Tijorat banklarida zamonaviy bank xizmatlarini
ko‘rsatishning ahamiyati
Dinara Nosirova
TMI
Annotatsiya: Ushbu maqolada tijorat banklarida zamonaviy va masofaviy bank
xizmatlari ko’rsatishning ilmiy-nazariy asoslari va O’zbekistonda zamonaviy bank
xizmatlarini ko‘rsatishning iqtisodiy ahamiyati o’rganilgan.
Kalit so’zlar: bank xizmatlari, masofaviy bank xizmatlari, zamonaviy bank
xizmatlari, internet-banking, raqamli banking, onlayn banking
Importance of providing modern banking services in
commercial banks
Dinara Nosirova
Tashkent Institute of Finance
Abstract: In this article, the scientific-theoretical basis of providing modern and
remote banking services in commercial banks and the economic importance of
providing modern banking services in Uzbekistan are studied.
Keywords: bank xizmatlari, masofaviy bank xizmatlari, zamonaviy bank
xizmatlari, internet-banking, raqamli banking, onlayn banking
KIRISH
Hozirgi davrdagi tezkor va shiddatli rivojlanish hamda iqtisodiyotdagi tub
o’zgarishlar davrida raqamli iqtisodiyot va u bilan bog’liq bo’lgan bir qancha ilg’or
raqamli texnologiyalar iqtisodiyotimizga kirib kelmoqda. Shu sababli aholining
turmush tarzini yanada yaxshilash va osonlashtirish, kompyuterlashtirish va
mamlakatimiz taraqqiyotini yanada jadallashtirish maqsadida Respublikamiz
rahbariyati bir qancha qarorlarni qabul qildi va “yo’l xaritasi”ni ishlab chiqmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida mijozlarga taqdim etiladigan elektron
bank xizmatlarini ko‘rsatish borasida tizimli ishlar tashkil etilmoqda. Xususan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020 - 2025 yillarga
mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-5992-sonli Farmonida “O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini
isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralib, bank xizmatlarini
modernizatsiya qilish, samarali infratuzilma yaratish va banklar faoliyatini
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1301
avtomatlashtirish, shuningdek, banklarning asosiy faoliyat turi bilan bog‘liq bo‘lmagan
funktsiyalarini bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini
oshirishga juda katta e’tibor berilmoqda. Shuningdek, zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, tijorat banklarining biznes
jarayonlarini avtomatlashtirish va masofaviy bank xizmatlari turlarini kengaytirish
uchun zarur shart-sharoitlar yaratish; nazorat yuklarini, shu jumladan banklarning
regulyator va davlat organlari bilan axborot almashinuvini takomillashtirish hamda
hisobotlarni shakllantirish jarayonlarini soddalashtirish va avtomatlashtirish orqali
ularni taqdim etish bilan bog‘liq bo‘lgan yuklarni kamaytirish; masofaviy bank
xizmatlari, shu jumladan kontaktsiz to‘lovlar soni va qamrovini kengaytirish;
avtomatlashtirilgan skoring tizimi, raqamli identifikatsiyalash va kredit konveyeridan
keng foydalanish; bank ma’lumotlari va tizimlarining axborot xavfsizligini
kuchaytirish; bank sohasidagi yangi kontseptsiya va texnologiyalarni joriy qilish
(fintex, marketpleys, raqamli bank) ” kabi vazifalarning belgilanganligi mavzuning
dolzarbligidan dalolat beradi.
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI
Mavzuga oid bir qator olimlarning tadqiqot ishlari bilan yaqindan tanishib
chiqildi. Ularda olimlarning masofaviy bank xizmatlariga odi fikr mulohazalari tahlil
qilindi.
XX asrning 60-70 - yillari bank xizmatlari nazariyasi rivojlanishining
boshlang‘ich bosqichi hisoblanadi. Bu paytda X.Duglas Michigan universitetining
“Kreditlash sohasidagi bank siyosati” (1971 y.), D.Revel Uels universitetining
«Raqobat va bank faoliyatini boshqarish» (1978 y.), Jeneva universitetining
«Jamg‘arma banklarining kredit xizmatlari» (1974 y.) tadqiqotlari, Sh.Dereyning
«Britaniya banklari strategiyasi va xalqaro raqobat» asari (1977 y.) xamda
G.Brayanning «Bank sohasidagi raqobat» tadqiqoti (1970 y.) chop etiladi. Yuqorida
qayd etilgan ilmiy ishlar bank xizmatlari bozori va uning bank xizmati segmentini
o‘rganishga bag‘ishlangan.
Rus iqtisodchi olimi V.K.Spilnichenkoning fikricha «Bank hisobvarag‘iga
masofadan xizmat ko‘rsatish bu informasion xizmatlarning kompleksi va mijozning
hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarni uning bankka tashrif buyurmasdan bergan
topshirig‘iga asosan bajarishdir. Bank hisobvarag‘iga masofadan xizmat ko‘rsatish
tizimi telekommunikatsiya tizimi orqali bankning ma’lumotlar bazasiga mijozning
murojaatiga asoslanadi
1
N.I.Lixodeyeva esa bank hisob-varag‘iga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimini
mijoz tomonidan kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda bankka tashrif
1
Спильниченко В.К. Трансформация банковских платежных систем в экономике России // Экономический
журнал. 2012. № 2 (26).
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1302
buyurmasdan ya’ni masofadan buyurtmalar asosida bank xizmatlarini taqdim etish
texnologiyasi sifatida e’tirof etgan
2
.
Yuqordagi fikr-mulohazalarni umumlashtirgan holda bank hisobvaraqlariga
masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlari - bu mijozning masofadan bergan topshiriqlariga
asosan (bankka kelmasdan) bank xizmatlarini taqdim etish texnologiyalari sifatida
ta’rif berish mumkin.
TAHLIL VA NATIJALAR
Raqamli banking - bu onlayn banking va mobil bankingning kombinatsiyasi.
Raqamli bank xizmatlaridan foydalanish xarajatlaringizni kamaytirishga yordam
beradi, chunki bu nafaqat pulingizni, balki vaqtingizni ham tejaydi.
Onlayn banking - bu o‘z qurilmangizdan bank veb-sayti orqali bank xizmatlaridan
foydalanishni anglatadi. Bu sizning balansingizni tekshirish va bank hisobingizga
kirish orqali elektr to‘lovini to‘lash imkonini beradi. Siz o‘zingizning onlayn-banking
portalingiz orqali ko‘plab banklarda kredit yoki kredit karta uchun ariza berish kabi
qo‘shimcha bank xususiyatlariga kirishingiz mumkin.
Masofaviy bank xizmatlarini ko’rsatish turli bank operatsiyalarini masofadan
amalga oshirish imkoniyatini beradigan xizmatlar kompleksidir. Buning uchun bank
muassasasiga tashrif buyurmasdan turib kompyuter yoki mobil telefondan foydalanish
kifoya.
Masofaviy texnologiyalar mijozga bank xizmatlaridan foydalanishda maksimal
qulaylik va bank bilan ishlash jarayonida vaqt hamda moliyaviy xarajatlarni
minimallashtirish imkonini beradi. Masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishi bank
xizmatlari tizimida yangi hajmdagi va yangi shakldagi turli xizmatlarni yuzaga
kelishiga sabab bo’ldi.
Masofadan xizmat ko’rsatish tizimi mijozlarga taqdim etilayotgan xizmatlarning
xarakteriga ko’ra ikki turga bo’lish mumkin:
- informatsion;
- tranzaksion.
Informatsion banking mijozlarga moliyaviy ma’lumotlarni taqdim etishga
yo’naltirilgan bo’lsa, tranzaksion banking moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishga
imkoniyat yaratadi.
Masofaviy bank xizmatlarining asosiy tamoyili mijoz va bank o’rtasida turli
axborotlarning masofadan almashinuvi hisoblanadi. Bunda bank tomonidan mazkur
amaliyotning xavfsizligi ta’minlanadi.
Internet-banking xizmati orqali mijoz o’z ish joyida yoki boshqa o’ziga qulay
sharoitda:
❖ to’lovlarni o’tkazish;
2
Лиходеева Н. И. Применение электронного банкинга при заключении и исполнении банковских договоров
[Текст] / Н. И. Лиходеева // Юридическая работа в кредитной организации. – 2014. - No2. – С. 23-27.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1303
❖ to’lov o’tishi bosqichlarini kuzatish;
❖ barcha hisobotlarni olish kabi amaliyotlaridan istalgan vaqtda foydalanish
imkoniyatini yaratadi.
Internet-banking mijozga o’zining ish joyidan turgan holda internet orqali kerakli
bank saytiga ulanib, o’z hisob-raqamidan pul o’tkazmalarini tayyorlab bankka uzatishi
va o’z hisob-raqamiga tushayotgan pullarni ko’rishi mumkin bo’ladi.
1-rasm. Masofadan bank xizmatlarini ko’rsatuvchi tizimlardan foydalanuvchilarning
soni
3
, (2023-yil 1-yanvar holatiga ko’ra)
Yuqoridagi rasmda ko’rish mumkinki, 2022-yilda 2020-yilga qaraganda 2
barobar ko’p foydalanuvchi bo’lgan. Ayniqsa, pandemiya sharoitida foydalanuvchilar
soni keskin oshgan.
Mobil ilovalardan foydalanish uchun avvalo, ixtiyoriy bankdan o‘z nomiga
rasmiylashtirilgan bank kartasini olish taqozo etiladi (agar bank kartasi mavjud
bo‘lmasa). Hozirda tijorat banklari tomonidan ikki turdagi (HUMO va UZCARD) bank
kartalari emissiya qilinmoqda.
2-rasm. Masofadan bank xizmatlarini ko’rsatuvchi tizimlardan foydalanuvchi yuridik
shaxslar va jismoniy shaxslar soni
4
, (2023-yil 1-yanvar holatiga)
3
www.cbu.uz O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi
4
www.cbu.uz O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti ma’lumotlari asosida tayyorlandi
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1304
Jismoniy shaxslar tomonidan bank kartasi olish va mobil ilova orqali xaridlarni
amalga oshirish uchun quyidagi amallarni bajarish lozim:
- plastik kartani olish uchun o‘zi tanlagan bankka pasport bilan murojaat qilish
(onlayn tarzda tijorat banklarning rasmiy veb-saytlari orqali ham buyurtma berish
imkoniyati mavjud)
- bank kartasini pul mablag‘lari bilan to‘ldirish (bankomatning “cash-in”
funksiyasi yoki bank xizmatlari markazlariga tashrif buyurish orqali);
- bankka tashrif buyurib yoxud bankomat va infokiosklar orqali bank karta
hisobvarag‘ini o‘z mobil telefon raqamiga bog‘lash (biriktirish) orqali sms-xabarnoma
yoki telegram-xabarnoma xizmatini faolashtirish;
- tijorat banklari yoki to‘lov tashkilotlari mobil ilovalarini Android operatsion
tizimli mobil telefon uchun “Google Play market” internet ilovasidan yoki iOS
operatsion tizimli mobil telefon uchun “Appstore” internet ilovasidan yuklab olish
(ro‘yxat ilova qilinadi);
- mazkur mobil ilovalarda ro’yxatdan o’tish, ya’ni olingan bank karta raqami va
amal qilish muddati kiritilgandan so‘ng mobil telefonga kelgan maxfiy kodni kiritish
orqali identifikatsiyadan o‘tish;
- xavfsizlikni ta’minlash maqsadida mobil ilovaga kirish uchun maxfiy kodni
o‘rnatish.
Mazkur amallarni bajarish uchun hech qanday bank xizmati bo‘yicha vositachilik
haqi olinmaydi.
1994 yil 13 iyul kuni Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi bank
tizimini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaror qabul
qilindi. Unga asosan banklar qator soliqlardan ozod qilindi va bo‘shagan mablag‘larni
o‘z faoliyatini kompyuterlashtirishga sarflash shart qilib qo‘yildi. Mazkur Qarorlarga
binoan tijorat banklarining bo‘limlari kompyuterlashtirila boshlandi va ular elektron
to‘lov tizimiga qo‘shib borildi. Avgust oyi oxiriga kelib mustaqillikning uch yilligi
sharafiga elektron to‘lovlar vaqtinchalik Nizomi yaratildi. Oktyabr oyidan boshlab esa
elektron pochta respublika bank tizimida ishga tushirildi. Respublika bank tizimida
buxgalteriya hisob-kitoblarni va bank amaliy ish kunini umumiy bir ko‘rinishga
keltirish uchun zarur ishlar amalga oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi “Milliy to‘lov
tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3945-sonli qaroriga asosan
Milliy banklararo protsessing markazi 2018 yilning IV-choragida tashkil etildi va
“Humo” to‘lov tizimi 2019 yilning I-choragidan boshlab ishga tushirildi.
Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi quyidagi normativ-huquqiy
hujjatlarga muvofiq tartibga solinadi:
➢ O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to‘g‘risida”gi Qonuni (11.11.2019 y., O‘RQ-582);
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1305
➢ O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni
(05.11.2019 y., O‘RQ-580);
➢ O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi
Qonuni (01.11.2019 y., № O‘RQ-578);
➢ “Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlarni amalga
oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom (14.02.2006 y., № 1545);
➢ “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi Nizom
(13.04.2020 y., № 3229).
Yevropada bugungi kunda ko‘pchilik onlayn-banking xizmatidan foydalanadi.
Statistika ma'lumotlariga ko‘ra, Yevropada katta yoshlilarning 70 foizi kamida oyiga
bir marta o‘zlarining onlayn bank hisoblariga kirishadi. Ba'zi Yevropa mamlakatlarida
kattalarning 90 foizi internet-banking xizmatidan foydalanadi. Darhaqiqat, so‘nggi 12
yil ichida internet-banking xizmatidan muntazam foydalanayotganlar soni ikki baravar
ko‘paydi
5
.
Yevropaliklar o‘zlarining tranzaksiya tarixini tekshirish, pul mablag‘larini bir
hisobdan ikkinchisiga o‘tkazish, balanslarini tekshirish va to‘lovlarni amalga oshirish
uchun raqamli bankingdan muntazam foydalanadilar. Onlayn banklar tobora ilg‘or
xizmatlar va moliyaviy mahsulotlarni taklif qilar ekan, odamlar kredit olish, sarmoya
kiritish va moliyaviy imkoniyatlarini o‘rganish uchun internet-bankingdan
foydalanmoqda.
Yevropada bank tizimi Bazel III xalqaro standartlari asosida yuritiladi. Bazel III
2007-2009 yillardagi moliyaviy inqirozga javoban Bank nazorati bo'yicha Bazel
qo'mitasi tomonidan ishlab chiqilgan xalqaro miqyosda kelishilgan chora-tadbirlar
majmui. Ushbu chora-tadbirlar banklar faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va
risklarni boshqarishni kuchaytirishga qaratilgan. Bazel asosi bank nazorati bo'yicha
Bazel qo'mitasi (BCBS) standartlarining to'liq to'plami bo'lib, u banklarni prudensial
tartibga solishning asosiy global standarti hisoblanadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, mamlakat iqtisodiyotining asosi hisoblangan bank
tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish, yuqori xalqaro reyting
ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari hamda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan keng foydalangan holda zamonaviy naqd pulsiz hisob-kitoblar
mexanizmlarini joriy etish bo’yicha olib borilayotgan ishlar banklarimiz tomonidan
mijozlarga ko’rsatilayotgan xizmatlar sifati, to’lov intizomi va madaniyatini yangi
bosqichga ko’tarilishini ta’minlash bilan birga, barcha iqtisodiy tarmoqlar
taraqqiyotini mustahkamlashga ham o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Shunday
zamonaviy texnologiyalar asosida masofaviy bank xizmatlari, xususan Internetbanking
5
https://money-gate.com/europeans-top-online-banks/
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848
May 2023 / Volume 4 Issue 5
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
1306
xizmatining faol joriy etilishi eng muhim masala ekanligi shubhasiz.
Jumladan, mamlakatning qay darajada iqtisodiy va texnologik taraqqiy
topganligi masofaviy bank xizmat turlarini amaliyotga joriy qilishda muhim
hisoblanadi. Xususan, bank operatsion xarajatlarining barqaror darajasiga erishish
uchun tijorat banklarida ham masofaviy bank xizmat turlarini ko’paytirish va
ularning samaradorligini oshirish muhim hisoblanadi.
| 