeliligin asırıw shárt-shárayatları. 
Klass basshısınıń iskerligi kámal to'ayotgan kisi shaxsın quram totırishga qaratılǵan 
bolıp tabıladı. Bul iskerliginiń nátiyjeleri tárbiyalaniwshiniń túsinde, onıń 
shaxsındaǵı qásiyetlerinde, xarakter hám turpayında óz hákisin toradi. Eger 
tárbiyashi redagog nege umtılıp atırǵanın ayqın hám anıq tushunilmagan orında 
tárbiyalaniwshiler shaxsın jetilistiriwge jigerli túrde umtılıw bolmaydı, bálki 
tárbiyada ótkeriletuǵın jumıs tosınarlı kóriniske iye bolıp, onıń ushın ajıratılǵan 
waqtın toltırıw ushınǵana alıp barıladı. Tárbiya iskerliginiń maqsetlerin anıq 
bilmagan jáne bul maqsetlerdi esapqa almaǵan halda tolıq qımbatlı tárbiya joq hám 
bolıwı da múmkin emes. Ruwxıy -ahloqiy tárbiyanıń maqseti jámiyet talaplarına 
baylanıslı bolıp, bul talaplar óz gezeginde óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıw dárejesi 
hám jámiyette jaslardı oqıtıw hám tárbiyalaw jumıslarınıń hámmesi jetkinshekte 
ruwxıy ahloq hám ıqtıqattı qáliplestiriwge, olardı watanǵa sheksiz sadıqlıq ruwxında 
tárbiyalawǵa xizmet etiwi kerek. 
Klass basshısınıń oqıwshılardı úyreniw metodikası. Klass basshısınıń 
iskerligi soqır qırlı hám tereń mazmunlı bolıp tabıladı. Ol ózi basshılıq qılıp atırǵan 
klass oqıwshıların tárbiyalaw menen bir qatarda oqıw jılı yamasa sherek dawamında 
neler qılıw kerekligi balalar ómirin ne menen bánt qılıw hám saylanǵan jumıs túrin 

29 
qanday ámelge asırıwdı bexato anıqlaw sıyaqlı talay quramalı mashqalanı sheshedi. 
Buǵan baylanıslı klass basshısına hár qıylı derekler járdem beredi. Tárbiyaǵa 
kom'leks jaqınlawı qandayda bir oqıwshın da itibardan qashırmaw klass basshısı 
ushın bólek másele bolıp tabıladı. Tárbiyalaw ushın klass basshısı tárbiya ob'ekti 
bolǵan balanı jaqsı biliw, onı pútin aqıl etiwi kerek. SHuni da unitmaslik kerek, 
balaǵa tárbiyalıq tásir etiwshi faktorlar házirgi dáwirde oǵada dárejede kóreydi: 
shańaraq, keń jámiyetshilik, radio, televideniya kino, teatr, kitap, jurnal, muzıka hám 
basqalar. 
Shaxsqa jámáátlik tárbiyalıq tásir kórsetiwdiń forma hám metodları. Kámal 
insan shaxsın tárbiyalawda jámááttiń roli hám áhmiyeti. Adam balasınıń rawajlanıwı 
bul zárúrli process esaplanadi. Bilgenimizdey, hyoti dawamında insan fizikalıq hám 
rsixik tárepinen ózgerip baradı, lekin balalıq hám óspirimlik dáwirinde rawajlanıw 
asa kúshli boladı. Bala derek sol jıllarda da fizikalıq, da rsixik tárepten ósiwi 
ózgeriwi shaxs retinde kámalǵa jetedi. Bunda berilip atırǵan tárbiya maqsetke 
muwapıq tásir etiwi nátiyjesinde bala jámiyet aǵzası retinde kámal to'ib, quramalı 
social munasábetler sistemasında ózine múnásip orın iyeleydi. SHaxsning 
pazıyletlerin tuwrı anıqlaw hám behato bahalaw ushın onı túrli munasábetler 
sheńberine, túrli munasábetler sheńberine, túrli jaǵdaylarda gúzetip kóriw kerek. 
Áne sondaǵana shaxstıń social xulqi, ruwxıy túsi, insaniy pazıyletleri ámelge asadı. 
Sonday eken, shaxstı rawajlandırıw wazıypasın tuwrı sheshiw ushın onıń xulqiga, 
tásir etiwshi faktorlardı, bul faktorlardıń tábiyaatın, shaxstıń ózgeshelikin jaqsı 
bilmoq kerek. 

30 
Oqıwshılar bilim sapasın asırıw hám klassta ıntızamdı bekkemlew. 
Oqıwshılardı bilimge bolǵan qızıǵıwshılıqların asırıwda olardıń teoriyalıq bilimlerin 
ǵárezsiz túrde qollay biliwlerin esapqa alıw ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Bul 
tájiriybe júdá soqır mekteplerde tabıslı qollanilib kelinip atır. Oqıwshılarǵa 
qandayda bir bir pán boyınsha kórgezbeli qural yamasa qandayda bir úskene jasap 
keliw buyıriledi. Bunda «Eger tirishsang, bul seniń qolıngdan keledi» degen ga'ni 
onıń qulaǵına quyılıw kerek. Bunı oqıwshı tekǵana ápiwayı tósiriq, bálki 
oqıtıwshınıń isenimi retinde de qabıl etedi. Tuwrısın aytqanda, bunday zatlardı 
soǵıw ushın oqıwshı jetkilikli teoriyalıq bilimge ıyelewi kerek. Oqıwshı tósiriqni 
'uxta etip orınlawı ushın ol yamasa bul pán tiykarların úyreniwge, óz bilimin 
tereńlestiriwge háreket etedi, ózi yasayotgan oqıw quralına, bul pánge asa qızıqıp 
qaladı. SHu menen birgelikte hár bir jasalǵan zat zamirida miynet jatqanlıǵın sezim 
etedi, klass hám mektep úskenelerin álpeshlewge úyrenedi. 
Oqıwshılardıń oqıw iskerligi natiyjeliligin asırıw boyınsha klass basshısı 
júrgizetuǵın jumıslar. Balalardı úyreniw olarǵa tárbiya hám tálim beriw sapasın 
asırıwǵa bo'ysindirmog'i kerek. Oqıwshılardı úzliksiz tárzde úyreniw tiykarında 
baslawish jámáátke hám de bólek oqıwshılarǵa tárbiyalıq tásir etiwiniń jáne de 
nátiyjeli usıl hám metodların tańlap alıwǵa dóretiwshilik jantasıw múmkin boladı. 
Mektep oqıwshıları shaxsın hár tárepleme kámal tósiriw. Bala shaxsınıń 
rawajlanıwına genetika, ortalıq hám tárbiya sıyaqlı faktorlar tásir etedi. Eger bala óz 
uqıpına uyqas sharayatta ósip, zárúr iskerlik menen shuǵıllansa, uqıp erte kórinip, 
rawajlanıwı, keri jaǵdayda joq bolıp ketiwi múmkin. SHuning ushın redagogik 

31 
uqıptıń kórinetuǵın bolıwı hám qábilet retinde rawajlanıwı tolıq -to'kis turmıs 
sharayatına hám tárbiyaǵa baylanıslı. Insan kámalıge tásir etetuǵın faktorlardan biri 
sırtqı ortalıq bolıp tabıladı. Ortalıq degende kisige tábiyiy tásir etetuǵın sırtqı 
waqıyalar kompleksi túsiniledi. Buǵan tábiyiy ortalıq, social ortalıq, shańaraq 
ortalıǵı (mikromuhit) kiredi. 
Klass basshısınıń shańaraq hám jámiyetshilik menen júrgizetuǵın jumısları. 
Insan kámalı sonshalıq quramalıki oǵan turmıslıq tájiriybe jetkilikli emes onıń ushın 
úyreniw, bilim, oqıw asa zárúr bolıp tabıladı. K. D. Ushinskiy «Social tárbiyada 
xalıq ruhi» hám de «redagogik ádebiyat arasında»gi qollanbalarında Ata-ana ushın 
redagogik bilim daslep redagogik ádebiyatlar úyreniwden baslanadı. Bala tárbiyası 
daǵı bilim xalıq sezimi menen sug'orilgan-xalqchilik ideyasına tiykarlanǵandagina 
ata-ana bilgir tárbiyashilik kórkem ónerine iye bola aladılar»,- delingen. redagogik 
bilim ata-analar ushın asa zárúr. Bul bilim mektepte, máhellede hám kúndelik 
informaciya quralları arqalı berip barıladı. Lekin turmısımızdıń daǵı jańa-jańa 
máseleler redagogik bilimin jáne de kúsheytiwdi, tereńlestiriwdi talap etedi. 
Klass basshısı jumısın joybarlaw hám esapqa alıw. Klass basshısı óz 
jumısların mektep administraciyası baslıqlıǵı hám balalar shólkemleri menen 
sheriklikte júrgizedi. SHuning ushın onıń iskerligin joybarlaw umummaktab hám de 
balalar hám óspirimler, «Kámalǵa jetken» fondı jumısınıń rejelestiriliwi menen 
ajıralmas túrde baylanısqan bolıp tabıladı. Klass basshısı jumısın joybarlawdıń 
ayriqsha ózgesheligi sonnan ibarat, ol jaǵdayda oqıwshılardıń ózleri aktiv qatnas 
etediler, biraq oǵan klass basshısı basshılıq etedi. Klass basshıları aldında júdá qıyın 

32 
wazıypa - tárbiyalıq maqsetlerde oylanǵan hár bir zattı balalar ózleriniń jeke pikir 
hám ideyaları retinde qabıllawlarına erisiw wazıypası turadı. Joba - oqıwshılarǵa 
tárbiya beriw procesin tabıslı shólkemlestiriwdiń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Rejesiz 
jumıs aparıw klasstaǵı tárbiyalıq jumıslar mazmunı, formaları hám usılları o'lda-
jo'lda, tarqaq, uǵımsız, tosınarlı jaǵdaylarda boladı hám soqır-ko'rona háreket etiwge 
alıp keledi. Bunday táǵdirde tárbiyanıń tiykarǵı wazıypaların sheshiw qıyınlasadı, 
geyde bolsa pútkilley nátiyjesiz boladı. Joba klass basshısıiing tárbiya beriw 
iskerligin tuwrı shólkemlestiriw ushın kútá úlken múmkinshilikler ashıp beredi. 
Klasstan hám mektepden tısqarı tárbiyalıq jumıslar stuldıń 'redmeti, maqseti 
hám wazıypaları. Klasstan hám mektepden tısqarı tárbiyalıq islerdiń natiyjeliligin 
asırıw áwele kámal insandı qáliplestiriwdiń eń zamanagóy hám qolay baǵdarların 
to'ib engiziwge baylanıslı. Bul da tap sol maqsette, shaxs kámalı basqıshların 
belgilep alıwǵa jóneltirilgen. Tárbiyalıq islerdi dáwir talabına juwap beretuǵın halǵa 
keltiriw ushın tárbiyanıń hasası bolǵan barlıq ideyalar qaytaldan kórip shıǵilıwı, 
tiykarǵı itibar bala shaxsına qaratılıwı, jıllar dawamında taplanǵan unamlı 
tájiriybeden ónimli paydalanıw zárúr ekenligin talap etedi. Tárbiyalıq jumıslar 
huqıq-tártip shólkemleri, dóretiwshilik awqamlar, Mámleket hám mámleketlik emes 
fondlar, komitetler hám shólkemler menen sheriklikte alıp barıladı. Klasstan hám 
mektepden tısqarı tárbiyalıq jumıslar oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqı, tilekleri, qálew 
hám mútajliklerine súyengen halda olardıń sabaqtan bos waqıtlarında oqıw-tárbiya 
procesin toldıradı. Ol oqıwshılardıń dóretiwshilik qábiletlerin, ǵayratkorligani 
asırıwǵa múmkinshilik jaratadı. Klasstan tısqarı islerdiń ayriqshalıǵı sonda, to'garak, 

33 
klub programmalarınıń reń-barangligi, olar mazmunı daǵı jańalıqlar óspirim jigit-
qızlardıń shaxs retinde qáliplesiwleri ushın jańa múmkinshilikler jaratadı. 
Klasstan hám mektepden tısqarı tárbiyalıq islerdi shólkemlestiriwdiń ilimiy 
hám teoriyalıq tiykarları. Mekteptiń oqıwshılar menen júrgizetuǵın oqıw 
shınıǵıwlarınan tısqarı xilmag'xil tálim-tárbiya jumısları sinfan tısqarı jumıslar 
atınıń alǵan. Klasstan tısqarı jumıslar mektep tálim-tárbiya procesiniń strukturalıq 
bólegi oqıwshılardıń bos waqıtların jolǵa qoyıw formalarınan biri bolıp tabıladı. 
Klasstan hám mektepden tısqarı tashkil etilgen jumıslar oqıwshılar 
turmısındaǵı tárbiyalıq iskerlikti toldıradı. Olardı dúnya qarawın tuwrı 
qáliplesiwine, etikalıq kámal to'ishiga kómeklesedi. Teoriyalıq bilimlerdi ámeliyat, 
islep shıǵarıw menen bekkem baylanısıwına jay jaratadı. Klasstan tısqarı islerdiń 
tárbiyalıq tásiri soqır dárejede oqıw procesin shólkemlestiriw dárejesine hám de 
oqıwshılar jámáátshiniń túrme-túr islerdi qanday jolǵa qoyıwǵa baylanıslı. Klasstan 
tısqarı iskerlik májburiy programma menen shegaralanmaydi, bálki jasları hár túrlı 
oqıwshılardı ihtiyoriy túrde birlestiradi. Olardıń ǵayratı tiykarında islerdi ámelge 
asıradı, pánge qızıqtiradi, olardı xalıqtıń mádeniy turmısı ortalıǵına alıp kiredi. 
Tárbiyalıq islerdi joybarlaw hám oǵan qoyılǵan redagogik talaplar. Baslawish 
klass oqıwshılarınıń sabaq hám sabaqtan tısqarı tárbiyalıq iskerligin joybarlaw 
ayriqsha qaǵıydalarǵa iye esaplanadı :Hár bir klass komandasınıń tárbiyalanǵan 
dárejesin úyreniw. Oqıwshılardıń shańaraqvny turmısı, ata-ananıń perzent 
tárbiyalaw daǵı minneti hám wazıypasın qanday sezim etiwi. Kúndelik ózgerislerge 
oqıwshılarshshg munasábeti. Oqıwshılardıń shıǵısona milliy úrp-ádet, dástúrler 

34 
haqqındaǵı bilim dárejesi. Qomusiy bilim'arvar, oyshıllar hám de házirgi zaman 
shayır, jazıwchilarning dóretiwshilikotidan úlgi biliwleri. Usı qaǵıydalar bog'chada 
ápiwayı halda qollanıladı. 
Klasstan 
hám 
maktbdan 
tısqarı 
islerdi 
shólkemlestiriwde 
shólkemlestiriwshiniń jumıs metodikası. Tárbiyalıq islerdi dáwir talabına juwap 
beretuǵın halǵa keltiriw ushın tárbiyanıń hasası bolǵan barlıq ideyalar qaytaldan 
islep shıǵıladı. Klasstan tısqarı islerdi shólkemlestiriwde oqıtıwshınıń jóneltiriwshi 
tásiri astındaǵı oqıwshılardıń óz-ózin baqlaw tiykarına qurılǵan hám pán 
kabinetlerinde, kitapxanada hám úyde jalǵız tártip degi joba tiykarında ótkeriletuǵın 
ǵárezsiz shınıǵıwlar jetekshi formaǵa aylanıwı kerek. Bunda klasstan tısqarı ishda 
tálimdiń materiallıq bazası: qosımsha hám málimleme ádebiyatları laboratoriya 
úskeneleri, kórgezbeli qóllanbalar, didaktik materiallar, texnika qurallarından aqılǵa 
say paydalanıw názerde tutıladı. 
Shólkemlestiriwshi hám oqıwshılardıń óz-ózin basqarıw jumıslarınıń 
metodikası. Oqıwshılardıń óz-ózin mekeme qılıw shólkemleri iskerliginde qatnasuvi 
olardıń social aktivlik sapaların qáliplestiriwdiń tásirli quralı bolıp tabıladı. Bul 
balalar hám óspirimlerdiń puqaralıq, demokratiya boyınsha túsiniklerin keńeytiredi, 
Óz-ózin mekeme qılıw - baslamashılıq hám ǵárezsizlik mektep bolıp tabıladı. 
Oqıwshılar óz-ózin basqarıwı oqıwshılar tárepinen pán hám shınıǵıwlardıń tolıq 
ózlestiriliwine, qandayda bir kásip úyreniwine, watanǵa sadıqlıq ruwxında 
tárbiyalanıwına, watan qorǵawshısı bolıwına mektepden tısqarı tárbiyalıq 

35 
jumıslarda, Mámleket, jámiyetlik múlkin kóz qorachig'iday asırawǵa, tábiyaattı 
qorǵawǵa kómeklesedi. 
Klasstan 
hám 
mektepden 
tısqarı 
tárbiyalıq 
islerdi 
joybarlaw 
metodikasiKlasstan hám mektepden tısqarı islerdiń umummaktab rejesin ruwxıy 
hám bilim boyınsha direktor orınbasarı baslıqlıǵında, klass basshıları, metodikalıq 
birlespesi, tájiriybeli oqıtıwshılar, mektep kitapxanası, oqıwshı -jaslar shólkemi, 
oqıwshılar awqamı, ata-analar komiteti hám de to'garak basshılarınıń aktiv 
qatnasında dúziw hám de onı mekteptiń jıynalısında talqılawdan ótkerip tastıyıqlaw 
maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Klass basshısınıń tárbiyalıq jumıs jobası bul 
májburiy redagogik hújjet bolıp tabıladı. Jumıs joba shereklik, yarım hám bir jıllıq 
dúzilisi múmkin. Házirgi sharayatta tájiriybelerdiń kórsetiwine qaray yarım jıllıq 
rejesinen paydalanıw talay nátiyje berip atır. Joybarlawda tómendegiler názerde 
tutilsa, onıń nátiyjesi asadı. 
Shólkemlestiriwshiniń shańaraq hám jámiyetshilik menen sherikliktegi 
tárbiyalıq jumıslar metodikası. Klass hám mektepden tısqarı usı tárbiyalıq jumıslar 
shaxs kámalı basqıshların belgilep alıwǵa qaratılǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Usı 
mashqalanı unamlı sheshiw ushın klasstan hám mektepden tısqarı tárbiyalıq jumıslar 
sistemasında tómendegiler bolıwı kerek: 
- ulli insan shaxsın tárbiyada joqarı social qádiriyat dep tán alıw, hár bir bala, 
óspirim hám jas jigittiń ayrıqsha hám ayriqshalıǵın húrmetlew, social xuquqini 
itibarda tutıw zárúr. 

36 
- milliyliktiń ayriqsha dástúr qurallarına tayaniw. 
- pedagoglar ortasında óz-ara húrmet munasábetlerin qáliplestiriw. 
Shańaraq hám máhálleniń joqarı tárbiyalıq múmkinshiligi balalar hám ata-
analardıń ayriqsha qásiyetleri:qan-aǵayınlıǵı, qońsı-qobalıǵı, muhabbatı, jaqınlıǵı, 
isenimi, minnet xissi, abroylıǵı hám taǵı basqalar menen támiyinlenedi. 
Tárbiyalıq islerdi ámelge asırıwda redagogik uqıp jáne onıń tiykarǵı 
principlerı. Dóretiwshi aldıńǵı oqıtıwshı-tárbiyashiler óz xızmetleri processinde 
tárbiyalıq islerdi shólkemlestiriwde tómendegi uqıp principlerıni tiykar etip aladılar 
: tárbiyalıq ilajlar ótkeriwden maqset milliy ruwxıylıqtı jetkinshek sanasına sıńırıw 
hám ıqtıqatına aylandırıwdan ibarat ekenligi; tárbiya procesiniń milliy hám ulıwma 
insanıylıq qádiriyatlar menen baylanıstırıp bala kewiline hám sanasına tásir 
kórsetiw; tárbiyalıq islerdi oqıwshılar jámáátin jirslashtiruvchi faktorlar menen 
boyitib, tárbiyanı tálim menen tıǵız baylanıslılıǵın támiyinlew; tárbiya processinde 
balalardı tárbiyalanǵan dárejesin anıqlaw hám unamlı táreplerin ósiriw; bala 
shaxsına húrmet hám talap etiwshilik, sıyaqlı. Tárbiyalıq islerdi shólkemlestiriw 
principlerı bárkámal insandı tárbiyalawda keń múmkinshilikta iye bolıp, onı qaysı 
dárejede aparıw tárbiyashiniń redagogik uqıpına baylanıslı. Tárbiyalıq jumıslar 
natiyjeliligin támiyinleytuǵın zárúrli faktor redagogik uqıp bolıp tabıladı. 
Tárbiyashiniń redagogik uqıpı soqır qırlı bolıp ol: mehriban balalar sherikliginde; 
oqıw -tárbiya processindegi sheriklikte; balalardıń qayǵı-hásireti, g'ami hám 
áwmetsizligiga muńlas bolıwda; mámile mádeniyatında; tereń bilim iyesi bolıwında; 
oqıtıwshınıń psixik jaǵdayında (shın júrektenlik qayırqomligi, adamgershilikliligi); 
jámáát menen islewde jaǵdaynı unamlı tárepke artistona jóneltiriwde kórinetuǵın 
boladı.

Download 293,81 Kb.