Kibermakon va raqamli suverenitet bo‘yicha xalqaro huquq
Kibermakon bo'yicha xalqaro huquqning murakkabliklari va muammolari
raqamli suverenitetni ilgari surish bo'yicha so'nggi tendentsiya tufayli tobora ko'proq
mrakkablashib bormoqda. Raqamli suverenitet - bu xalqaro ishtirokchilar tomonidan
raqamli sohadagi kirish, axborot, aloqa, tarmoq va infratuzilmani nazorat qilish va
boshqarish g'oyasidir. So‘ngi yillarda bu g‘oya kibermakondagi uchta tarixiy hodisa
tufayli ommalashib bormoqda:
Xitoy va Rossiyaning raqamli suverenitet bo‘yicha kiberittifoqi;
Snouden va Vikiliks ishi;
GAFA (Google-Apple-Facebook-Amazon) ning yuksalishi.
Xitoy va Rossiyaning raqamli suverenitet bo'yicha kiber ittifoqi raqamli
suverenitetning muhim asosiga aylanadi. Chunki har ikki davlat ham o'zlarining milliy
manfaatlarini himoya qilish uchun bunday g'oyani faol ravishda ilgari surmoqda, bu
asoson ITU, ICANN, IANA va Internet boshqaruvi forumi kabi ko'plab
muassasalarning global internet boshqaruviga aralashmaslik tamoyilini asoslab,
o'zlarining kibermakonini ko'proq nazorat qilish maqsadini talab qilmoqdalar. Bu
jarayon raqamli suverenitet g'oyasi internet betarafligiga qarshimi yoki yo'qmi degan
bahs-munozaralarga sabab bo'ladi. Biroq, ularning sa'y-harakatlari o'zlarining
kibermakonlari ustidan davlat paradigmasini ta'sirchan tarzda o'zgartiradi, chunki bu
g'oya
Saudiya
Arabistoni
va
Misr
kabi
davlatlar
tomonidan
qo'llab-
quvvatlanadi. Ularning sa'y-harakatlari, shuningdek, Yevropa Ittifoqini Internetga
ruxsat berishni qayta ko'rib chiqishga chaqirdi, chunki Snouden-Wikileaks ishi
jamoatchilik
e'tiborini
xavfsizlik
masalalariga
ko‘proq
qaratishga
undamoqda. Xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilish masalalari tobora ko'proq
Yevropa Ittifoqining kibermakon boshqaruvini qo'llab-quvvatlashi kerakmi yoki
yo'qmi degan munozaralar markaziga aylandi. Keyinchalik, bu qarash yuksalayotgan
yirik internet kompaniyalarining, ayniqsa GAFAning nazoratsiz xatti-harakatlari
tufayli iqtisodiy nuqtai nazarga qadar kengaydi. GAFA ning juda tez sur’atlarda
yuksalishi Yevropa Ittifoqini biznes inqilobining oldini olish va butun Yevropada
innovatsiyalar va internet imkoniyatlarini qo'llab-quvvatlash uchun raqamli ekotizimni
ko'rib chiqishga majbur qildi.
Bu holatlar, shubhasiz, kibermakon bo'yicha xalqaro huquqning yangi muhitini
davlat sub'ektlari uchun qulay sharoitda belgilab beradi. Raqamli suverenitetning ushbu
targ'ibotlari va yutuqlari nafaqat nodavlat sub'ektlari va internetning betarafligini
buzishi mumkin, balki kibermakondagi erkinlik va mustaqillik savollarining paydo
bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bular, shuningdek, kiberxavfsizlik bo'yicha potentsial
kelishilgan xalqaro huquqni buzadi. Buning sababi, raqamli suverenitet potentsial
ravishda ajratilgan kiber makonni yaratishi mumkin, chunki u davlatlar tomonidan
hududiy asosda chuqur tartibga solinadi. Raqamli suverenitet g'oyasi hozirgi global
internetni uzib qo'yadi. Natijada, xalqaro ishtirokchilarning kibermakon bo'yicha
samarali va majburiy xalqaro huquqni shakllantirish bo'yicha kelishuvga erishish
imkoniyatini kuchaytiradi. Bu, shuningdek, kiberhuquqbuzarliklar bo'yicha ishlarni
Davlat ishtirokchilariga ko'rib chiqish imkoniyatini kuchaytiradi, chunki raqamli
suverenitet aralashmaslik tamoyillari bilan mustahkamlangan.
So'nggi yillarda qayd etilgan ko'plab kiber insidentlar shuni ko'rsatmoqdaki,
kiberxavfsizlik masalasi xalqaro siyosatning bir qismiga aylanib ulgurdi. Birlashgan
Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Ittifoqi kabi bir qancha xalqaro tashkilotlar
kibermakonni boshqarish tashabbuslarini ilgari surmoqda. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti va Yevropa Ittifoqi kiber tahdidlarga chidamlilikni ta'minlash siyosatida
yetakchi rol o'ynashga intilmoqda. Biroq, bu tashabbuslar haligacha tegishli qonun -
qoidalar yaratilishga olib kelmadi.
Davlatlar kibermakonni (global internetning ishlashiga imkon beruvchi texnik
arxitekturani) boshqarishga va kibermakondagi boshqaruvga e'tiborni kuchaytirar ekan,
xalqaro huquqning kiberkontekstdagi roli ortib bormoqda.
Xalqaro huquq davlatlar va boshqa xalqaro manfaatdor tomonlar (asosan xalqaro
tashkilotlar) oʻrtasidagi munosabatlarni turli taqiqlar, talablar va ruxsatlar orqali tuzadi.
Shunday qilib, xalqaro huquq qurol-yarog’ savdosidan tortib, atrof-muhitni muxofaza
qilishga qadar global boshqaruv masalalarini tartibga solish uchun yo'lni taqdim etdi.
Bir nechta istisnolardan tashqari (kiberjinoyatlar bo'yicha Budapesht
konventsiyasi va hali kuchga kirmagan Afrika Ittifoqining Kiberxavfsizlik va shaxsiy
ma'lumotlarni himoya qilish bo'yicha konventsiyasi), xalqaro huquqda kibermakonni
tartibga solish bo'yicha maxsus qoidalar mavjud emas. Bundan tashqari, kibermakon
texnologiyalari hali ham yangi, ham dinamik soha hisoblanadi. Shunday qilib, bir necha
yillar davomida mavjud xalqaro huquq normalari umuman kibermakonga taalluqli yoki
yo'qligi haqida javobsiz savollar mavjud edi. Bugungi kunda aksariyat davlatlar va bir
qancha xalqaro tashkilotlar, jumladan, BMT Bosh Assambleyasining “Qurolsizlanish
va xalqaro xavfsizlik” boʻyicha birinchi qoʻmitasi, G20 mamlakatlari, Yevropa Ittifoqi,
ASEAN (Janubiy-Sarqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi) va OAS (Amerika
davlatlari tashkiloti) amaldagi xalqaro huquq davlatlar tomonidan axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanishga nisbatan qo‘llanilishini
tasdiqladilar.
Boshqa ko'plab xalqaro muammolardan farqli o'laroq, kibermakonni boshqarish
muammosi davlatlar tomonidan emas, balki Internetni yaratgan akademik institutlar va
xususiy shaxslar tomonidan (hukumat tomonidan moliyalashtirilgan bo'lsa ham) ilgari
surilgan. Internetning tijoratlashuvi bilan AKT kompaniyalari paydo bo'ldi; bugungi
kunda ularning platformalarining katta qismi, jumladan, davlat va davlat homiyligidagi
kiberoperatsiyalar uchun muhit bo'lib xizmat qilmoqda. Davlatlarning kibermakonga,
xususan, uning geosiyosiy raqobat zonasi sifatida qiziqishi kun sayin ortib bormoqda.
Shunday qilib, kibermakonni boshqarish davlatlar va asosiy manfaatdor tomonlarni o'z
ichiga oladi.
Oxirgi vaqtlarda Yevropa Ittifoqi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning
kiberxavfsizlik masalalarining turli jihatlariga qaratilgan tashabbuslar ilgari surildi.
BMT va Yevropa Ittifoqi kiber barqarorlik siyosatida yetakchi rol o'ynashni maqsad
qilgan. Ikkala siyosiy institut ham qoidalar ishlab chiqarishga juda manfaatdor va ko'p
jihatdan turlicha yondashuvlarni namoyish etadi, chunki ularning birinchisi o'zining
noyobligi bilan ajralib turadigan xalqaro tashkilot bo‘lsa, ikkinchisi esa maxsus
mintaqaviy tashkilotdir.
Hozirgacha BMT kiberxavfsizlik sohasiga oid xalqaro konventsiyani ishlab
chiqmagan. Xalqaro huquq normalarini yaratishning mavjud tartibini birlashtirishga
harakat qilganda bir nechta omillar yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tushuntiradi.
Kiberinqilobning yuqori sur'ati va ishlab chiqarish qobiliyati tufayli dunyoni
raqamlashtirish misli ko'rilmagan tezlikda davom etmoqda. 2022 yil oxiriga qadar
dunyoda 21 milliarddan ortiq raqamli qurilmalar paydo bo'lishi kutilmoqda. Xalqaro
huquq normalarining yaratuvchilari XX asrda ishlab chiqqan qonunchilik normalaridan
farqli o'laroq, masalan, "eksklyuziv iqtisodiy zona" tushunchasi doirasida dengiz va
dengiz tubini muhofaza qilishni ta'minlash huquqi va uning maqomini belgilash
“Insoniyatning umumiy merosi” sifatida tan olingan bo‘lsa, kiberinqilob shunday tezlik
va oldindan aytib bo'lmaydigan darajada shiddat bilan rivojlanmoqda va qonun ishlab
chiqaruvchilar innovatsiyalar bilan bir oqimda bo‘lolmayaptilar.
| 