187
tayyorlash yo‗lga qo‗yilmagan. Bu muassalarda bolalarga xavfsizlikning oddiy
elementlarini o‗rgatib borish muhim hisoblanadi.
Umumiy o„rta ta‟lim muassasalari. O‗zbekiston Respublikasi ―Kadrlarni
tayyorlash milliy dasturi‖, ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi qonuniga muvofiq ta‘lim
muassasalarida FM bo‗yicha darslar olib borilishi ko‗zda tutilgan. O‗zbekiston
Respublikasi Xalq ta‘limi vazirining 2000-yil 4-yanvardagi buyrug‗iga asosan o‗rta
umumta‘lim maktablarining 1-9 sinflarida ―Inson xavfsizligi asoslari‖ kursi joriy
etilgan. Kursni o‗qitishda asosiy e‘tibor shaxsiy va jamoa
xavfsizligi asoslarini
o‗rgatish, xavfli vaziyatlarni ko‗ra bilish, uni baholash hamda FVlar sodir bo‗lganda
uyda, ko‗chada, jamoat joylarida bajarilishi kerak bo‗lgan xatti-harakatlarni
o‗rgatishga qaratilgan.
Akademik listey va kasb-hunar kollejlari. Akademik listeylar, ixtisoslashgan
kollejlarning o‗quvchilariga ta‘lim berish maqsadida tashkiliy ko‗rsatmalarga asosan
―FM va hayot xavfsizligi asoslari‖ kursidan foydalanish lozim. Hozirgi kunda
talabalar tayyorgarligi 2001-yilda O‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi markazi
tomonidan tasdiqlangan ―Chaqiriqqacha yoshlarni tayyorlash‖ fani dasturi bilan
yo‗lga qo‗yilgan. Dasturda FM darslariga 35 soat vaqt ajratilgan.
Oliy o„quv yurtlari. Universitetlar, institutlar va boshqa oliy ta‘lim
muassasalari talabalariga ta‘lim berish ishlari ―FM va FVlar‖ fani asosida olib borish
ko‗zda tutilgan. Ta‘lim berish
jarayonida FVlarda boshqarish, xatti-harakatlar
masalalariga hamda aholi va hududlarni tabiiy va texnogen tusdagi FVlardan
muhofaza qilish usullarini o‗rgatishga katta ahamiyat berilgan.
Iqtisodiyot obyektlari rahbar hamda mutaxassislarini tayyorlash, ularga ta‘lim
berish O‗zbekiston Respublikasi FVlar vazirligi tomonidan 2000-yilda tasdiqlangan
40 va 80 soatlik dasturlar asosida FM institutida olib boriladi.
Rahbar xodimlarga ta‘lim berishdan asosiy maqsad aholi va hududlarni
FVlardan muhofaza qilishga tayyorlash, avariya, halokat,
tabiiy ofatlar sodir
bo‗lganda uning oqibatlarini bartaraf etish, FM kuch va vositalarini tashkil etishning
yo‗l-yo‗riqlarini o‗rgatishdir.
Rahbar xodimlar, tuzilma rahbarlari, tashkilotlar, muassasalar, korxonalarning
avariya-qutqaruv otryadlari tarkibidagi xizmatchilar, harbiylashtirilgan hamda doimiy
tayyor maxsus tuzilmalarning xodimlariga FMdan ta‘lim berish ishlari FVlar
boshqarmalariga qarashli hududiy rahbarlar tarkibini tayyorlash markazlarida hamda
o‗quv mashqlari va mashg‗ulotlarda olib boriladi. Ta‘lim berish jarayonida
rahbarlarning FMdan o‗z funksional vazifalarini o‗zlashtirib olishlariga,
xavfli
sharoitda muhitni tahlil qilish va baho berish, FVlar sodir bo‗lgan hududda xizmat
lavozimidan kelib chiqqan holda to‗g‗ri qaror qabul qilish ko‗nikmalarini berishga
asosiy e‘tibor beriladi.
Tashkilot, korxona va obyektlar rahbarlari joriy tayyorgarligi ish joylarida FM
boshliqlari tomonidan o‗quv yili uchun 15 soat hajmida tashkil etiladi.
Tayyorgarlikdan o‗tayotgan rahbar xodimlar sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan FVlarni
oldindan ko‗ra bilish, ular sodir bo‗lganda oqibatlarini bartarf etish va unga rahbarlik
qilish bilimlarini egallashlariga ahamiyat beriladi.
Tuzilmalar tarkibidagi korxona, muassasa va tashkilot xodimlariga FMdan
ta‘lim berish ishlari ish joyining o‗zida 15 soat hajmida,
hamma uchun umumiy
188
mavzularni (10 soat) o‗rganish sharti bilan olib boriladi. Bu tuzilmalar tarkibiga
ta‘lim berish jarayonida FVlar oqibatlarini bartaraf etish ko‗nikmalarini amaliyotga
yaqinlashtirilgan holda olib borish yo‗l-yo‗riqlariga alohida e‘tibor beriladi.
Ishchilar, xizmatchilar, iqtisodiyot tarmoqlari xodimlarini ishlab chiqarishdan
ajratmagan holda, rejalashtirilgan mashg‗ulotlarda (15 soat), maxsus tayyorlangan
rahbarlar boshchiligida o‗quv guruhlarida hamda mavzularni mustaqil o‗rganish va
o‗rgangan mavzularni amaliy mashg‗ulotlar, obyekt miqyosidagi mashqlar va
kompleks o‗quv mashqlari davomida mustahkamlash orqali amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish va xizmat ko„rsatish sohasida band bo„lmagan aholiga ta‘lim
berish ma‘ruzalar o‗qish, suhbatlar o‗tkazish, o‗quv filmlarini namoyish qilish,
mustaqil ravishda qo‗llanma va eslatmalarni o‗rgatish,
radioeshittirish va
teleko‗rsatuvlar yrdamida olib boriladi. Bu toifadagi aholini tayyorlashda asosiy
e‘tibor ularni ma‘naviy-ruhiy tayyorlash, FVlarning turlari va ko‗lami haqida
ma‘lumot berish, yashash sharoitidan kelib chiqqan holda sodir bo‗lishi ehtimoliga
ega FVlar haqida ko‗nikmalar berish, FVlar sodir bo‗lgan sharoitda xatti-harakat
yo‗llarini o‗rgatish, sodir bo‗lish ehtimoliga ega avariyalar, tabiiy ofatlar, falokatlarga
oilaviy tayyorgarlik mas‘uliyatlarini singdirib boishga qaratilgan.
FMdan ta‘lim o‗quv mashqlari o‗tkazish bilan birga olib boriladi. Har bir
toifadagi aholiga ―Diqqat, barchaga!‖ signali orqali hududning geografik
xususiyatidan kelib chiqqan holda FVlarda bajarilishi lozim bo‗lgan
xatti-
harakatlarga o‗rgatish bilan o‗quv yili tugatiladi.
Tayyorgarlik shakllari, usul va vositalari. Tabiiy ofatlarga tayyorgarlikni
ta‘minlashning 7 yo‗nalishi ajratiladi:
1. Zaiflikni baholash – FVga tayyorgarlik shundan boshlanadi.
2. Rejalashtirish – tayyorgarlikni ta‘minlash ishlarining muhim qismi.
Rejaning aniq bir shakli bo‗lmaydi. Rejalashtirish ehtiyojga qarab tuziladi, FVgacha
bo‗lgan, u ro‗y berganda va undan so‗nggi harakatlarning aniq va o‗z vaqtida bo‗lishi
ta‘minlanadi.
3. Tashkiliy tizim – kuchlarni shakllantirishni ko‗zda tutuvchi yo‗nalish.
Ulardan tayyorgarlikni ta‘minlashda foydalanish mumkin.
4. Axborot tizimi – FVgacha, u ro‗y bergandan so‗ng zaiflik darajasini
belgilash, ogohlantirish, qaror qabul qilish uchun zarur axborot manbai, ehtiyoj, vaqti
va tartibini aniqlashni ko‗zda tutuvchi yo‗nalish.
5. Asosiy resurslar. Bu yo‗nalish moddiy va moliyaviy resurslarni
shakllantirish, FV ro‗y berganda yordam ko‗rsatilishi haqida shartnomalar tuzilishini
ko‗zda tutadi.
6. Ogohlantirish tizimi – muqobil aloqa vositalari ta‘minotiga ega mustahkam
ishlovchi ogohlantirish, bashorat qilish va xabar berish tizimini yaratish.
7. Javob qaytaruvchi mexanizmlar – ularda tayyorgarlikni ta‘minlashdagi
barcha kamchiliklar ko‗zga
tashlanib qoladi, amaliy harakatlar, malaka va
ko‗nikmalar hosil qilinadi.
Aholi tayyorgarligini amalga oshirishda o‗qitish usullaridan bahs-munozara,
o‗quv darsliklari bilan mustaqil ishlash, muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish,
mantiqiy masalalarni mustaqil hal etish usullaridan foydalanish mumkin.
Bahs-munozara usuli – o‗qituvchi yoki tinglovchilarning fikrlashni talab
189
etuvchi savollari bo‗yicha tinglovchi o‗z fikrlarini bayon etadilar va o‗zgalar fikrini
eshitadilar.
Muammoli vaziyatni yuzaga keltirish – vaziyat bir oz tor tarzda bayon etiladi.
Bunday vaziyatlarni qo‗llash ko‗proq ma‘ruzalar davomida qo‗llanib, o‗quv
jarayoniga
muammoli
o‗qitish
elementlarini
kiritish
imkonini
beradi.
Tinglovchilardan ko‗proq diqqat-e‘tiborini shu vaziyatga
jalb qilish va xulosa
chiqarish talab etiladi.
Ish o„yinlari – ma‘lum ma‘noda inson faoliyatini mashq qilishdan iborat. U
deyarli barcha vaziyatlarni ―o‗ynash‖ va odamlar ruhiyatini tushunish, ularning
o‗rniga o‗zini qo‗yib ko‗rish imkonini beradi.
Ish o„yinlari quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
- auditoriya va qatnashchilarni tayyorlash;
- vaziyat, yo‗riqnoma va boshqa materiallarni o‗rganib chiqish;
- o‗yin jarayonini olib borish;
- o‗yin natijalarini tahlil qilib, muhokama etish.
FM boshqaruv organlari, kuchlari va FVDT mansabdor shaxslarini tayyorlash
muvaffaqiyatli hal etilishi hamda barcha pog‗onadagi FM boshliqlari uyushgan holda
reja tuzishlariga, rejaning bajarilishiga uzluksiz rahbarlik qilishlari, uni nazorat
qilishlari, shuningdek, qo‗l ostidagilarga yordam berishlari, o‗quv-moddiy bazasining
mavjudligi, uning yaratilishi, yaroqli holda turishi hamda muttasil takomillashtirib
borilishiga bog‗liq bo‗ladi.
