Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan
tanishtirish.
1
Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda
unga ta'rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to'g'ri ilmiy
tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so'zdagi
tovushlarning talaffuzi hamda so'zning leksik ma'nosi so'zdagi tovushlarning
tarkibiga bog'liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, ona, ona, ota,
kul, gul kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar har xil leksik
ma'noni ifodalaydi.
So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq boshlanadi.
Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z tovushlardan tuzilishini
bilib oladilar. Ular so'zni tovush tomonidan tahlil qilishga o'rganadilar, ya'ni so'zni
bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush
tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat
beriladi. Masalan, qo'l so'zida q, o', l tovushlari, tindi so'zida t,i,n,d,i tovushlari
borligini aytishlari zarur.
So'zning tovush tarkibini to'g'ri tasavvur etish undagi harflarni tushurib
qoldirmay yoki o'rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham,
so'zni to'g'ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod
o'rgatishdan so'ng ham, so'zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida
so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko'nikmasini takomillashtirish ustida ishlab
borish zarur.
Ma'lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va
undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda quyidagi belgilari hisobga
olinadi:
1)
talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda, xavo oqimi og'iz
bo'shlig'idan erkin rashvishda o'tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, xavo og'iz
bo'shlig'ida to'siqqa uchraydi);
33
2)
ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat,
undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba'zan shovqin va qisman
ovoz eshitiladi);
3)
bo'g'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi, undosh
tovushlar bo'g'in hosil qilmaydi.
O'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo'l qo'ymaslik, aksicha, 1-
sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq
organlarining vaziyatini kuzatish ko'nikmasini o'stirib borish lozim. Bunday
kuzatishlar
4-sinfda
davom
ettiriladi
va
umumlashtiriladi.
Tovushlarni
o'zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o'zlashtirishga
imkon berishi bilan birga, o'quvchilarning aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham
bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgai hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga,
umumlashtirishga o'rganadilar.
O'zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar
bilan ifodalanadi. 1-sinf o'quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: tovushni
talaffuz qilamiz va eshitamiz; harfni ko'ramiz, o'qiymiz va yozamiz; harf-
tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi. O'quvchilar ko'pincha tovush bilan
harfni aralashtirib, xatoga yo'l qo'yadilar.
O'quvchilarda grafik malakani shakllantirish uchun ular quyidagilarni bilishlari
zarur:
1)
bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin
(masalan, maktab so'zidagi b harfi p tovushini, maktabim so'zidagi b harfi b
tovushini ifodalaydi);
2)
jo'ja, jajji so'zlaridagi j (j,) tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal,
jirafa so'zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg'aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi;
3)
tong, keng so'zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush ng ikki harf
birikmasi ng bilan ifodalanadi;
) sh ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi: shamol choy. Jarangli va
jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi.
O'quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini
34
kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz
undoshlarajratiladi. Kuzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor
jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini
yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir – paqir,
gul - kul, dil - til, zina - sina, joy - choy kabi so'zlardagi tovushlarni taqqoslash
maqsadga muvofiq. Bunda o'qituvchi o'quvchilar diqqatini b-p, v-f, g-k, d-t, z-s, j-
ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini
hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli
undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa
faqat (shovqin eshitiladi); doskaga quyidagicha yozib qo'yadi:
jufti bor jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, e, t, g; jufti bor jarangsiz undoshlar:
p, f, k, t, s, ch, sh, x.
Jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar bilan ham o'quvchilar har xil
fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi.
Buning uchun o'quvchilar so'z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan kul, bilim,
otam, olmos; quyon, bino; fabrika; tong, singal; qo'y, kiyik kabi so'zlardagi jarangli
undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va l, m, i, r, ng, y jarangli undosh tovushlar
talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya'ni jarangli undosh tovush
ekanini, bularning jarangsiz jufti yo'qligini (jufti yo'q jarangli undosh tovush
ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o'xshash usulda o'quvchilar q, h undoshlari
talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini,
jarangli jufti yo'qligini (jufti yo'q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar.
Kuzatish natijasi quyidagicha ko'rinishda doskaga yoziladi (yoki kartonda
tayyorlangan ko'rsatma ko'rsatiladi.
jufti yo'q jarangli undoshlar: l, m, n, r, ng, y; jufti yo'q jaraigsiz undoshlar: k, h.
Bolalar jufti yo'q jarangli undosh tovush so'zning oxirida kelganda ham
alfavitdagi xuddi shu harf yozilishini, ya'ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini
bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so'z oxirida kelganda,
bunda moslik bo'lmaydi, ya'ni ko'pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi
(maktap, ozot, is kabi). Bunday so'zlar o'zbek tilida ko'p bo'lgani uchun 1- sinfdanoq
35
o'quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug'iladi. Dasturga ko'ra,
1-sinf o'quvchilari b va d jarangli undoshi so'z oxirida kelganda, uning jarangsiz
jufti p va t talaffuz qilinishi bilan va bunday so'zlarning yozilishini qanday
tekshirish bilan tanishtiradi. Ularning talaffuzi va yozilishini tekshirishda fonetikaga
asoslaniladi. O'quvchilar fonetik bilimlariga asoslangan xolda, jufti bor jarangli
undoshlarning yozilishini quyidagicha tushuntiradilar: «Kitob so'zi oxirida jufti bor
undosh tovushni eshityapman, shuning uchun so'zni tekshirish kerak. Shu
undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so'z tanlayman: kitobi, Kitobi so'zida b
tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob so'zida b harfini yozaman».
Bunday muhokama yuritish uchun o'quvchilar quyidagi bilim va ko'nikmalarni
egallashlari kerak:
1.
Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish.
2.
So'z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti
eshitilishi, shuning uchun bunday so'zlarni tekshirish kerakligini bilish.
3.
Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan
almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so'ng unli tovush kelgan so'z
tekshiruvchi so'z bo'la olishini bilish.
4.
Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so'zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi -
kitob, maqsadi-maqsad-maqsadga).
Shunday qilib, o'quvchilar qanday so'zlar tekshirishni talab qilishi va uning
sababini, qanday so'zlar tekshiruvchi so'z hisoblanadi va nima uchunligini bilishlari
zarur.
O'qituvchi (qanday so'zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish uchun jufti
bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi bo'lgan so'zlar ustida kuzatish o'tkazadi:
maktabim - maktab, Umida - Umid, xat, qop, eg kabi.
O'quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so'zlarni va so'zdagi jarangsiz
undosh tovush o'ziga mos g'arf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan so'zning oxirida
jufti bor undosh tovush kelsa, u so'z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar.
Ikkinchidan, tekshirishga tayangan xolda, yozishga imkoniyat yaratish uchun
o'quvchilar tekshiruvchi so'zni tekshiriladigan so'zdan doim oldin yozadilar: avlodi
36
- avlod, asbobi - asbob.
| 