Nazorat savollari:
1.Sendvich usulini mohiyati va qo‘llanilishti
2.Fermentlar va ularning substratlari
3.Ekranlashtirish asosida antitanani miqdoriy tahlili
4.Raqobatlashish usuli asosida antigenlar tahlili
5.Effektorlar va ularning xususiyatlari
ESSE usuli
Bu usul ham inson fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ular norasmiy fikr va qiyofalarni qayd qilish har tomonlama
ko‘rib chiqilmaguncha xotirada saqlab turish va ularni yanada aniqroq
ifodalashga imkon beradi. Biotexnologiya yo‘nalishlari xaqida esse usulida taxlil qilish.
Эссе усули
Эссе- французча тажриба, дастлабки лойиҳа, шахснинг бирор мавзуга оид ёзма равишда ифодаланган дастлабки мустақил эркин фикри. Бунда тингловчи ўзининг мавзу бўйича тассуротлари, ғояси ва қарашларини эркин тарзда баён қилади. Эссе ёзишда ҳаёлга келган дастлабки фикрларни зудлик билан қоғозга тушириш, иложи борича ручкани қоғоздан узмасдан – тўхтамасдан ёзиш, сўнгра матнни қайта таҳлил қилиб, такомиллаштириш тавсия этилади. Мана шундагина ёзилган эссенинг ҳаққоний бўлиши эътироф этилган. Эссени муайян мавзу, таянч тушунча ёки эркин мавзуга бағишлаб ёзиш мақсадга мувофиқ. Баъзан, айниқса тарбиявий соатларда таълим олувчиларга ўзларига ёққан мавзу бўйича эссе ёздириш ҳам яхши натижа беради.
3 amaliy mashg‘ulot
Mavzu-8: Immun reaksiyalarning spetsifikligi
Reja:
1.Spetsifiklik haqida tushuncha va uning immun tizimdagi roli
2. Fermentlar modulyatorlari
3.Kon’yugatlarni olish usullari
4. .Kon’yugatlarni fiz-kimyoviy xususiyatlari
Immun reaksiyalarning spetsifikligi bir qator immunologik jarayonlarda namoyon bo‘ladi. Masalan immunoenzim taxlilining glmlgen usulari xam antigen va antitana spetsifikligiga asoslangandir. 1970 yillarning boshida Syva tadqiqotchilik institutida qiziqarli holat kuzatildi. Antigen-ferment kon’yugatini spetsifik antitelalar bilan bog‘lanishining ba’zi holatlari fermentni katalitik faolligini (ko‘payishi yoki kamayishi) o‘zgarishiga olib keladi. Bu esa ferment molekulasini konformatsion o‘zgarishlarini keltirib chiqaruvchi antitelalarni bevosita ta’siri bilan tushuntiriladi. Bu fenomen gomogen analizga asos soldi, va uning sxemasi maksimal sodda bo‘ldi: ferment bilan nishonlangan antigenlar antitelalar bilan bog‘lanish uchun tajriba namunalarining antigenlari bilan raqobatlashadigan barcha komponentlar suyuq fazada bo‘ladi. Kon’yugatni antitelalar bilan bog‘lanishi ferment aktivligini o‘zgartirgani uchun bog‘lanmagan antitelalarni yuvish va spetsifik antitelalarni qattiq fazaga immobillash zaruriyati yo‘qoldi.
Gomogen metodlarni odatda past molekulyar (dori moddalari, narkotiklar, gormonlar va boshqalar) antigenlarni aniqlash uchun ishlatiladi, chunki ularni molekulyar strukturalari nisbatan katta bo‘lmagan o‘lchamlarga ega. Bu esa antitelalarni antigen-ferment kon’yugati tarkibida bo‘lgan fermentning katalitik aktivligiga boshqariluvchi ta’sirni ta’minlaydi.
70-80-yillarda gomogen immunoferment analizining bir qancha original modifikatsiyalari ishlab chiqilgan, va unda fermentlardan tashqari quyidagi nishonlardan foydalaniladi:
fermentlar modulyatorlari;
prostetik guruhlar;
fluorogen substratlar;
liposomalarga kiritilgan fermentlar;
apofermentlar.
Bundan tashqari quyidagilar taklif qilindi:
“ferment kanallari” sistemasi; unga substratni bir mahsulotga, keyin boshqasiga aylanishining ikki reaksiyani ketma-ketligini katalizlaydigan ikki ferment kiradi;
Immunokapillyar migratsiya metodi; bu metodda g‘ovaksimon tashuvchi ishlatiladi va unda ma’lum antigenni migratsiyasi amalga oshadi.
Ferment kanallari prinsipi va immunokapillyar migratsiyaning mosligi asosida fermentativ xromatografiya metodi yaratildi. Bu metodni ishlatilishi bilan maxsus laboratoriya uskunalarisiz ekspress-analizni o‘tkazish uchun layoqatli bo‘lgan qulay indikator chiziqlari ishlab chiqildi.
Gomogen immunoferment analizi (GIFA) – immunoferment analizining sodda turi hisoblanadi. Uni qo‘yilishida immun reaksiyaning ishtirokchilaridan biri (odatda bu pastmolekulyar antigen) ferment bilan belgilanadi va antigen-antitela kompleksini shakllanishi jarayoni kuzatiladi, bunda ferment aktivligini o‘zgarishi kuzatiladi. Fermentativ faollikni bunday buzilishi yo ferment va substratni fazoviy ajralishi hisobiga, yo immun kompleks shakllanishiga olib keluvchi ferment molekulasida konformatsion o‘zgarishlar hisobiga kelib chiqishi mumkin. Gomogen immunoferment analizi boshqa immunokimyoviy metodlardan ko‘ra bir qancha ustunliklarga ega. Birinchidan, yuqori ekspressiya (gomogen immunoferment analizi bilan bo‘lgan butun analiz bir daqiqa va hatto undan ham kam bo‘lgan vaqtni egallaydi) (1-rasm).
1-rasm. Gomogen immunoferment analizining turlari
A- antigen (AG) va antitela (AT)ni o‘zaro ta’sirida ferment (F) va substrat (S)ni fazoviy to‘siqlarlar hisobiga ajralish effekti.
B- antigen-antitela kompleksini shakllanishida ferment konformatsiyasini o‘zgarish effekti.
Ikkinchidan, metod bir bosqichdan iborat hamda qiyin va vaqt talab qiluvchi yuvish bosqichlarini talab qilmaydi. Nihoyat, uchinchidan, metod biologik yoki klinik namunaning minimal hajmi (8-50 mkl) va miqdorini talab qiladi. Vaholanki, gomogen immunoferment analizida bitta kamchilik mavjud – uning asosida diagnostik analizlar faqat pastmolekulyar antigenlar ustidan amalga oshirish mumkin. Faqat bu holatda antitela antigen bilan o‘zaro ta’sirlashganda samarali ekranlashtirishi yoki shu antigen bilan bog‘langan fermentni modifikatsiyalashi mumkin. Aynan shu bilan bog‘liq ravishda, gomogen immunoferment analizi asosida faqat gormonlar, peptidlar, dori va narkotik moddalari hamda ba’zi pastmolekulyar oqsillarni aniqlash uchun diagnostikumlar yaratildi.
Qattiq fazada antigen immobillangan. CHo‘ntakchaga shu antigenni ferment bilan kon’yugatni va tekshirilayotgan zardob kiritiladi. Tajriba namunasida spetsifik antitelalar bo‘lsa, ular murakkab kompleks hosil qiladi: shu bilan bir vaqtda qattiq va suyuq (eritmada) fazalardagi antigenlar bilan bog‘lanadi. Antitelalarni kon’yugat bilan bog‘lanishida ferment aktivligi o‘zgaradi (2-rasm).
 
2-rasm. Antitelalar aniqlashning gomogen metodi.
Belgilar:
qattiq fazaga immobillangan antigen
aniqlanayotgan zardobni spetsifik antitelasi;
aniqlanayotgan zardobni ballast moddalari;
ferment bilan nishonlangan antigen;
fermentni yuqori aktivligi;
fermentning past aktivligi.
Immunoanalizning gomogen immunoferment analizi metodlari tibbiyot amaliyotida keng tarqalgan. Zamonaviy tibbiyotning barcha sohalarida immunoanaliz, ayniqsa, diagnostik va analitik maqsadda ishlatiladi. SHunisi muhimki, ular past va juda past konsentratsiyadagi biologik komponentlar (gormonlar, fermentlar, neyropeptidlar, immun sistema mahsulotlari, antigenlar va boshqalar)ni aniqlash imkonini beradi. Antitelalar olish mumkin bo‘lgan barcha mahsulotlar shu metodlar bilan aniqlanadi.
Immunanaliz antigen (AG) va antitela (AT)ni o‘zaro ta’siriga asoslangan bo‘lib, bunda komponentlardan biri (ferment, radionuklid, fluoressent bo‘yoq va boshqalar)ni turli nishonlash variantlaridan foydalaniladi. Reaksiyani baholash maxsus uskunada avtomatik amalga oshiriladi, bu esa shu metodlarni standartlashtirishga imkon beradi. Nishon va testni qo‘yish Ishlatilayotgan sharoitlariga qarab immun analiz immunoferment (IFA), radioimmun (RIA), immunofluoressent va hokazo tarzda belgilanadi. Reaksiyalarni bitta yoki bir necha bosqichlarda qo‘yilishida ular to‘g‘ri va to‘g‘ri bo‘lmagan reaksiyalar sifatida belgilanadi. Reaksiya o‘tkazilayotgan muhit ham ahamiyatga ega. Agar reaksiya yuzada fiksirlangan reagentlar bilan o‘tkazilsa, u holda test qattiq fazali, masalan ELISA (enzyme linked immunosorbent assay) deb belgilanadi.
Bu usulni kuyidagi guruxlarga bo‘lish mumkin.I. Ligand-ferment tipidagi kon’yugatlarni olish va kullash metodlari to‘g‘ri keladigan ferment bilan aniklashga tegishli antigen kon’yugantini kovalent bog‘lanish yuli bilan olinadi./rasm/
Ferment bilan nishonlangan antigen so‘vli eritmada aniklanadigan antigen bilan antitelani bog‘lanishi uchun rakobatlashadi.Kupincha sterik xarakterdagi kiyinchiliklar yoki fermentni ingibitorlaydigan allosterik uzaro ta’sir natijasada xosi bo‘lgan immun kompleks katalitik aktivlikka ega bo‘lmaydi.SHunga kura bog‘lanmagan kon’yugatlarni umumiy aktivligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniklanayotgan antigenlarni mikdori belgilashga imkon beradi.
Ba’zi xollarda pretsipitati katalitik aktivlikka ega bulca, aniklash oldindan kolibrovkali jadval tuzish yoki eruvchan antigen ferment
kon’yugatini xar xil alikvotalarini kiritish bilan grafiklardagi antitela antigendan foydalaniladi.
Fermentni nishonlangan sorbentlari liganda larini kullash, Fermentativ reaksiyalrarni substratlari xam belgi sifatidt ishtirok etish mumkin. Agar fermentning substrati antigen bilan boglanishga kodir gruppalar tutgan bulsa va a gar bunday boglanishlardan keyin ferment substrat uzaro ta’sirlanish mukarrarligi saklansa, unda substrat - antigen tipidagi kon’yugatlar xam gomogen immunoferment ankilashda uz urnini topa oladi. Antigen bilan bog‘langan substrat antiteloni borligida yoki yugligida xam uz fermenti uchun xilma-xil darajada etishadi. SHunga kura immun reaksiya utgandan keyin va antitela nishonlangan substrat - antigen kompleksi xosil bulgandan so‘ng, ferment bu substrat bilan uz aktivligini birdan kamaytiradi.(rasm)
Oldindan ma’lum mikdorda fermentolinib, sung aktivligi - antitelolar ishtirokisiz ulchanadi. Namunada fermentativ reaksiya utkaziladi va oldindan tanlangan tanlangan antitelo mikdori ishtirokida uni kechish tezligi ulchanadi.Reaksiya tezligining fark iga kura, bu xolda aniklanaetgan namunadagi nishonlanmagan antigenlar mikdoriga tug‘ri proporsional.(antigen)
Prostetik gruppasi nishonlangan antigenlari ko‘llash. Antigenli kon’yugatlarni olish uchun fakatgina ferment yoki substrat kullanilmaydi. Bu rolni birr qator fermentlarning prostetik, gruppalari (yoki kofaktori)xam amalga oshirish mumkin. Olingann kompleks eritmada usha eritmadagi antigenlar bilan boglanishga loyik antigen molekulalari bilan rakobatlashadi.(rasm) Reaksion muxitda anikla netgan anntigenni konsetratsiyasi kancha katta bo‘lsa, antigen - antittelo komplekslari shuncha ko‘p xosil bo‘ladi. Ferment prostetik gruppasini biriktirb olmaguncha, uz substrati bilan uzaro ta’sirga kirishmaydi. Apoferment bilan fakat immun reaksiyaga kirish agan prostetik gruppa va antigen komplekslari uzaro ta’sirlashishi mumkin. Demak, eritmada antiklanayotgan antigen antitelo ko‘p imkdori bilan boglasa, prostetik gruppaning apoferment bilan komplekslari shuncha ko‘p bo‘ladi(antigen bilan boglanganxolatda) va substrat turgun konsentratsiyasining fermentativ aktivligi yukori bo‘ladi. Antigenni prostetik gruppasi bilan usha kompleksi immun reaksiyasida antitelo bilan bog‘lanib, apoferment bilan bog‘lanmaydi, chunki prostetik gruppa tusilgan bo‘ladi. Eritmada anikla nayotgan antigen ishtirok etmaganda fermentativ aktivlik umuman kuzatilmaydi.27
Nazorat savollari:
1.Spetsifiklik immun tizimda qanday rol o‘ynaydi?
2. Fermentlar modulyatorlari deganda nimani tushunasiz?
3.Kon’yugatlar sintezi qanday amalga oshiriladi?
4. .Kon’yugatlarni fiz-kimyoviy xususiyatlarini tushuntiring
INSERT usuli
Metodning maqsadi: Mazkur metod o‘quvchilarda yangi axborotlar tizimini qabul qilish va bilmlarni o‘zlashtirilishini engillashtirish maqsadida qo‘llaniladi, shuningdek, bu metod o‘quvchilar uchun xotira mashqi vazifasini ham o‘taydi. “Insert” texnikasi asosida matn, darslik bilan ishlash, o‘qish orqali ma’lumotlar saralanadi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
o‘qituvchi mashg‘ulotga qadar mavzuning asosiy tushunchalari mazmuni yoritilgan input-matnni tarqatma yoki taqdimot ko‘rinishida tayyorlaydi;
yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn ta’lim oluvchilarga tarqatiladi yoki taqdimot ko‘rinishida namoyish etiladi;
ta’lim oluvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o‘z shaxsiy qarashlarini maxsus belgilar orqali ifodalaydilar. Matn bilan ishlashda talabalar yoki tinglovchilarga quyidagi maxsus belgilardan foydalanish tavsiya etiladi:
Инсерт
Инсерт (Interactive Nothing System For Effective Reading and Thinking)-ўқув
материалини мустақил ўқиб, ўзлаштиришда қўлланилади. Унинг мазмуни, ўқиш жараёнида матннинг ҳар бир сатр бошини аввал ўзлаштирилган билим ва тажрибалар билан таққослаш ва бунинг натижасини варақнинг чап қирғоғига қуйидаги махсус белгиларни қўйиш билан акс эттиришдан иборат:
«V» - белги, агар ўқиётганингиз, сизни у ҳақда билганингиз ёки билишингиз тўғрисидаги фикрингизга мос, яъни таниш бўлса қуйилади;
«-» – белги, агар ўқиётганингиз, сизнинг у ҳақида билганингиз ёки билишингиз тўғрисидаги фикрингизга зид бўлса қўйилади;
«+» – белги, агар ўқиётганингиз, сиз учун янги ахборот бўлса қуйилади
«?» – белги, агар ўқиётганингиз сизга тушунарли бўлмаса ёки сиз бу ҳақда батафсилроқ маълумот олишни ҳоҳласангиз қўйилади.
“ Antitelalar aniqlashning gomogen metodi..” mavzusiga oid
INSERT JADVALI
|
«V»
|
«-»
|
«+»
|
«?»
|
|
|
|
|
Mavzu-9:T- limfotsitlarning antigenlarga nisbatan javob reaksiyalari.
Reja:
1.T- limfotsitlarning turlari va ularning funksiyalari
2. Supressorlaring vazifalari
3.T-seriyadagi killer xujayralarning roli
4.Tseriyadagi xujayralarni zararlanish mexanizmi
T — limfotsitlar asosan timusda xosil buladi va shu erning uzida xususiy dastur ort-tiradi. Kupgina kollarda ular asosan uzok umr kechi-radigan kamda kon va limfa oralirida aylanib yura-digan ,%ujayralar kisoblanadi. T — limfotsitlari-ning bunday «ozod» karakati ularga kupchilik antigen bilan tuknashishga imkon yaratadi. Xuddi V — limfotsit kabi, T — xujayra kam fakat uziga xos bulgan antigen bilan uzaro munosabatda buladi. Bundan tash-kari, bamisoli V — kujayralar kabi, ular kam uz sirtlarida maxsus noyob retseptorlarini tashib yuradi. Ammo bu retseptor V — kujayra retseptoridan tubdan fark kilsada, ular orasidagi bulgan ba’zi bir uxshashliklarni xam inkor kilib bulmaydi.
IMMUNITETNING BOQARILISHIDA T-SUPRESSORLARNING TUTGAN O‘RNI
Immunologii tizim antigenlarga karshi doimo uzining spetsifik kujayralarini ishga solsa, ular uz navbatida chegarasiz proliferativ faollanishni na-moyon etsa, bunday kolda subpopulyasiyalarning mikdori keskin oshib ketib organizmga putur etkazadi. Immu-nologik javobning foydali yoki samarali chegaralani-shi, shu tizimda mavjud bulgan uz-uzini boiщaruvchi mexanizmga asoslangan buladi. Bu mexanizmni ishp soluvchi immunologii tizimning maxsus sundiruvchi xf jayralari mavjud bulib, ular supressorlar deb ata-ladi. Ma’lum bulishicha, bunday supressorlar T, V va kattoki kelib chikishi noma’lum bulgan «nol» lim-fotsitlar orasida uchraydi.
T — supressor kujayralarining uzi turli xil bulib, ular bir-biridan bir kancha xususiyatlari bilan fark kiladi. Masalan, sodir bulish sharoitlari, uzi-ga xos xatti-karakati, kinetika, vazifalarining genetik jikatdan chegaralanishi (restriksiya), etuklsh darajasi, antigen markerlari, ishlab chikkaradigan diatorlarining tabiati, kattoki turli supresssh mexanizmlari shular katoriga kiradi. Lekin shungaka-ramasdan barcha supressorlarni birlashtiradigan umu-miy fiziologik jikatni xam inkor kilib bulmaydya Bunday jikatning asosida barcha supressorlarning proliferativ faollikni, darajalanish kamda boshk limfoid xujayralarning funksional faolligish mukosara (blokirovka) kilish xususiyati urin olgan.
T — supressor kujayralarining faollanishida kamda ushbu vazifani ado etishda ularga boiщa ku-makdosh kujayralar lozim buladi. Bu kumakdosh ku-jayralar supressorning darajalanish jarayonida fa-ol katnashadi. Ba’zi kollarda Lytl-fT — induktor ana shunday kujayra kisoblanadi. Bu kujayra MNS tomo-nidan kodlanadigan I — J antigenini uzida namoyoneta-di. Lytl + , I—J + fenotipga ega bulgan T — kujayra, ikkinchi Lytl+2 + fenotipli T — kujayraga ta’sir kursatadi. Mana shu Lytl-f-2-f- kujayra supressornish utmishdosh kujayrasi kisoblanadi. Buning okkibatidz utmishdosh kujayra samarador Lyt2+ supressorga ai-lanib, T — xelper kujayrasiga uz ta’sirini kursatadi. SHunday kilib, bu xil supressiya T — xelper ku-jayralarining sonini boshkarish yuli bilan' amalga oshadi.
undan tapщari, supressiyani amalga oshiruvchi yana bogщa tizim ochilgan bulib, unda uch xil turli xujay-ra ishtirok etadi, ular kupincha Tsl, Ts2 va Ts3 deb jshlanadi. Tsl kujayra, shubkasiz, antigenga xos bulib, uzidan Ts—FI— omilni ishlab chikaradi. TsFI omilning vazifasi keyingi boskichda kosil buladigan Ts2 kujayrasini faollashga karatilgan. Ts2 esa uz navbatida TsF2 omilini keltirib chikaradi, u antigenga spetsifik bulgan Ts3 kujayrani ragbatlantira-di. Ts3 kujayra deyarli supressorlik vazifasini ado etadi.
T — supressor va T — xelper kujayralarining ora-sida keskin fark; bor. Masalan, ular turli sharoit-larda kosil buladi, uz xususiyatlariga kura, bir-biriga {karama-karshi. Ularning orasida bulgan jiddiy far!\ bu antigen tuzilishini fark kila bilishga i\apa-tilgan turli uslubdir. Antigenni fark kila bilishda T — xujayra uni MNS buyicha chegaralangan kolda amalga oshiradi. Kupgina kollarda bunday immunolo-gik javob MNS buyicha restriksiyalangan deb atala-di. Ma’lum bulishicha, CD 4 sirtk;i marker ekspres-siyasiga ega bulgan xelper T — kujayra, antigen struk-turasini P-MNS sinf maksuloti yordamida farklay oladi. CD8 fenotipli sitotoksik (supressor kujayra esa farkat 1-MNS sinf maksuloti bilan birgalikda fark kila bilish kobiliyatiga ega (5-rasm).
T — supressorning, T — xelperdan yana bir farkki uning tarkibida Thy 1 antigeni mikdorining yurkorili-gi, kortikal timotsitlarda TL — markerning borligi kamda er yongok agglyutiniga (PNA), sial gangliozid
5- raem. T- kujayra javobidagi MNS- buyicha restriksiya elementlari 
ATX- antigenni tavsiya etuvchi kujayra (makrofag va u k.atoridagi boiщa kujayralar) MX- muljal kujayra
(GMI), a — mannopiranozid va Ig ning Fc parchasip yunalgan retseptorlarning borligida. Bundan tashkarya T — supressorining fenotipi Lytl—2 + J + bulsa, T~ xelperning kupchiligi Lytl-f-2—J fenotipiga ega.
T — supressorlar V — limfotsitning proliferati va darajalanish faolligini susaytirish, turli sinfp oid antitanalar sintezini kechiktirish, uta sezgirlsh reaksiyasini sekinlashtirish, sitotoksik T — limfo sitlarini kosil kilish, immunologik tolerantlshsh yuzaga keltirish va uni saklab kolish kam bir sanщ xususiyatlarni uz id a mujassam kiladi. Bugungi kund| supressorlarning yana bir turi V — supressorlari bor ligi ma’lum buldi. Ular etilmagan V — limfotsit larga taalluklidir. V — supreesorlar DNK sintezsh antitanalar ishlab chikarish, effektor T — kujayra vazifasi, limfotsitning mitogenga bulgan javob reak siyasini amalga oshirishga tuskinlik kiladi. Ula/ asosan suyak kumigi tarkibida uchrab, ba’zi bir ta! minlarga kura, kumik sokasida sodir buladigan immu nogenezning turli shakllariga t}>skinlik kiladi.
SITOTOKSIK T-HUJAYRALAR. T — limfotsitlar immunologik javobni keltiri( chikarishda juda mukim va xilma-xil vazifalarni am etadi. Ularning biri — kujayra tashkisida namoy bulgan begona antigenlarni farklay olish kisobla-nadi. Begona antigenlar usimta antigenlari virusp oid uziga xos tuzilmalar kamda begona gistomansublik tizimiga taallukli gen maksulotlari bulishi mumkin.
Sitotoksik vazifani bajaradigan T — kujayrala? uzlarining tanlki membranalarida Lyt2 antigenip ega. Ular begona antigenlarda, bamisoli T — xelper-lar kabi, bir vaktning uzida kam antigen determinan-tasi, kam MNS maksulotini farklaydi. Bunda sodi; buladigan immunologik javob I sinf maksulotlarya bilan chegaralangan. Sitotoksik T — kujayralar Lyf L-2 + yoki Lyt2-b fenotipiga ega bulgan utmishdosh xujayralardan kelib chikadi. Bu kujayralarning da-rajalanishi xamda bulinib kupayishi ba’zi bir xelper yoki yuksaltiruvchi kujayralar ishtirokida sodir buladi. Xelper yoki yuksaltiruvchi kujayralarishshg ta’siri asosan eruvchi omillar, masalan, interley-kin — 2 yordamida amalga oshiriladi. Sitotoksik T-(GMI), a — mannopiranozid va Ig ning Fc parchasip yunalgan retseptorlarning borligida. Bundam taiщarya T — supressorining fenotipi Lytl—2 + J + bulsa, T-xelperning kupchiligi Lytl+2—J fenotipiga ega.
T — supressorlar V — limfotsitning proliferatj va darajalanish faolligini susaytirish, turli sinfp oid antitanalar sintezini kechiktirish, uta sezgirlsh reaksiyasini sekinlashtirish, sitotoksik T — limfo sitlarini k'osil kilish, immunologik tolerantlikn! yuzaga keltirish va uni saklab kolish kam bir kant xususiyatlarni uzida mujassam kiladi. Bugungi kund| supressorlarning yana bir turi V — supressorlari bor ligi ma’lum buldi. Ular etilmagan V — limfotsit larga taalluklidir. V — supressorlar DNK sintezsh antitanalar ishlab chikarish, effektor T — kujayrg vazifasi, limfotsitning mitogenga bulgan l\avob reak siyasini amalga oshirishga tuskinlik kiladi. Ulщ asosan suyak kumigi tarkibida uchrab, ba’zi bir taya minlarga kura, kumik sokasida sodir buladigan immu-nogenezning turli shakllariga t}>skinlik kiladi.
SITOTOKSIK T-DUJAYRALAR. T — limfotsitlar immunologik javobni keltiryak chirkarishda juda mukim va xilma-xil vazifalarniadk etadi. Ularning biri — kujayra tanщisida namoa bulgan begona antigenlarni farklay olish kisobla-nadi. Begona antigenlar usimta antigenlari virusp oid uziga xos tuzilmalar kamda begona gistomansub-lik tizimiga taallukli gen maksulotlari bulishi mum-kin.
Sitotoksik vazifani bajaradigan T — kujayrala)» uzlarining tashki membranalarida Lyt2 antigenip ega. Ular begona antigenlarda, bamisoli T — xelper-lar kabi, bir vaktning uzida xam antigen determinan-tasi, kam MNS maksulotini farklaydi. Bunda sodщ buladigan immunologik javob I sinf maksulotlarya bilan chegaralangan. Sitotoksik T — kujayralar Lyf J+2 + yoki Lyt2+ fenotipiga ega bulgan utmishdosh xujayralardan kelib chikadi. Bu kujayralarning da-rajalanishi xamda bulinib kupayishi ba’zi bir xelper yoki yuksaltiruvchi kUjkyralar ishtirokida sodir buladi. Xelper yoki yuksaltiruvchi kujayralarishshg ta’siri asosan eruvchi omillar, masalan, interley-kin — 2 yordamida amalga oshiriladi. Sitotoksik T-limfotsitlar ishtirokida amalga oshiriladigan ni-shon — kujayraning sitoliz jarayoni ancha murakkab bulib, uning asosida ketma-ket urin almashinadigan turt boskich yotadi. Birinchi baskich bushrok, uziga xos bulmagan gidrofob alokaniig urnatilishi bilan ifo-dalanadi. Bu boskich sitotoksik T — kujayra va mul-jal — xujayra orasidagi membrana lipidlarining translokatsiyasini vujudga keltiradi. Bu jarayon bir necha dak;sh$a davom etadi, undan keyin ikkinchi, sitotoksik T — limfotsit va muljal — xujayra membra-nalari orasidagi uziga xos turgun alokaning sodir bulish boskichi boshlanadi. Bu boskichning dastlabki dakikalarida T — limfotsit uzining retseptori yorda-mida muljal kujayradagi antigenni tanib oladi, keyin esa ular orasidagi munosabat ancha mustaxkamla-nadi. Uchinchi boskich sitologik mexanizmni ishga so-lish bilan ifodalanadi. Bu boskich oraligida nishon — xujayrada 1\aytarib bulmaydigan uzgarishlar sodir bulib, u kalokatga uchraydi. Nikoyat, sunggi turtinchi boskichda muljal — kujayraning destruksiyasi yuzaga keladi, uni muljal kujayra tarkibidan alkralib chi-kayotgan peptidlar mikdorini ulchash asosida aniklash va kuzatish mumkin.
Mavjud tasavvurlarga asoslangan kolda shuni ta’-kidlash mumkinki, sitotoksik T — kujayralar virus tabiatiga ega bulgan kasalliklardan saklanishda va usimtalarga karshi immunitetning ba’zi bir turla-rini amalga oshirishda faol ishtirok etadi.
Nazorat savollari:
1.T- limfotsitlarning turlari va ularning funksiyalarini tushuntiring
2. Supressorlaring vazifalariga nimalar kiradi?
3.T-seriyadagi killer xujayralar antigen bilan zararlangan xujayrani yo‘q qilish mexanizmini tushuntiring
4.Tseriyadagi xujayralarni zararlanish qanday mikroorganizmlar asosida kechadi?
BLUM TAKSONOMIYASI
Munozara vaqtida Blum savollaridan foydalanish yaxshi natija beradi.
Blum taksonomiyasi toifalari bo‘yicha beriladigan quyidagi savollar namuna sifatida tavsiya etiladi.
10-Mavzu: T- limfotsitlarning antigenlarga nisbatan markerlari
Reja:
T- limfotsitlar markerlari haqida tushuncha
Gemapoetik uzak kujayrasidan
T- seriyadagi hujayralarni voyaga etish jarayoni
Limfoid hujayralar haqida tushuncha
Timusda bulgan limfotsitlar V — limfotsitlar bilan bir katorda gemapoetik uzak kujayrasidan paydo buladi. T — limfotsitning utmishdosh .kujayralari timusga tashrif buyurib, unda asta-sekin etila boshlay di. Keyinchalik ular immunologii tizimning perife rik a’zolaridagi timusga boglik bulgan mintakalari ni ishgol gkiladi. Bunda limfoid zkujayralarga timus ning epitelial elementlari kichik bir mukitni yaratib beradi. Mana shunday mikromukit ayrisimon bezsh kamrab olgan utmishdosh T — kujayralarida maxsus uziga xos markerlar sintezini amalga oshirishga oliv keladi,. Odam organizmidagi T — kujayrasi voyaga eta| ekan, bu jarayonni uch boskichga bulish mumkin. Birik chi boskich yoki boshlangich timotsitlar davri CD7—CD! va CD5 markerlariiing zkspressiyasi bilan ifodala nadi. SHu boskichning uzida bulinish markeri SO38sh (barcha boshlangich gemapoetik utmish dujayra markeri) kam uchratish mumkin. Ikkinchi, umumiy timotsitlar boskichida, flimcha yuza markerlar paydo bula bosh-laydi. Masalan, GDI va shu bilan bir katorda, ba’z! bir kujayralarda CD4 va CD8 ning koekspressiyasish kuzdan kechirish mumkin. Nikoyat, uchinchi boskich — voyak ga etgan timotsitlar boskichi deyiladi. Bu davrda kes kin fenotipik uzgarishlar yuz beradi. Bunda GDI ning ekspressiyasi susayib, CDS TCR —2 kompleksi barka-rorlashadi. Bu davrda ikki subpopulyasiyaning uziga xos antigenlari (CD4 va CD8, xelper va supressor) yakkol kuzga tashlanadi. Kupchilik timotsitlarning CD38 antigeni va transferin retseptorlari asta-sekin yukola boshlaydi.
Timusning gormon va omillari T — kujayranish rivojida juda mukim urin tutadi. Xilma-xil ropiMOH va omillar T — kujayra rivojining turli boskichla-rida ta’sir kursatadi. Timusning ba’zi bir urganil-magan gormon va millarini eslatib utish zarurdir, Masalan, timozin (5 — fraksiyasi), timopoetin 1,2vaZ, timusning gumoral omili (THF), timostimulin shular jumlasidan.
Utmishdosh T — xkujayralar darajalanish jarayoni-ni utgach timus «kukragidan» ozod bulib, turli vazi-falarni bajaradigan geterogen (xelper, supressor va sitotoksik T — kujayralar) T — limfotsitlarga ai-lanadi. Ammo, shu bugungacha biror bir rge — T — ku-jayra uch xil turga oid T — limfotsitga uzgarishi mum-kinmi yoki xar bir turga taallukli T — limfotsit uch xil rge — T — kujayradan kelib chikadimi — yukmi-ana shu masala katta muammo bulib turibdi. Bundan tashkari, timus yordamida uzining shaxsiy antigenlariga ta’sir kursatuvchi ba’zi bir kujayralarning uloktirilib tashlanish jarayoni kam amalga oshadi. Bu jarayon esa T — xujayra tolerantligini keltirib chщaradi. Ma’lum bulishicha, timusda sodir bulgan T — kujayralar gomogen bulmasdan, balki ular gete-rogenlik xususiyatlarini uzida namoyon etadi. Ular-ning farki shundaki, bu kujayralar turli vazifani bajaradi, ularning joylashadigan maskani, kayot dav-ri va sirtki markerlari turlichadir (1-rasm).
Ushbu kujayra gurukidan ba’zi birlari killer (kotil) sifatida xizmat kkilib, begona kujayralarni barbod etadi, bolщalari supressor (suyuklik va ku-jayraning immunologik javobni sundiruvchi) kiyofa-sida, uzgalari xelper (immunologik javobni keltirib chikarishda yordamchi dastur) shaklida namoyon buladi.
Timus dargokida etilib chikdan .\ujayralar keyin-chalik uni tark etib, periferik T — limfotsit populya-siyasiga kushilib ketadi. Periferik T — limfotsitlar-ning bir sancha subpopulyasiyalari bulib, ularni sirt-ki markerlar yordamida aniklash va urganish mumkin. T — kujayraning V — limfotsitdan eng mukim farki ularning suy eritrotsitlari bilan rozetka kosil ki-lish kobiliyatidadir. Bunda sodir buladigan uziga xos «jipslashuv» T — kujayra retseptori bilan birga CD2 molekula tuzilmasiga boglik buladi (2-raem).
eritrotsiti
CD2
TR - T-limf. retseptori
1- rasm. T- limfotsitning kuy eritrotsitlari bilan CD2 vositasida aloka o‘rnatishi
Ammo shunga karamasdan, T — limfotsitning kaki-kiy markeri uning antigen retseptori kisoblanadi (TCR). TCR ikki kurinishda buladi, biri TCR1 va TCR2. TCR2 geterodimer bulib, ikki disulfid bogli polipeptiddir (alfa va betta-zinjirlar). TCR 1 esa uz tuzilishiga kura, TCR-2 ga uxshash buladi, uning polipeptidi gamma va beta zanjirlaridan tash
kil topadi. Ikki retseptor xam kompleks polipeptщ-ni tashkil etib, CD3 kompleksiga yondoshadi. TCR 2 ning molekulyar orirligi 90 KD ni tashkil kiladi (alf! zanjir—45 KD, |3—ranjir esa 40 KD) Alfa-zan-jirning sintezini kodlaydigan genlar 14 xromosoma-da, betta-zanjirning sintezini esa odamning 7(sich-konlarda 6 xromosoma) xromosomasidagi genlar amalp oshiradi. Jkap bir zanjir uzining barkaror va uzga-ruvchan kismlariga ega. 1kon tarkibidagi T — kujay-ralarning taxminan 95 foizi TCR — 2 ekspressiyasish lmalga oshirsa, kolgan 5 foizi TCRl-ra turri keladn, TCR — 2 tashuvchi kyjaypavrIapning uzi ikki tur l i sub-populyasiyaga bulinadi. Ulardan biri Tn, ya’ni xelper k'ujayralari (sirtki kavati CD4 musbat fenotishn buladi) va ikkinchisi Ts, ya’ni supressor dujayralar-dir (CD8 musbatli fenotip)lar esa MNS I sinf molekulalari yordamida antigenni farklay oladi.. CD 4 musbat kujayralar-ning uzi funksional jikatdan yana bulinadi. Ulardan biri T va V — kujayralarning immunologik javobiga jiddiy ravishda kumaklashadigan CDW29 antigenli fenotip kujayra bulsa, ikkinchisi supressor (sitotok-sik funksiyasiga ega bulgan CD 45R musbatli) kujay-radir. Monoklonal antitanalar yordamida CD8 + T — kujayralarini yana uziga xos vazifani ado etadigan subpopulyasiyalarga ajratsa buladi. Masalan, MNS — molekulalari bilan kamkorlikda antigenni farklay oladigan va interleykin — 2(IL —2) ishlab chikara-digan CD 28+ kamda MNS — molekulalaridan xoli ravishda antigenni paykaydigan yoki IL —2 ishlab chi-{karadigan CD llb + kujayralar shular jumlasidan.
YUk;orida aytib utilgan, CD 2 ga qarshi yunalgan spetsifik monoklonal antitanalar 50 KD ogirligiga teng keladigan antigen bilan boglanish gkobiliyatiga ega. Bu antigen gkuy eritrotsitining retseptoriga moe keladi. CD 2 — barcha etilgan periferik I — limfo-ditlarda uchraydi, Taxminlarga kura, CD 2— markerlari T — limfotsitlarning uziga xos bulmagan faol lanish jarayonida ishtirok etadi.
CD 3 klasteriga taallutsli monoklonal antitana lar, uch molekulali oksil kompleksi va unga yondoshga! T — kujayraning uziga xos antigen retseptori bila! boglanish xususiyatiga ega. T — limfotsitning uzip xos antigen retseptori shu populyasiyaga oid kujayra larning asosiy funksional marker i x4isoblanadi. CD! antigen, T — xujayraning spetsifik retseptori bila! ekspressiya jarayonida chambarchas boglanganligi sabab li, marker kisobida etuk T — kujayralarni ashщ lashda ishlatiladi. T — kujayraning CD — markerla ri tugrisidagi ayrim mukim ma’lumotlar 4- jadvaldg keltirilgan.
Periferik limfotsitlarning bir necha xil papulya-siyalari bulib, ularni membranada namoyon bula-digan uziga xos antigenlar yordamida aniklai mumkin. Masalan, sichkon organizmidagi Lyt—1 anti-geniga ega bulgan kujayralar T — xelper, Lyt —2 fe-notipli kujayralar esa T — supressor populyasiyalari-ni tashkil kiladi. Sitotoksinli vazifani utaydigan T — kujayralar kam Lyt2+ kisoblanadi.
Odam organizmidagi T — xelper — CD 4, supressor kujayrasi esa CD 8 antigenlariga ega buladi. YUkorida eslatib utilganidek, bu kujayra subpopulyasiyalari fakat ti-musni tark etganlaridan keyin sodir buladi (4-raem).
T — kujayraning asosiy boshkaruv vazifalaridan biri V — kujayrani bulinish va antitanalar sodir kiluvchi kujayraga aylantirishni ragbatlantirish ki-eoblanadi. V—kujayraning kupchilik oksil antigenlariga bulgan javob reaksiyasi T — kujayra yordamiga tulits ravishda boglik; buladi. Bunday antigenlar odatda, timusga boglik; antigenlar deb ataladi. T — kujayra yordami turli yunalishda amalga oshirilishi mumkin. Ulardan biri, T — va ta’sirlanuvchi V — ku-jayra orasida sodir buladigan «karindoshlik» yorda-midir (cognate yordam). Bu yordamning mokiyati shunda-ki, immunologii javob yuzaga kelishida T va V kujay-ralar bir-birlari bilan uzaro munosabatda buladi. Mana shunday jarayonda V — xujayra retseptori bilan uziga xos kelishuvchilikda bulgan antigen molekulasi, T — kujayra tomonidan farklanadi. Bu T — xujayra ayni varktning uzida V — kujayra sirtidagi MNS P-sinf gen maksulotini aniklay oladi. Lekin, bun-day kognat yordam kursatish jarayonida T — kujayra-dan V — dustiga utkaziladigan mediator yoki mediator-lar tabiati kaligacha noma’lum. Ba’zi bir taxminlar-ga kura, bunday vazifani T — kujayra tarkibidan ajratib chikariladigan ba’zi bir erituvchi omillar bajara olishi mumkin.
T-—kujayraning dastlabki faollashuvi bir vagkt-ning uzida antigen va II sinf molekulasini paivay olishga boglik bulib, u maxsus antigenni tavdim ki-luvchi kujayraning tashki sirtida sodir buladi. Antigenni takdim etish kobiliyati makrofag, Langergans-ning epitelial kujayrasi, Kupfer, dendrit va ba’zi V—limfoma kujayralariga xosdir. Antigenni tak-dim etuvchi kujayralarning kamma vazifalari oxiri-gacha ma’lum bulmasada, ularning interleykin-1 ishlab chikarishi alo,\ida akamiyat kasb etadi. V — kujayra faollanishi T — kujayraning xelper vazifasi yana boshrka yul, shu jumladan, xelperning uziga xos bul-magan va odatda limfokin deb ataladigan omillarning kosil kilinishi bilan kam amalga oshirilishi mumkin. Bunga misol sifatida V — kujayra bulinishini bosh-karadigan va darajalarga ajratuvchi omillarni kel-tirish mumkin.
1- raem. Odam va sichkonlarning asosiy T- markerlari 22
|
