Kurs jumısı dúzilisi
: kurs jumısı kirisiw, II bap hám 2 bólim, juwmaq,
paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.
6
I BAP BASLAWISH KLASSLARDA TA'LIM METODI HA'M
QURALLARI SHÓLKEMLESTIRIW
1.1 Tálim metodları, formaları hám quralları.
Oqıtıwshılardıń bunday zamanagóy talaplar tiykarında jaratılǵan
sharayatlardan nátiyjeli paydalanıp, sabaqlardı aldıńǵı pedagogikalıq hám de
informaciya kommunikatsiya texnologiyaları tiykarında dúziliwi tálim-tárbiya
procesin sapasın kepillikleydi.
Bizińshe, bilimlendiriwge tiyisli oyınlarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar
tómendegilerden ibarat :
1. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlar oqıwshılar jasına uyqas bolıwı kerek;
2. Oyınlar ótilip atırǵan tema mazmun-mánisine proporcional bolıwı kerek;
3. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlardı ótkeriw waqtı anıq belgileniwi shárt;
4. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlar da bilimlendiriwge tiyisli, de tárbiyalıq
áhmiyetke ıyelewi kerek;
5. Bilimlendiriwge tiyisli oyınlardıń ótkerilish maqseti, áhmiyeti belgileniwi
kerek.
Joqarıdaǵı talaplarǵa ámel etilgendagina sabaq natiyjeliligi artadı hám
zamanagóy texnologiyalar tálim natiyjeliligine xızmet etedi.
Tálimniń maqseti jámiyet mútajligine uyqas túrde qáliplesedi. Sonday eken,
tálim-tárbiya maqseti uyqas hám proporcional bolıwı kerek. Ilimiy ádebiyatlarda
Tálimniń maqseti múmkinshiliklerinen tuwrı, anıq, orınlı paydalanıw kónlikpe hám
ilmiy tájriybelerin payda etiw, logikalıq-dóretiwshilik oylawdı rawajlandırıw,
kommunikativ sawatlılıqtı asırıw, milliy ideyanı sıńırıw, tárbiyanı qáliplestiriw,
shaxstı ruwxıy bayıtıwdan ibaratlıǵı aytıp ótken.
7
Bilimlendiriwge tiyisli maqset tiykarında oqıwshılarda ǵárezsiz pikirlew,
awızsha hám jazba sawatlılıqtı asırıw, logikalıq oylawdı rawajlandırıw arqalı olardıń
baylanıs mádeniyatı rawajlantırıladı. Tárbiyalıq maqset tiykarında bolsa ruwxıy,
ideologik, kórkem tárbiyası beriledi. Til úyreniw processinde xalıqtıń mádeniy-
etikalıq qádiriyatlarına jaqınlastırıw múmkinshiligi payda boladı.
Baslawish tálim metodları hám quralları;
Ataqlı pedagog Burxoniddin Zarnudjiy “Oqıwshına tálim jolında qóllanba”
shıǵarmasında “Hár birińiz qayır-saqawattı iyelewge hayriqaqliq menen intiliń,
biraq bulardan eń aktualı, bul - adamlarda bilimlerdi tákirarlaw bolıp tabıladı. Sen
bilimlerdi tek mine sol altı jaǵdayda, ózlestiriwiniń zárúr boladı”. Bular : aqıl -
túsingishlik, kúshli qálew, shıdamlılıq, azǵantay yeyimlik hám ishimlik, oqıtıwshı
tálimi hám bilim alıw ushın jetkilikli waqıt.
Klassik pedagogikalıq kórinetuǵındalar Tálimniń oqıwshılarǵa uyqas bolıwı
maydanınan bir qatar qaǵıydalardı islep shıqqanlar. Olar “didaktik qaǵıydalar” dep
júritiledi:
1. Ańsatdan qıyınǵa qaray barıw.
2. Málimnen belgisizge barıw.
3. Ápiwayınan quramalısina barıw.
4. Jaqınnan uzaqqa qaray barıw.
Ya. A. Komenskiy usı qaǵıydaǵa ta'rif berip bunday dep jazǵan edi: “Oqıw
materialların sonday bólip shıǵıw kerek, aldın bala júdá jaqın hám anıq zatlardı,
keyininen onsha uzaq bolmaǵan zatlardı, keyin uzaǵıraq hám aqır-aqıbetde, eń uzaq
zatlardı bilip alsın”.
Tálim metodları;
Metod sózi grekshe izertlew, maqsetke erisiw jolı, usılı degeni bolıp tabıladı.
Bul sózdiń etimologiyasi (kelip shıǵıwı ) onıń ilimiy kategoriya retindegi talqinida
8
da sawlelengen. “Metod - eń ulıwma mániste - maqsetke erisiw usılı, málim tárzde
tártipke salınǵan iskerlik”.
Tálim metodları delingende, úyrenilip atırǵan materialdı iyelewge qaratılǵan
túrli didaktik wazıypalardı sheshiw boyınsha oqıtıwshınıń úyretiwshi jumısı hám
oqıwshılar oqıw -biliw iskerligin shólkemlestiriw usılları túsiniledi.
Tálim usılı - tálim metodınıń strukturalıq bólegi yamasa bólek tárepi,
Metodlar menen usıllar munasábeti óz-ara bir-birine baylanısqan. Usıl hám metod
pútkil hám bólim retinde bir-birine baylanısadı. Usıllar járdeminde tek
pedagogikalıq yamasa oqıw wazıypasınıń bir bólegi sheshiledi. Tap sol metodikalıq
usıllar túrli metodlarda paydalanılǵan bolıwı múmkin. hám kerisinshe tap sol metod
túrli oqıtıwshılar tárepinen túrli usıllarda ashıp beriliwi múmkin.
Qaǵıyda - tańlap alınǵan metod menen baylanıslılıqta iskerlik usılların
ámelge asırıw ushın qolay tárzde háreket qılıw zárúr ekenligin belgilep beretuǵın
normativ kórsetpeler bolıp tabıladı.
Tálim metodları klassifikaciyası :
Dástúriy (deregine kóre) tálim metodları (YE. I. Golant, N. M. verzilin hám
bas.) oqıwshılardıń biliw iskerligi xarakteristikaına kóre tálim metodları
klassifikaciyası (I. Y. Lerner hám M. N. Skatkin).
Tiykarǵı didaktik maqsetlerine kóre tálim metodları klassifikaciyası (M. A.
Danilov hám B. P. Yesipov).
Tálimniń binar metodları (M. I. Maxmutov).
Pútin jantasıw boyınsha tálim metodları klassifikaciyası (Y. K. Babanskiy).
Tálimniń interaktiv metodları;
Baslawish klassta oqıtıwdıń zamanagóy texnologiyalarınan paydalanıw
usılları
9
Tálim oqıtıwshı hám oqıwshılardıń sherikliktegi iskerligi bolıp, sol processda
shaxstıń rawajlanıwı, onıń maǵlıwmatı hám tárbiyası da ámelge asadı. Sabaqlarda
oqıtıwshı óz bilimi, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin shınıǵıwlar jardeminde
oqıwshılarǵa jetkeredi, oqıwshılar bolsa onı ózlestirip barıwı nátiyjesinde odan
paydalanıw qábiletine iye boladı. Úyreniw processinde oqıwshılar ózlestiriwdiń túrli
kórinislerinen paydalanıwadı, yaǵnıy ózlestirilip atırǵan maǵlıwmatlardı qabıllaw,
qayta islew hám de ámeliyatqa qollanıw etıwde ayriqsha ayırmashılıqlarǵa tayanadi.
Tálim processinde oqıtıwshı hám oqıwshılarlarning sabaq waqtı daǵı sherikligi,
oqıwshılardıń ózbetinshe islewi, klasstan tısqarı jumıslar formasında tálim hám
tárbiya máseleleri sheshiledi.
Tálimniń maqseti jámiyet mútajligine uyqas túrde qáliplesedi. Sonday eken,
tálim-tárbiya maqseti uyqas hám proporcional bolıwı kerek. Ilimiy ádebiyatlarda
Tálimniń maqseti múmkinshiliklerinen tuwrı, anıq, orınlı paydalanıw kónlikpe hám
ilmiy tájriybelerin payda etiw, logikalıq -dóretiwshilik oylawdı rawajlandırıw,
kommunikativ sawatlılıqtı asırıw, milliy ideyanı sıńırıw, shıǵısona tárbiyanı
qáliplestiriw, shaxstı ruwxıy bayıtıwdan ibaratlıǵı aytıp ótken. Bilimlendiriwge
tiyisli maqset tiykarında oqıwshılarda ǵárezsiz pikirlew, awızsha hám jazba
sawatlılıqtı asırıw, logikalıq oylawdı rawajlandırıw arqalı olardıń baylanıs
mádeniyatı rawajlanıwlastırıladı. Tárbiyalıq maqset tiykarında bolsa ruwxıy,
ideologik, nafosat tárbiyası beriledi. Til úyreniw processinde xalıqtıń mádeniy-
etikalıq qádiriyatlarına jaqınlastırıw múmkinshiligi payda boladı.
Ullı oyshıllardan biri «... keleshek uwayımı menen jasasań, perzentlerinizge
jaqsı bilim ber, oqıt», degen eken. Jurtımızda tálim-tárbiya sistemasında ámelge
asırılıp atırǵan reformalar haqıyqıy mániste bir-eki jıllıq yamasa qısqa dáwirde
nátiyjege erisiwge qaratılǵan jumıs emes, bálki shın mániste bir neshe júz jıllarǵa
tatiytuǵin ózgeris boldı, desek qáte bolmaydı. Bul prezidentimizdiń keleshegimiz,
keleshek áwladımız haqqında qayǵırib, jurtımızdań barlıq perzentleri - meniń
perzentlerim, olar bizlerden kóre kúshli, bilimli hám álbette baxıtlı bolıwları kerek,
degen ideyası zamirida oyshıllarsha siyasat jatqanın kórsetedi.
10
Ekenin aytıw kerek, tálimde aldıńǵı pedagogikalıq hám jańa informaciyalar
texnologiyaların qollanıw oqıw shınıǵıwlarınıń natiyjeliligin asırıp ǵana qalmay,
ilim jetiskenliklerin ámeliyatda qóllaw arqalı ǵárezsiz hám logikalıq pikir
júritetuǵın, hár tárepleme bárkámal joqarı ruwxıylıqlı shaxstı tárbiyalawda zárúrli
áhmiyetke iye boladı.
Házirgi kúnde tálim processinde interaktiv metodlar hám informaciya
texnologiyaların oqıw processinde qóllawǵa bolǵan qızıǵıwshılıq kúnden-kunga
artıp barıp atır. Bunday bolıwınıń sebeplerinen biri, sol waqıtqa shekem dástúriy
tálimde oqıwshılar tek tayın bilimlerdi iyelewge uyretilgen bolsa, zamanagóy
texnologiyalardan paydalanıw bolsa olardı iyelep atırǵan bilimlerin ózleri izlep
tabıw, ǵárezsiz úyreniw hám pikirlew, analiz qılıw, hátte juwmaqlawshı
juwmaqlardı da ózleri keltirip shıǵarıwǵa uyretedi. Oqıtıwshı bul processda shaxs
rawajlanıwı, qáliplesiwi, bilim alıwı hám tárbiyalanıwına sharayat jaratadı hám
usınıń menen bir qatarda basqarıwshılıq, jóneltiruvchilik funksiyasın atqaradı.
Búgingi kúnde tálimde «Intellektual hújim», «Pikirler hújimi», «Tarmaqlar» metodı,
«Sinkveyn», «BBB», «Besinshisi artıqsha», «6x6x6», «Tartıs-tartıs», «Rolli oyın»,
FSMU, «Kishi gruppalarda islew», «Domalaqlanǵan qor», «Zigzag», «Aqırǵı sózdi
men aytay» sıyaqlı zamanagóy texnologiyalar qollanıp atır.
Sabaq shınıǵıwlarında oyın-tapsırmalardı tákirarlaw yamasa bekkemlew
sabaqlarında paydalanılsa unamlı nátiyje beredi.
Oyın -tapsırmanıń qaysı bir túrin tańlaw sabaqtıń túrine, klass oqıwshılarınıń
oyın -tapsırmalardı orınlawǵa uyretilganlik dárejesi, olardıń bilim dárejesi, ǵárezsiz
dóretiwshilik islew múmkinshilikleri, úyrenilganlarni yadta tez tiklay alıwı,
dóretiwshiliktiń qaysı dárejede qálipleskenine de baylanıslı bolıwı kerek.
Tálimde oqıwshı shaxsın pikirlewge, ózgeler pikirin ańǵarıw hám sol pikirdi
awızsha hám de jazba formada sawatlı ayta alıwǵa úyretiw máselesine itibar
qaratılǵan bolıp, ǵárezsiz pikir júritetuǵın, sóylew mádeniyatı rawajlanǵan sawatlı
11
adam shaxstı kámal taptırıw tiykarǵı orın iyeleydi. Millettiń turmıs tárizi, mádeniy
jaratıwshańlıǵı onıń bay tariyxıy miyrasları tiykarında uyreniledi.
| 