21.1-rasm.
Boshqarish
obyekti sifatida texnologik
jarayon.
21.2-rasm.
Avtomatlashtirish tizimlarining struktura sxemalari:
a
— markazlashtirilmagan;
b
— markazlashtirilgan, bir pog‘onali;
d
— markazlashtirilgan, ikki pog'onali.
BTOning joriy holatini (2 1 .1 -rasm) quyidagi kattaliklar belgilaydi:
dastlabki m ahsulotlar (xomashyo yoki oldingi texnologik jarayon
mahsuloti) va energetik oqimlarning sifati ham da miqdorini ifodalovchi
X v
X,,
...,
X
kirish kattaliklari;
23
7
П
7
qaralayotgan jarayonning holatini (harorat, sarf, bosim) va xos-
salarini (zichlik, qovushqoqlik, pH ) ifodalovchi
Yv Y2, . . . Yn
chiqish
kattaliklari;
Up U2,
... .
Un
rostlovchi ta ’sirlar, ular yordam ida texnologik rejim
tutib turiladi.
BTO tahlili natijalari avtomatlashtirish tizimining samarali tuzilma-
sining aniq masalalarini oydinlashtirib olishdir. Avtomatlashtirish tizimining
eng oddiy tuzilmalari bir tenglamali markazlashtirilgan tizimlar bo ‘ladi
(21.2-rasm,
a).
Bunday tizim lar texnologik jarayonlar (TJ) funksional
bog‘lanm agan yoki o ‘zaro kuchsiz bog‘langan ishlab chiqarishlarda qo‘l-
laniladi. Bu tizimlarda har bir uchastka uchun yoki ishlab chiqarish
b o ‘linmasi uchun individual (shaxsiy) boshqarish punktlari (BP) yarati-
ladi, ular avtomatlashtirish uchun zarur barcha vositalar bilan jihozlanadi.
Ularda quyidagi vazifalar hal qilinadi: texnologik kattaliklarni o‘lchash va
nazorat qilish, ularning chegara qiymatlari haqida signal berish, texnologik
reglament bilan aniqlanadigan param etrlarni ushlab turish. Bu tizimlarda
bir turdagi TJ lar uchun (masalan, isitish jarayoni uchun apparatura)
rasmiylashtirish va qayta ishlanayotgan mahsulotning xossalaridagi farqqa
qaram asdan avtomatlashtirish bo ‘yicha umumiy yechimlardan foydalaniladi.
Avtomatlashtirish tizimini zarur va yetarlicha aniq m a’lumot bilan ta ’m in
lovchi rostlanuvchi kattalikni va nazorat nuqtalarini to ‘g‘ri tanlashdadir.
Hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish avtomat
lashtirish tizimlarining jihozlanishining turli darajada bo ‘lishi bilan ifoda-
lanadi. Texnologik boshqarish obyektlari — agregatlar, qurilmalar, ishlab
chiqarish tizimlari va sexlari — markazlashgan avtomatlashtirish tizimlari
bilan borgan sari ko‘proq jihozlanm oqda (21.2-rasm,
b).
Bu tizimlardan
markaziy boshqaruv pulti (M BP) ga obyekt to ‘g‘risidagi barcha axborot
chiqariladi. Markazlashtirilgan tizim lardan ishlab chiqarishlarda foydalanish
tajribasi quyidagi ko‘rinishdagi bir qator kamchiliklarni aniqladi: avtom at
lashtirish tizim ining ishlashi ishonchliligi M B P id a xatolarni tuzatish
mumkin boim aganligi tufayli pasaydi; MPB ni va aloqa liniyalarini texnik
jihozlashga ketadigan xarajatlar oshdi, bu M BP dagi barcha operativ
axborotning to ‘planishiga bog‘liq M BP da ta ’mirlash va profilaktik ishlami
bajarish kunu-tun ishlovchi uzluksiz TJ li korxonalar uchun murak-
kablashdi.
Sanab o ‘tilgan kamchiliklar markazlashgan ikki sathli (ikki pog‘onali)
avtomatlashtirish tizimlarini ishlab chiqish uchun asos boiadi (21.2-rasm,
d),
ularda M BP markazlashmagan tizimlardagi kabi ana shu vazifalarni amalga
oshiruvchi individual (shaxsiy) boshqarish punktlarini to id irad i. M BP da
(yuqori daraja) BTO (boshqarishning texnologik obyektlari) haqidagi
axborotga ishlov beriladi va BTO ning ayrim agregatlari ish rejimini
o ‘zgartiruvchi kom andalar shakllanadi.
K o‘pgina zamonaviy korxonalarni kiritish m umkin b o ‘lgan murakkab
obyektlarni markazlashgan avtomatlashtirish tizimlari M BPga kelayotgan
katta hajmdagi axborotga ishlov berish va tahlil qilish uchun hisoblash
texnikasi (HT) vositalaridan foydalanish darajasiga qarab keng tarqalmoqda.
BTO haqidagi axborotning MBP da to ‘planishi undan obyektni optimal
boshqarishni amalga oshirish uchun operativ foydalanishga im kon beradi,
bu faqat texnologik qurilmaning unumdorligini va ishlab chiqarilayotgan
m ahsulotning sifatini oshirib ham da xomashyo isrofini kamaytiribgina
qolmay, balki boshqaruvni yangicha tashkil etish — texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlarni operativ hisoblashni, ayrim ishlab chiqarish agregatla-
rining va, um um an, korxonaning ishini muvofiqlashtirishni ham ta ’m in
laydi. Tuzilish sxemasida avtomatlashtirish tizimlariga ega b o ‘lgan HT
vositalari texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish tizim lari
deyiladi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish tizimlarini loyihalash bir va
ikki bosqichda bajariladi. Ikki bosqichli loyihalashda texnikaviy loyiha (TL)
tuzilib, ikkinchi bosqichda ishchi chizm alar (ICH ) yaratiladi. Bir bosqichli
loyihalashda ikkala bosqich birlashtirilgan bo ‘lib, buni texnik ishchi loyiha
(TIL) deyiladi. Bir bosqichli loyihalash ancha qulaydir. Bu holda sodda
obyektlarning avtomatlashgan tizimlari loyihalarini tuzish va murakkab
b o im ag an tipaviy loyihalarni joriy etish yoki iqtisodiy jihatdan tejamli
individual loyihalarni qayta ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirish tizimlarini hisoblash ma-
shinalarini ishlatib loyihalashtirishda, shuningdek, yangi o'zlashtirilm agan,
yoki juda murakkab texnologiyali ishlab chiqarish, yoxud yangi uskunalar
ishlatilgan obyektlarni avtomatlashtirishda yuqorida ko‘rsatilgan loyiha-
lashtirish bosqichlaridan aw al ilmiy-tekshirish yoki tajriba-konstruktorlik
ishlari am alga oshiriladi, ularning natijalaridan esa loyiha tuzishda
foydalaniladi.
Texnikaviy loyihani yaratish jarayonida avtomatlashtirish tizimlarining
hajm i, tuzish asoslari va ularni amalga oshiruvchi texnikaviy vositalarning
kom plekslarini tanlashni asoslab berish, shuningdek, avtom atlashtirish
tizim larining smeta narxlarini aniqlash lozim. Bundan tashqari, texnikaviy
loyiha bosqichlarida texnologik jarayonlar va asosiy texnologik uskunalarning
avtomatlashtirish shartlariga muvofiqlik masalalari ko‘riladi va lozim topilsa,
avtom atlashtirishga mos sharoit yaratish m aqsadida ularni m oderni-
zatsiyalash yoki qayta qurish uchun tadbirlar ko‘riladi.
Ishchi chizm alarni yaratishda shchit va pultlam i tayyorlash, avtom at
lashtirish vositalari va asboblarini tanlash ham da buyurtma, shuningdek,
qurilish va m ontaj ishlarini am alga oshirish uchun yetarli b o ‘lgan
texnikaviy loyihaning vazifalari aniqlanadi va detallashtiriladi. Avtomat
lashtirish tizimlari ishchi chizmalarining hajmi va tarkibi qurilish va montaj
ishlarini zamonaviy usullarda amalga oshirish imkonini berishi va montaj
m aydonidan tashqarida tayyorlangan bloklardan foydalanishni qamrab olishi
lozim.
Texnik loyihada quyidagi hujjatlar ishlab chiqiladi: texnologik jarayon
larni avtomatlashtirish sxemalari, shchitlar, pultlar va H T vositalarini
joylashtirish rejalari; avtomatlashtirish asboblari va vositalari, H T vosita
lari, shchitlar, pultlar, elektroapparaturalar, montaj qilish buyumlari va
boshqalarning buyurtm a hujjatlari, tushuntirish xati.
Ishchi chizm alarni bajarish bosqichida qarorlar aniqlashtiriladi. Bu
bosqichda nazorat, avtom atik rostlash, boshqarish, signalizatsiya va
m anbaning prinsipial elektr va pnevmatik sxemalari ishlab chiqiladi; shchit
va pultlarning um um iy ko‘rinishlari; shchit va pultlarning montaj qilish
sxemalari; tashqi elektr va quvurli o ‘tkazgichlarning sxemalari; asboblar-
ning, avtomatlashtirish vositalarining, H T vositalarining, elektroappara-
turaning, shchitlar va pultlarning, kabellar va o ‘tkazgichlarning, montaj
qilish m ateriallari va buyum larning buyurtm a spetsifikatsiyalari ishlab
chiqiladi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish tizimlarini loyihalashda loyiha
hujjatlarining sifatini oshirish, ularning hajmini va muddatini qisqartirish
uchun avtomatlashtirish sohasida ilg'or sanoat tajribalarini o‘zida mujassam-
lashtirgan instruktiv va norm ativ materiallarga asoslanish, shuningdek,
um um sanoat va tarm oq xarakteriga ega bo ‘lgan normativ materiallardan
foydalanish kerak. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish tizimlarining
loyihalarini yaratishda tipaviy loyihalar, yechimlar, konstruksiyalar va shu
kabilardan maksimal darajada foydalanish kerak.
Avtomatlashtirish tizim larini loyihalash murakkab va sermehnat talab
jarayon bo ‘lsa, unda ijodiy ish (muhandislik tahlili, yechim lar variantlarini
tayyorlash) tipaviy-loyihaviy yechim lardan foydalanish bilan qo‘shib olib
borilgani uchun k o ‘pchilik jam oalarning kuchi avtom atik loyihalash
tizimlarini (ALT), avtomatlashtirish tizimlarini ishlab chiqish bilan bogiiq
masalalarni hal etishga qaratilgan. Bunda ALT deganda loyihalashning turli
bosqichlarida masalalarni bosqichm a-bosqich hal etishni ta ’m inlovchi
EH M lar uchun hisoblash dasturlari to ‘plami tushuniladi. Bu ishlarni
bajarishning birinchi bosqichi tarm oq loyiha tashkilotlarida tarm oqda foy-
dalaniladigan avtomatlashtirishning texnik vositalari nom enklaturasini aks
ettiruvchi axborot hisoblash bazasini yaratish hisoblanadi.
Hozirgi paytda avtomatlashtirish tizim larini loyihalashning noijodiy
qismi m a’lum darajada rasmiylashtirilgan va zamonaviy H T vositalaridan
foydalanib hal qilinmoqda, avtomatlashtirish elem entlari va vositalarini
hisoblash, AHV ini tahlil va sintez qilish, loyihalashning m atn va chizma
q ism larini rasm iylashtirish (bezash). L oyihalashni av to m atlash tirish ,
loyihaviy hujjatlarni ishlab chiqish m uddatlarini kam aytiradi va uning
sifatini oshiradi.
| 