| 1.2. Pedagogik texnologiyaning mohiyati
Pedagogika talabalar guruhi bilan ishlashda yuqori natijaga erishish yo‘llarini doimo izlab kelgan va o‘z vosita, usul va shakllarini hamma vaqt takomillashtirib kelgan. Ko‘zlangan maqsadga erishish imkoniyatini beruvchi, qandaydir usul yoki usullar majmuasini topish ilinjida bo‘ldi. Buning natijasida turli uslubiyotlar paydo bo‘ldi. Pedagogik tajriba to‘planishi bilan yangi, samaraliroq uslubiyotlar yaratila bordi. Ammo, yangi uslubiyotlarni yaratish borasidagi amaliy ishlar natijasi, o‘sib borayotgan talablarga hamma vaqt ham javob bermas edi. O‘qitishdagi doimiylik, rejalashtirilgan natijalarga erishish kafolati kabi muammolar o‘z echimini kutar edi.
O‘quv maqsadlarning noaniq va mujmal qo‘yilishi, shu bilan bog‘liq o‘qitishdan kutilgan natijaning yo‘qligi, an’anaviy ta’lim maktabining kamchiligi hisoblanadi. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitida, oliy ta’lim muassasasi, o‘qitishdan kutiladigan natija yo‘qligidek, ortiqcha daxmazaga yo‘l qo‘ya olmaydi. O‘qitish natijasi aniq va erishiladigan bo‘lishi lozim, aks holda, tayyorlangan mutaxassislarga ehtiyoj ham noaniq bo‘ladi va ular talab qilib olinmaydi. An’anaviy o‘qitish maktabiga tayangan oliy ta’lim muassasasi, hozirgi zamon ishlab chiqarish va boshqa sohalarning aniq talablariga javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashga qodir bo‘lmaydi. SHuning uchun, o‘quv jarayonini takomillashtirish, talabalar qiziqishini oshirish, o‘qitish natijalarini yaxshilashning eng samarali yo‘llarini izlash ishlari uzluksiz davom ettirilmoqda. O‘qitish sifatini oshirish, ob’ektiv zaruriyatga aylanganligi tufayli, alohida o‘qitish uslublaridan pedagogik texnologiyaga o‘tish muammosining dolzarbligi ortib bormoqda. O‘quv jarayonini birinchi marta ushbu tarzda talqinlash YA.A.Komenskiyning pedagogikasida uchratish mumkin.
Komenskiy asarlarida, inson tabiati qonuniyatiga uyg‘unlashgan o‘qitish tartibini izlash urinishlari mavjud. O‘qitish texnologiyasining asosiy elementlari - dars tamoyili, sinf tamoyili, o‘qitishning predmetligi, o‘quv materialini bayon etishning umumtartibi – aynan YA.A.Komenskiy tomonidan ishlab chiqilgan edi, bu esa uning pedagogik tizimining individual jamiyatdagi uning ommaviy so‘ngra umumiy ta’limi ehtiyoji uchun uzoq yillar xizmat qilishini ta’minlaydi. U o‘qitishning yagona takomillashgan usulini ko‘z oldiga keltirib, uni soat mexanizmining aniq va ravon ishi bilan taqqoslagan edi. Komenskiy YA.A. bu haqda - «O‘qitish san’ati - vaqt, fanlar va usullarning mohirona taqsimotidan boshqa hech narsani talab etmaydi. Agar biz bu taqsimotni aniq o‘rnata olsak, maktab yoshlarini ularning soni qanchaligidan qat’iy nazar, tipografiya asboblari bilan minglab qog‘ozlarni nafis harflar bilan bezatishdan yoki Arximed mashinasini o‘rnatib, uylar, minoralar yoki xilma-xil og‘irliklarni ko‘chirishdan, yoki minglab kemada okeanni kesib o‘tib, YAngi Olamga (Amerikaga) jo‘nab ketishdan ham osonroq bo‘ladi. Hamma narsa soatdek engillik bilan, shunday zavq va shavq bilan oldinga yuradiki, shunday zavq va shavq bilan unga o‘xshash avtomatni kuzatamiz va nihoyat, faqat bunaqa epchil asbobda erishilishi mumkin bo‘lgan ishonch bilan unga qaraymiz. SHunday qilib, Olloh taolo haqi, soatga to‘la o‘xshagan shunday maktab tuzilmasini ishlab chiqishga urinib ko‘ramiz».
O‘quv maqsadlarining turli-tumanligi, ta’lim mazmuni elementlarining xilma-xilligi (o‘quv materiali turlari), talabalarning individual xususiyatlari oliy darajadagi yagona o‘qitish usuliga erishishga to‘sqinlik qiladi.
O‘qitish amaliyotida, o‘qitishning turli tuman yo‘llari, usullari va shakllari keng qo‘llaniladi. Ammo o‘qitishda yagona samarali (integral) yondashuv sohasidagi izlanishlar jadallik bilan hamon davom ettirilmoqda. O‘qitishni, o‘ziga xos ishlab chiqarish texnologik jarayonga aylantirishi mumkin bo‘lgan didaktik yondashuvlar, didaktik vositalarni izlash davom etmoqda. 50-yillarda o‘quv jarayoniga mashinalarni kirib kelishi va tarqalishi bilan, pedagogik texnologiyalarni rivojlanish bosqichi boshlandi. Bu paytda sanoat ishlab chiqarishida yangi ilmiy yo‘nalish – sistemotexnika paydo bo‘ldi va u «odam-mashina» majmualarini yaratish masalalarini echib berdi. Ushbu ilmiy yo‘nalishda «odam-mashina» tizimida odamning rolini aniqlash muhim ahamiyatga ega, hozirgi kunda ushbu muammo echimining uch bosqichini ko‘rsatish mumkin:
Birinchi bosqich - «mashina hamma narsaga qodir» tamoyilini qo‘llab, mashinani odamga bog‘liqsiz loyihalash.
Ikkinchi bosqich - vazifalarni odam va mashina o‘rtasida taqsimlash tamoyili asosida, odam bilan mashinaning o‘zaro ta’sir jarayonlarini o‘z ichiga oluvchi mashinalarni loyihalash.
Uchinchi bosqich - odamni texnik tizimning tarkibi sifatida qarashdan voz kechish bilan belgilanadi, loyihalash asosiga odam faoliyati tamoyili qo‘yiladi, ya’ni odam faoliyati tizimi loyihalana boshlandi. Faoliyat tizimi o‘zining funksional birliklaridan iborat mazkur bosqich, industrial jamiyat o‘rniga kelayotgan, informatsion yoki postindustrial deb ataluvchi yangi jamiyatning rivojlanayotgan elementlariga yo‘naltirilgan. YAngi jamiyatning taraqqiyoti, bilimlarni to‘plash va qayta ishlash jarayonlarida inqilobiy shartni qo‘yadi, bunda markaziy rolni telekommunikatsiyalar tarmog‘iga ulangan kompyuter bajaradi. Informatsiya (axborot) bosh tovar mahsulotga aylanadi, uni yaratish qobiliyati esa mamlakatning strategik resursiga aylanadi. Ishlab chiqarishda yangi yuqori texnologiyali tarmoqlar paydo bo‘ladi, mavjudlarining esa shakli keskin o‘zgaradi.
Postindustrial jamiyat xodimini shakllantirish uchun, jamiyat ishlab chiqarishning yangi talablariga javob beradigan, yangi ta’lim texnologiyasi zarur bo‘ladi, yangi turdagi xodim uchun yangi turdagi pedagog mos keladi. Sistema texnika majmuasi taraqqiyotining uch bosqichiga mos, ta’lim tizimida o‘qituvchining uch turli maqomi, pedagogik faoliyatning uch turini alohida qayd etish mumkin.
Pedagogik faoliyatning birinchi turi, shu bilan xarakterlanadiki, o‘qituvchi o‘z ishining ustasi hisoblanadi, nodir bilimlar, ko‘nikmalar tashuvchisi, shaxsiy tajribaga, pedagogik qobiliyatga ega bo‘ladi (qadimgi davrdagi hunarmandga o‘xshash). Uning «asboblari» - yo‘llari, usullari individual bo‘lib, pedagogik iste’dodining mevasidir, qo‘llanmalar, ko‘rgazmali va texnik vositalar unga meros qolgan yoki o‘zi tomonidan ishlab chiqilgan.
Pedagogik faoliyatning ikkinchi turi, shu bilan xarakterlanadiki, unda o‘qitish tajribasi umumlashtiriladi, tizimlashtiriladi va ilmiy fan ko‘rinishini oladi. Bunga, kitob chop etishning paydo bo‘lishi, pedagogik mehnatning bo‘linishi va ixtisoslashuvi sabab bo‘ldi. Bu erda pedagogik jarayon, oqilona tashkil etilgan, o‘qitish ma’lum qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Ushbu sharoitlar bilimni ob’ektivlashtirish imkonini berdi. O‘qituvchi sanoatlashgan (industrial) jamiyatning ishlab chiqarish xodimiga o‘xshab, sanoatlashgan (industrial) turdagi xodimga aylanadi.
Pedagogik faoliyatning uchinchi turi shu bilan xarakterlanadiki, u pedagogik texnologiya asosida amalga oshiriladi, o‘qituvchining holatini, zamonaviy kompyuterdan foydalanuvchi holati bilan taqqoslash mumkin. O‘qitish texnologiyasi kasbiy yondashuv asosida aniqlanadi. Ular odatda, shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari hisoblanadi.
«Pedagogik texnologiya» atamasi, ishlab chiqarish - texnologik sohasidan olingan, o‘ziga xos ma’lum qoida va tamoyillarga ega bo‘lgan, «texnologiya» tayanch iborasini o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish sohasida, mahsulotni tayyorlash uchun, ishlab chiqarishni tayyorlash talab etiladi, u turli xildagi ilmiy-tadqiqot konstruktorlik, texnologik, tashkiliy-rejaviy tadbirlarni qamrab oladi.
Oliy ta’limning Davlat ta’lim standarti kadrlar tayyorlash sifatiga, ta’lim mazmuniga qo‘yilgan talabalar; ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zaruriy va etarli darajasi; ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yilgan malakaviy talablar, o‘quv yuklamasining maksimal hajmi; ta’lim muassasalari faoliyati va kadrdar tayyorlash sifatini baholash tartiblari hamda yo‘l-yo‘riqlarini belgilaydi.
Mamlakatimizda oliy ta’lim sohasi ilmiy tadqiqot ishlari va davlat ta’lim standartlari loyihalarini ishlab chiqish oliy va o‘rta maxsus ta’limni rivojlantirish Markazi hamda ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha tayanch oliy ta’lim muassasalari tomonidan bajariladi.
O‘qitish jarayoni bilan ishlab chiqarish texnologik jarayon taqqoslash asosida – pedagogik texnologiya o‘zida o‘qitishning zamonaviy samarali shakl va usullarini qamrab olganidek, zamonaviy ishlab chiqarish - texnologik jarayon ham mahsulot tayyorlashning eng samarali usullarini qamrab olishini ta’kidlash mumkin.
|
