O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARNI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI
MUSTAQIL ISH
Mavzu:
Yarim o‘tkazgichlar to’g’risida asosiy tushunchalar va
ularning xususiyatlari.
Bajaruvchi: Raximova.Q
Tekshiruvchi: Urinov.J
Samarqand-2024
Tiristorli va chastotali o’zgartgichlar
Reja:
1.Umumiy ma'lumotlar.
2. Tiristor va tiristorli chastota o'zgartirgich
3. Xulosa
Ayni paytda testchilar turli xil avtomatik boshqarish, signal va boshqarish
moslamalarida keng qo’llaniladi. Tiristor ikki barqaror shtatlar bilan
ajralib turadigan boshqariladigan yarim seyverograf diodidir. Asosan
elektr ta’minoti va yukning chidamliligining kuchlanishidan, asosan
uning chidamliligi va unga chidamli kuchga ega bo’lganda ochiq va
to’g’ridan-to’g’ri qarshilik katta bo’lganda yopiladi.Tiristor (yun. Thyra
— eshik, kirish va rezistor) — elektrik ventil xossasiga ega boʻlgan
kremniy monokristall asosidagi yarimoʻtkazgich asbob. Yarimoʻtkazgich
elementi kremniy (bir oz bor, alyuminiy va fosfor qoʻshilgan)
monokristall disk (plastinka)dan tayyorlanadi. Ishlash prinsipi kremniy
monokristallning elektronteshikli oʻtish (elektron p oʻtkazuvchanlikdan
teshikli r oʻtkazuvchanlikka oʻtish) xossasiga asoslanadi. Bu xossa
asbobning ventilli oʻtkazuvchanligini taʼminlaydi. T.ning triodli
(trinistor; uchta tashqi chiqish — katod, anod, boshqaruvchi elektrod) va
diodli (dinistor, boshkaruvchi elektrodsiz) turlari bor. Vazifasiga koʻra,
bir tomonlama va ikki tomonlama oʻtkazuvchan, yuqori chastotali,
impulsli, ikki operatsiyali va maxsus xillarga boʻlinadi. Fotorezistorlar,
galliy
arsenid
asosidagi
Tiristorlar
ham
bor.Tiristor
elektr
oʻzgartirgichlarida ventil, avtomatik boshqarish tizimining ijrochi va
kuchaytiruvchi elementlari, turli elektron qurilmalarda xotira kaliti hamda
elementlari va boshqa sifatida ishlatiladi. Tiristorlarda uchunchi
boshqaruvchi elektrodga kichik kuchlanish berish yo`li bilan uni
qarshiligini keskin kamaytirish mumkin. Shuning uchun tiristorlarni
boshqariladigan uzib ulagach deb ham atashadi. Tiristorlar katta
kuchlanish va kichik tok bilan boshqariladi.
Ayni paytda testchilar turli xil avtomatik boshqarish, signal va boshqarish
moslamalarida keng qo’llaniladi. Tiristor ikki barqaror shtatlar bilan
ajralib turadigan boshqariladigan yarim seyverograf diodidir. Asosan
elektr ta’minoti va yukning chidamliligining kuchlanishidan, asosan
uning chidamliligi va unga chidamli kuchga ega bo’lganda ochiq va
to’g’ridan-to’g’ri qarshilik katta bo’lganda yopiladi.Tiristor (yun. Thyra
— eshik, kirish va rezistor) — elektrik ventil xossasiga ega boʻlgan
kremniy monokristall asosidagi yarimoʻtkazgich asbob. Yarimoʻtkazgich
elementi kremniy (bir oz bor, alyuminiy va fosfor qoʻshilgan)
monokristall disk (plastinka)dan tayyorlanadi. Ishlash prinsipi kremniy
monokristallning elektronteshikli oʻtish (elektron p oʻtkazuvchanlikdan
teshikli r oʻtkazuvchanlikka oʻtish) xossasiga asoslanadi. Bu xossa
asbobning ventilli oʻtkazuvchanligini taʼminlaydi. T.ning triodli
(trinistor; uchta tashqi chiqish — katod, anod, boshqaruvchi elektrod) va
diodli (dinistor, boshkaruvchi elektrodsiz) turlari bor. Vazifasiga koʻra,
bir tomonlama va ikki tomonlama oʻtkazuvchan, yuqori chastotali,
impulsli, ikki operatsiyali va maxsus xillarga boʻlinadi. Fotorezistorlar,
galliy
arsenid
asosidagi
Tiristorlar
ham
bor.Tiristor
elektr
oʻzgartirgichlarida ventil, avtomatik boshqarish tizimining ijrochi va
kuchaytiruvchi elementlari, turli elektron qurilmalarda xotira kaliti hamda
elementlari va boshqa sifatida ishlatiladi. Tiristorlarda uchunchi
boshqaruvchi elektrodga kichik kuchlanish berish yo`li bilan uni
qarshiligini keskin kamaytirish mumkin. Shuning uchun tiristorlarni
boshqariladigan uzib ulagach deb ham atashadi. Tiristorlar katta
kuchlanish va kichik tok bilan boshqariladi.
Tiristorli bevosita chastota o‘zgartkichlar
Tiristorli bevosita chastota o‘zgartkichlar
Tiristorli bevosita chastota o‘zgartkichlar
Tiristorli bevosita chastota o‘zgartkichlarda tarmoqdan kelayotgan
o‘zgarmas chastotali va kuchlanishning haqiqiy qiymati o‘zgarmas
bo‘lgan o‘zgaruvchan tok kuchlanishi bevosita oraliq o‘zgartkichlarsiz
chastota va kuchlanishining haqiqiy qiymati rostlanuvchan o‘zgaruvchan
tok kuchlanishiga o‘zgartiriladi.
Bevosita TChO‘ning ishlash prinsipini shu o‘zgartkichning bir fazali
sxemasi asosida ko‘rib chiqamiz. Bu sxema o‘zgarmas tok tiristorli
o‘zgartkichning reversiv nol sxemasidan iboratdir. Agar chap guruh
tiristorlariga ochilishi uchun signal berganimizda, yuklanish Zyuk dan
kuchlanish nol nuqtaga nisbatan musbat ishorali bo‘ladi va uning o‘rtacha
qiymati Uюк Uюк cos bo‘lib, bu yerda tiristorlarning boshqarish
burchagi; Uюк boshqarish burchagi bo‘lgandagi yuklanish Zyuk dagi
kuchlanish. Endi o‘ng guruh tiristorlariga boshqaruv signallarini berib
ochganimizda, chap guruh tiristorlari yopilib Zyuk dagi kuchlanishning
ishora-si manfiy bo‘ladi. Agar boshqaruv impulslarini goh u goh bu guruh
tiristorlariga davriy ravishda yuborib turganimizda, yuklanishdagi
kuchlanishning ishorasi ham mos ravishda o‘zgarib turadi. Shunday qilib,
yuklanishda chastotasi tarmoq chastotasidan farqli (unga teng yoki undan
kam) chastotali o‘zgaruvchan kuchlanish hosil qilamiz. Boshqaruv
impulslarning ketma – ketlik davrini o‘zgartirib Uyuk ning chastotasi
boshqariladi, agar boshqaruv burchagini o‘zgartirsak Uyuk ning o‘rtacha
qiymati rostlanadi. Sanoat qurilmalari elektr yuritmalarida bevosita
TChO‘larning uch fazali nol sxemalari ko‘proq qo‘llaniladi va uning
prinsipial sxemasi quyidagi rasmda tasvirlangan. Iishchi tiristorlarning
soni 18 ga teng. Bevosita TChO‘ning uch fazali ko‘prik sxemali variantda
esa ishchi tiristorlarning soni 36 ga teng. O‘rta va katta quvvatli
o‘zgaruvchan tok elektr yuritmalarida ushbu sxemali bevosita TChO‘
ning ishlatilishi iqtisodiy va ekspluatasion koʻrsatkichlari oʻzini oqlaydi.
Uch
fazali
nol
sxemali
bilvosita
TChO‘
sxemasi
Bevosita TChO‘larning boshqariv burchagini boshqarish uchun reversiv
o‘zgarmas tok o‘zgartkichlarida qo‘llaniladigan faza siljitish qurilma-
laridan foydalaniladi. Bevosita TChO‘ning ishchi sxemasida tiristorlar
komplekti soniga qarab FSQ lar ham shuncha bo‘lishi, ya’ni uch fazali
nol sxemali bevosita TChO‘ lar uchun FSQ lar soni oltita bo‘lishi talab
etiladi. FSQlarni boshqarish uchun chastotasi hamda kuchlanish
amplitudasi rostlanuvchan bo‘lgan olti fazali simmetrik tizim bo‘lishi
kerak. Bevosita TChO‘ chiqish kuchlanishining formasi to‘g‘ri burchakli
– pog‘anali bo‘lsa, u holda boshqariluvchi kuchlanish manbai sifatida
to‘g‘ri burchakli impuls ishlab chiqaruvchi olti fazali «generator»dan
foydalaniladi. Bunday «generator» bir fazali generator va impulslar
tarqatgich bloklaridan tashkil topgan bo‘ladi.
Bevosita TChO‘larning asosiy afzalliklari: Tiristorlar quvvatlarining
kichikligi va o‘zgartkich foydali ish koeffisienti yuqori; Tiristorlarni
boshqarishda sun’iy kommutatsiya qurilmalarining bo‘lmasligi
o‘zgartkichning ishonchliligi darajasini oshiradi va og‘irlik – o‘lchov
kattaliklarini kamaytiradi; Formasini o‘zgartirmagan holda past
chastotalarda chiqish kuchlanishlarni olish mumkinligi; Asinxron
motorning rekuperativ tormoz rejimini osonlik bilan hosil qilish
mumkinligi. Bevosita TChO‘ning asosiy kamchiliklari: Chiqish
kuchlanishi chastota qiymatining chegaralanganligi (tarmoq kuchlanish
chastotasiga yaqin va undan katta qiymatli chastotaga ega bo‘lgan
kuchlanish
hosil
qilish
mumkin
emasligi);
Tarmoq
quvvat
koeffisientining past bo‘lishi; Ishchi sxemalarda tiristorlar sonining ko‘p
bo‘lishi (uch fazali ko‘prik sxemali bilvosita TChO‘da tiristorlar soni 12
ga teng bo‘lgan holda, bevosita TChO‘da esa tiristorlar soni 36 ga teng).
Bevosita TChO‘larning asosiy afzalliklari: Tiristorlar quvvatlarining
kichikligi va o‘zgartkich foydali ish koeffisienti yuqori; Tiristorlarni
boshqarishda sun’iy kommutatsiya qurilmalarining bo‘lmasligi
o‘zgartkichning ishonchliligi darajasini oshiradi va og‘irlik – o‘lchov
kattaliklarini kamaytiradi; Formasini o‘zgartirmagan holda past
chastotalarda chiqish kuchlanishlarni olish mumkinligi; Asinxron
motorning rekuperativ tormoz rejimini osonlik bilan hosil qilish
mumkinligi. Bevosita TChO‘ning asosiy kamchiliklari: Chiqish
kuchlanishi chastota qiymatining chegaralanganligi (tarmoq kuchlanish
chastotasiga yaqin va undan katta qiymatli chastotaga ega bo‘lgan
kuchlanish
hosil
qilish
mumkin
emasligi);
Tarmoq
quvvat
koeffisientining past bo‘lishi; Ishchi sxemalarda tiristorlar sonining ko‘p
bo‘lishi (uch fazali ko‘prik sxemali bilvosita TChO‘da tiristorlar soni 12
ga teng bo‘lgan holda, bevosita TChO‘da esa tiristorlar soni 36 ga teng).
Xulosa
Hozirgi kunda teristorlarsiz texnika va texnologiyalarni tasavvur qilib va
foydalanib
ham
boʻlmaydi.
Turistlardan
turli
maqsadlarda
foydalanilmoqda, vazifasiga koʻra, bir tomonlama va ikki tomonlama
oʻtkazuvchan, yuqori chastotali, impulsli, ikki operatsiyali va maxsus
xillarga boʻlinadi. Shunga koʻra ishlatilish sohasi ham kengdir.
Tiristorlarda uchunchi boshqaruvchi elektrodga kichik kuchlanish berish
yo`li bilan uni qarshiligini keskin kamaytirish mumkin. Shuning uchun
tiristorlarni boshqariladigan uzib ulagach deb ham atashadi.
| 