Nazorat savollari:
1Immunologik reaksiya jarayoni qanday amalga oshadi?.
2.Imun kompleksning hosil bulishi qanday qonuniyat asosida kechadi?
3.Polivalent antigenlar haqida tushuncha bering
4.Flyuretsent moddalar yordamida antitanani nishonlashni tushuntiring
5.Ferment yordamida antitanani nishonlash qanday amalga oshadi?
Mavzu-6: Antigen va antitana reaksiyalarining taxlili
Reja:
1.In Vivo sharoitida antigen va antitana reaksiyalari
2.Antigen va antitana larni miqdoriy tahlili
3.Tahlilni gomogen usuli .
4.IET ni geterogen usullari haqida tushuncha
Immunoenzim tahlili 60-yillarni o‘rtalarida vujudga kelib, avval, gistologik preparatda antigenni identifikatsiyalash, keyin esa immunodiffuziya va immunoelektroforez testlarida pretsipitatsiya chiziqlarini aniqlashda qo‘llanilgan. Bundan tashqari biologik suyuqliklarda antigenlar va antitelalarni miqdoriy tahlili uchun ishlatila boshlangan. Metodni geterogen usulini ishlab chiqishda E.Engvall va R.Perlmann, shuningdek, ularga bog‘liq bo‘lmagan ravishda V.K Van Veemen va A.SHuurslar 1971 yili o‘z tadqiqot ishlarini olib borganlar va ushbu usulning muallifi hisoblanadilar. 1972 yili esa E.K. Rubenshteyn o‘z shogirdlari bilan IET gomogen usulini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘lganlar. Ushbu IET lari usullarini ishlab chiqqan mualliflar aynan, o‘z tadqiqot ishlarida va shuningdek, amaliyotda IET talablariga javob bera oladigan ferment molekulalarini va ularning kofaktorlarini nishon sifatida qo‘llab, kon’yugat olish mumkinligini isbotlaganlar. Sababi yuqorida aytib o‘tilgandek, fermentlar o‘z substratlari ishtirokida kimyoviy reaksiyani I06-1012 marotaba tezlashtirar ekanlar, shu bilan birga ular antigen va antitelalar o‘rtasida bo‘ladigan immunokimyoviy jarayonlarning sezgirligini ham bir necha bor oshirib, aniqlanishi kerak bo‘lgan modda miqdorini (pkM) juda kichkina qiymatlarda aniqlash uchun kerakli fermentativ reaksiya turini katalizlash imkoniyatga ega moddalar hisoblanadilar. SHuning uchun immunokimyoviy reaksiyalarda, faqat ferment molekulalari emas, balki ularning kofaktorlari ham maxsus markerlar sifatida IET ning turli usullarida keng qo‘llanilmoqda.
Hozirgi vaktda immunoenzim tahlili (IET) usulining xilma-xil turlari ishlab chiqilgan. IET turli xil moddalarni aniqlash uchun keng qo‘llaniladi. Jumladan, dorivor preparatlarni, gormonlarni, antitelalarni, virus va bakterial antigenlarni, oziq-ovqat toksinlarini, fitotoksinlarni, narkotik moddalarni, hamda sifiliz, malyariya taksoplazmoz, alveokok, qizilcha va gelmintlarni, salmonellezni va kasallik tug‘diruvchi mikroorganizmlarni diagnoztika qilishda keng qo‘llaniladi. Modomiki, IET antitelalarni aniqlashda ham qo‘llanilar ekan, bu esa o‘z navbatida ko‘p kasalliklarni boshlanish bosqichida oldini olish va serodiagnostika qilish imkoniyatini yaratadi.
IETning asosiy mohiyati shundan iboratki, biokatalizator molekulasi reaksiya ketadigan zonada antigen bilan yoki antitela bilan bog‘langan shaklda bo‘lishidir. Antigen yoki antitelaning ferment molekulasi bilan bog‘langan shakli kon’yugat deb yuritiladi. IETni o‘tkazish vaqtida antigen antitana molekulasi bilan bog‘langandan so‘ng, ushbu kompleksni aniqlash uchun, fermentning substrati kiritiladi va reaksiya natijasida xosil buladigan mahsulotlar aniqlanadi.
SHuni aytib o‘tish lozimki, IETda fermentativ reaksiyani deteksiya qilish hosil bo‘lgan mahsulotni aniqlash bilan chegaralanmay, balki reaksiyasi natijasida rangli o‘zgarish, issiklik ajralish yoki yutilish, flyuretsensiya, paramagnit xususiyatlarni yoki boshka fizik-kimyoviy parametrlarni o‘zgarishi natijasida aniqlashni amalga oshirish mumkin.
Hozirgi kunda qo‘llaniladigan immunoenzim tahlili metodlarining umumiy ko‘rinishini sxematik ravishda quyidagicha izohlash mumkin.
IETni o‘tkazishda immun komponentlarning tozalik darajasi muhim ahamiyatga egadir. Sababi IETning sezgirlik darajasi komponentlarga va ayniqsa unda nishon sifatida qo‘llanilayotgan ferment molekulasi faolligiga bog‘liq bo‘ladi. Antitela serologik jihatdan faol va antigenga nisbatan titri yuqori bo‘lishi uchun, antigenning immunogenlik xususiyati yuqori bo‘lishi bo‘lishi kerak. SHunda antigen kerakli antitelalarning uzluksiz sintezini amalga oshirishga qodir bo‘ladi. IETda ishlatilayotgan immun komponentlarning titri yuqori bo‘lmasa, ushbu oqsillar modifikatsiyadan so‘ng denaturatsiyalanishi hisobiga inaktivlanadi.
Ayniqsa tokcinlar holatidagi oqsil tabiatli ba’zi moddalar, viruslar, ba’zi mikroorganizmlarni faol bo‘lmagan shtammlarini antigen sifatida olish kon’yugatlarni kimyoviy sintezida ijobiy natija bermaydi. SHu sababli antigen antitelalarni ma’lum manbadan ajratish va ularni tozalash va kalibrovka egri chiziklarini tayyorlash talab etiladi. Antitelalarni tozalashda biosferik xromatografiya qo‘llaniladi. Buning uchun avvalo biospetsifik va immunosorbentlar sintezlash kerak. Ushbu immunosorbentlar IETning geterogen variantlarini ishlab chiqishda kerak bo‘ladi.Immunosorbentlar olish uchun mmobilizatsiyalangan antigenlarni sintezlash zarur. CHunki geterogen IET qattiq tashuvchi yuzasida olib boriladi.
IETni qaysi usuli amalga oshmasin unda albatta nishon sifatida ferment molekulari ishlatiladi deb yuqorida aytib o‘tilgan edi. SHu sababdan avvalo antigen yoki antitela kon’yugati sintezlanadi. Buning uchun antigenga nisbatan anik spetsifik bulgan antitela tikuvchi komponent bilan modifikatsiyalanadi ya’ni antitela ferment molekulasiga kimyoviy (kovalent) bog‘lanadi. Kimyoviy sintezlangan kon’yugatlarning fermentativ va serologik faolliklari aniqlanadi. Kon’yugatlar tahlilni o‘tkazish uchun yaroqli bo‘lsa, nihoyat so‘ngi bosqichda IET o‘tkaziladi. Olingan ma’lumotlar kerakli asboblar yordamida tahlil qilinadi. Bu o‘rinda shuni qayd etish lozimki, immunoenzim tahlilini o‘tkazishda bir qancha qoidalarga rioya qilish talab etiladi.
Immunoenzim tahlilini ishlab chiqishda, yaratishda bir qator qoidalarga rioya qilish kerak. Birinchidan aniqlanayotgan moddani, ya’ni antigenni taxlil qilishda yukori darajada mos keladigan, unga o‘ta spetsifik bo‘lgan antitanalarni tanlab olish talab etiladi. Ikkinchidan shunday fermentni nishon sifatida ishlatish uchun tanlab olish kerekki, u antigen yoki antitana bilan shuningdek, tashuvchi bilan kimyoviy usulda bog‘langanda ham, o‘z xususiyatini o‘zgartirmasligi va bir vaqtning o‘zida antigen va antitana o‘rtasida kechadigan immunologik reaksiyaga ta’sir kilmasligi va ayniqsa, fermentativ faolligini saqlab qolishi kerak. Uchinchidan IETni o‘tkazishda qo‘llaniladigan reagentlar va asbob uskunalar, shuningdek immun komponentlarni immobillash uchun ishlatiladigan tashuvchilar har tomonlama qulay va iqtisodiy jihatdan talabga javob beradigan bo‘lishi lozim. Nihoyat ahamiyatli omillardan yana biri IETda komponentlarni barqarorligini ta’minlash muhimdir. Bunda yuqori barqarorlikka ega bo‘lgan komponentlarni olish uchun tikuvchi agentlar yordamida tashuvchilarga immobillash jarayonini amalga oshirish yordamida erishish mumkin. Bu o‘rinda shuni aytib o‘tish lozimki, immunoenzim tahlilini, asosan ikkita katta usulga ajratish mumkin: Geterogen va gomogen usullarga. IETning geterogen usuli qattiq tashuvchi ishtirokida olib boriladi Bunda immun kompleks tashuvchiga immobillangan antitana yoki antigen va ferment bilan nishonlangan antitana yoki antigen bilan immun kompleks hosil qiladi va immun reaksiya amalga oshgandan so‘ng, fermentativ faollikni o‘lchash orqali antigen miqdori kalibrovka chizig‘i yordamida aniqlanadi.
IETning gomogen usulida esa barcha jarayonlar suyuq muhitda, ya’ni qattiq tashuvchi ishtirok etmagan sharoitda olib boriladi. Immun kompleksni registratsiya qilish jarayoni katalitik yoki ferment reaksiyalari ketishi bilan bog‘lik o‘zgarishlar asosida amalga oshiriladi. YUqorida qayd etilgan ikkala usul uchun ham umumiy talab shundan iboratki, antigen yoki antitanalarni standart eritmalari asosida oldindan kolibrovka chizigini yaratish kerak bo‘ladi. CHunki, aniqlanayotgan modda miqdorini aniqlash, IET natijasini tahlil qilish ana shu kolibrovka asosida ko‘rsatib beriladi.
Bu usullarni xam bir kancha gruppalarga bulish mumkin. . Immebilizatsiyalangan antitela va antigen-ferment kan’yugatlarini kullash. Aniklash uchun uch boskichda olib boriladi:Birinchi boskichda anti- telaferment ken’yugatlarini ma’lum mikdori aniklanyotgan antigen bor namuna bilan aralashtiriladi./-rasm/. Keyingi boskichda immobilizatsiyalangan antitelalar bilan bu aralashmani uzaro ta’sirida ikkala antigen nishonlangan vanishonlanmagan fermentning aralashmadagi proporsional mikdori ishtirok etadi.Uchynchi boskichda substrat bilan reaksiyani ikkita usuldan birida yo boglanmagan kon’yugat molekulalari bilan, yoki immobilizatsiyalangan antitela boglangan ferment molekulasi bilan utkazish mumkin.
Reaksiyani ustunli /kolonochniy/ tarzda utkazish kulay. Antitelalar bilan immobilizatsiyalangan tashuvchi mikrokolonkaga joylashtiriladi.Avvalam bor tashuvchidagi antitelalar mikdoriga ekvivalent bulgan antigen-antitela kon’yugatlarini mikdori aniklanadi./bu tajriba kolonka orkali fermentativ aktiv kon’yugat chikmaguncha, nishonlangan antigenning oshib boruvchi mikdori utkaziladi/.
Oldindan antigenni ekvivalent mikdori topilgandan sunggina aniklashni uziga utiladi. Kolonka orkali aniklanayotgan antigen tutgan namuna utkaziladi. Sungra u yuvilgandan keyin, xuddi shu kolonka orkali antigenlarni fermentli ken’yugatlarini ekvivalent mikdoridagi eritmaga utkaziladi. Aniklanayotgan namunada antigen kancha kup bulsa, mikrokolonkadan yigilgan eritmaning ferment aktivligining kursatkichi shuncha yukori buladi.
2/. Immobilizatsiyalangan antitelo va antitelo-ferment kan’yugatlarini kullash. Bu metod sodda bulganligi uchun xiilma-xil maksadlar keng kullaniladi. Biror bir kulay metod yordamida antitelo immobilizatsiyalangan xolatda utkaziladi. Bunda tashuvchini uzi reaksion teshik / yacheyka / rolini bajaradi / rasm /.
Birinchi boskichda immobilizatsiyalangan antitelelarga, aniklanayotgan antigen tutgan namuna kulishadi. Sungra antitelo bilan boglanmagan barcha birikmalar yuviladi. Keyingi boskichda peaksion muxitga antitelolarni fermentli ken’yugatlari solinadi. Nishonlangan antitelolar xam antigenlar bilan boglanadi va ularning mikdori binobarin ferment aktivligi xam namunadagi antigen mikdoriga proprsional buladi. Boglanmagan kon’yugatlarni yuvgandan sung substrat kushiladi.6
Nazorat savollari:
1.In Vivo sharoitida antigen va antitana reaksiyalarini tushuntiring
2.Antigen va antitanalarni miqdoriy tahlil qilishda nimalarga e’tiborni qaratish kerak?
3.Tahlilni gomogen usuli nimalar bilan boshqa tahlil usullaridan farq qiladi?
4.IET ni geterogen usullari haqida tushuncha bering
Mavzu- 7: Immun reaksiyalarning o‘ziga xosligi
Reja:
1.Sendvich usulini mohiyati va qo‘llanilishti
2.Fermentlar va ularning substratlari
3.Ekranlashtirish asosida antitanani miqdoriy tahlili
4.Raqobatlashish usuli asosida antigenlar tahlili
5.Effektorlar va ularning xususiyatlari
Immun reaksiyalarning o‘ziga xosligilik jarayonlarini bir necha xil immun reaksiyalar va zamonaviy usullar yordamida ko‘rib chiqish mumkin. Biror antigenni aniqlashda, immunologik reaksiyalarni amalga oshirishda nishon sifatida ferment molekulalarini, shuningdek, aktivatorlar va ingibitorlarni qo‘llab zamonaviy immunologik usullarni o‘tkazish mumkin.
Antigenni immun reaksiya yordamida aniqlashda uni effekgorga bog‘lansa, aktivlash xususiyatiga ega bo‘lgan (yoki ingibirlovchi) kompleks yoki kon’yugat hosil kiladi. Bunda effektor bilan bog‘langan antigen va aniklanishi lozim bo‘lgan antigen, antitela bilan bog‘lanish uchun bir-biri bilan raqobatlasha boshlaydi. Immun reaksiyasi o‘tkazilgandan so‘ng, eritmaga ferment va ferment- substrati aralashmasi solinadi. Immunokimyoviy reaksiyaga kirishgan effektor, ferment aktivligiga ta’sir qila olmaydi. Bir vaqtning o‘zida ferment bilan bog‘langan effektor ferment aktivligini oshiradi ( agar u aktivator hisoblansa). Aniklanayotgan namunada antigen miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, antigen bilan bog‘langan effektor ta’siriga boglik bo‘lgan ferment faolligi ham shuncha katta bo‘ladi.
Agar effektor aktivator emas, balki ingibitor bo‘lib hisoblansa, reaksion sistemada aktivlikni kamaytirish bilan birga, namunadagi aniqlanayotgan antigen mikdorining kamayishi kuzatiladi.
IETda ferment substratlarining ham roli katta. Ko‘pincha IETda ishlatiladiga ferment molekulalarining cubstratlari suvda yaxshi eriydigan moddalar bo‘ladi. Ammo bir kator fermentlar polimolekulyar eki polimolekulyar assotsiatsiyalar tashkil kilgan substratlarga ta’sir kiladi. Bunday hollarda substrat hosilalarining kattaligi ferment molekulasi kattaligidan katta va xatto immun komplekslarni o‘zidan ham katta yoki ularga teng bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda immun reaksiya o‘tkazilgandan keyin, ferment o‘z substratlari bilan ta’sirlanish qobiliyatiga ega bo‘lmay qoladi. Ushbu metodda antigen va antitana immun komponentlarining ferment bilan olingan kon’yugatlari qo‘llanilishi mumkin.
IETni titrlash usuli yordamida biror modda, masalan antitana aniqlanishi lozim bo‘lsa, bunda nishonlangan antigenlar qo‘llanilib, bunda antigen kon’yugatini antitana bilan titrlash orqali kon’yugatni berilgan mikdoriga ekvivalent antitana konsentratsiya aniqlanadi. So‘ngra antitanaga aniklanayotgan antigen mavjud namuna qo‘shiladi. Nishonlanmagan antigen antitelalar bilan bog‘lanadi. Xuddi shu namunaga antigen ferment kon’yugatining dastlabki mikdori qo‘shiladi. Bynda birinchi immun reaksiya o‘tkazishda antitanani sarflanishi xisobiga nishonlangan kon’yugatning bir kismi erkin koladi. Xuddi ana shu erkin qolgan kon’yugat immun komponent bilan o‘zaro ta’sirlashish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Bundan shunday xulosa etish mumkinki, tekshirilayotgan eritmada qancha antigen ko‘p bo‘lsa, ferment faolligi shuncha yuqori bo‘ladi. SHuni ta’kidlamoq kerakki, ushbu metodning hamma bosqichlari ham gemogen sharoitda olib borilmaydi. Ko‘pincha substratlar suvli eritmalarda geterogen sistemani hosil kiladi. SHunday kilib, so‘ngi bosqich mohiyatiga ko‘ra geterogen fermentativ jarayonni tashkil etadi. YUqorida keltirilgan misollardan shunday xulosa qilish mumkinki, IET usullari to‘rtta asosiy prinsip asosida amalga oshiriladi: 1.Titrometrik usul 2. Raqobatlashish 3."Sendvich" va 4. Ekranlashtirish prinsipi. Bulardan har biri IET ning geterogen va gomogen usullari yordamida olub boriladi.
IETning titrometrik usuli. IETning titrometrik prinsipi bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda, aniqlanayotggan antigen va antitanalar o‘rtasida immunkimyoviy reaksiya amalga oshadi, reaksiyaning keyingi bosqichida esa, reaksion muhitga erkin holdagi antigen qo‘shiladi. SHundan so‘ng, nishonlangan ferment molekulasi reaksion muhitga kiritiladi. Birinchi bosqichda immun reaksiya natijasida antigen immobilizatsiyalangan holatdagi antitanalarni bir qismi bilan bog‘lanadi. Bog‘lanmagan komponentlar immobilizatsiyalangan antitanalar bilan bog‘lanishga harakat qila boshlaydi, shunda reaksion muhitga fermentni oldindan aniqlangan mikdordagi kon’yugatlari qo‘shiladi. Kon’yugatni mikdori shunday tanlab olinadiki, u namunadagi immobillangan antitanalar mikdoriga ekvivalent bo‘lishi kerak. Ikkinchi immun reaksiya o‘tkazilganda, namunaga qo‘shilgan konyugat antigenlardan bo‘sh qolgan, immobillangan antitanalar bilan bog‘lanadi. YA’ni antigenlardan bo‘sh qolgan antitanalar kon’yugatlar bilan titrlanadi. Ferment molekulalarini miqdorini shu ferment substrati bilan reaksiya o‘tkazish orqali, ferment faolligini aniklash amalga oshiriladi. Kon’yugatning fermentativ faolligini o‘lchash jarayonida faollik qancha kam bo‘lsa, namunada aniqlanayotgan antigen miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Bordiyu, reaksiya mahsulotini hosil bo‘lishi kam miqdorda bo‘lsa, u holda (antigen umuman bo‘lmagan kontrol tajribaga nisbatan)aniqlashning alternativ usuli qo‘llanilib, ikki immun reaksiya o‘tkazilgandan so‘ng, ferment kon’yugatining faolligi farqi asosida antigen miqdori aniqlanadi.
Namunada antigen miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, bu holda kon’yugat faolligining farqi shuncha ko‘p bo‘ladi. Hosil bo‘lgan fermentativ reaksiya mahsuloti yoki reaksiyaga kirishmay qolgan substrat mikdori biror bir sezgir va qulay metod yordamida aniklanadi. Ko‘p holatlarda, ko‘pincha bo‘yovchi moddalar ishlatiladi. Buning natijasida fermentativ reaksiya mahsulotining rangi o‘zgaradi va bu o‘zgarish o‘z navbatida aniqlanayotgan namunada antigenni borligidan dalolat beradi. Ushbu usul insulinni aniqlashda muvaffaqiyatli qo‘llanilgan. Raqobatlashish prinsipi. Ushbu prinsip immunkomponentlar bilan ferment kon’yugati o‘rtasida boradigan raqobatga asoslangan. Bunda immobillangan antitanaga bog‘lanish uchun antigen va aynan shu antigen kon’yugati raqobatlashadi. Immun reaksiyani o‘tkazish uchun avval, immoblizatsiyalangan antitana mavjud inkubatsion muhitga aniqlanayotgan antigen va antigen ferment kon’yugati eritmasi solinadi. Aniqlanayotgan namunada antigenlar miqdori kancha ko‘p bo‘lsa, nishonlangan ferment antigeni va aniklanayotgan antigen orasida antitanalar bilan bog‘lanish rakobati shuncha /konkurensiya/ oshadi. Bunda bog‘lanuvchi kon’yugat molekulalarini fermentativ faolligi qancha kam bo‘lsa. namunadagi antigen mikdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Raqobatlashish prinsipi turli biologik moddalarni, masalan tiroksinni, globulinni, ditoksin kabi moddalarni va boshqa turli antigenlarni aniqlashda keng qo‘llaniladi. “Sendvich” prinsipi. YUqorida qayd qilingan prinsiplar ferment kon’yugatlari va antigen o‘rtasida boradigan immun reaksiyalarga asoslangan bo‘lsa "Sendvich" prinsipi esa aniklanayotgan antigenni bir vaqtda, aynan shu antigenga qarshi olingan antitana, hamda antitana kon’yugatlarini o‘zaro ta’sirlashiga asoslangandir. Ushbu usulda titrlash prinsipiga o‘xshash immun reaksiyasi bir necha bosqichda amalga oshiriladi.
Biriichi bosqich immobillangan antitanalarning bir qismi aniklanayotgan antigen molekulalari bilan bog‘lanadi. So‘ngra tashuvchi yuvib tashlanadi. Tashuvchi yuzasida antigen-antitana kompleksi qoladi. SHundan keyin kompleks ustiga ferment bilan nishonlangan antitana kon’yugati qo‘shiladi. Ferment kon’yugatlari antigen molekulasi mavjud kompleks bilan bog‘lanadi. Ushbu jarayonda aniqlanayotgan namunadagi antigenlar qancha ko‘p bo‘lsa, ferment bilan nishonlangan antitanalar kon’yugatining fermentativ faolligi shuncha ko‘p bo‘ladi. YA’ni ferment substrati bilan reaksiya o‘tkazish bosqichida uning mahsulot hosil qilish tezligi yuqori bo‘ladi. Immobillangan antitana va ferment bilan bog‘langan antitanalar orasida siqilgan antigen kompleksi "sendvich" hosil qiladi va shu sababli ushbu prinsip "sendvich" deb yuritiladi. Hozirgi vaktda "sendvich" prinsipi turli xil antigenlarni aniqlashda immunoenzim tahlilida keng miqyosda qo‘llanilmokda. Ekranlashtirish / to‘sish / prinsipi. Substratlarni o‘z fermentlariga yoki aksincha fermentlarni substratlari o‘rtasida bo‘ladigan reaksiyalar, nishonlangan antigen-antitana va ferment komponentlari orasidagi immun reaksiyasini o‘tishi natijasida o‘zgarishi mumkin. Immun reaksiya ketayotgan muhitda antigen-antitana komplekslari hosil bo‘lgandan so‘ng, bog‘langan holdagi ferment molelkulalarini antigen yoki antitanalar to‘sadi. Bunday sharoitda ferment molekulasi o‘z substratining ta’siri natijasida namoyon bo‘ladi. Xuddi ana shu jarayonga immunoenzim tahlilining bir qator prinsiplari va usullari asoslangan.
Ushbu ekranlashtirish prinsipining birinchi bosqichida aniqlayotgan antigen, antitana bilan o‘zaro immun reaksiyasiga kirishadi. Buning natijasida bir qism antitanalar antigen bilan bog‘lanadi. So‘ngra muhitga ferment bilan nishonlangan antigen kon’yugatlari kiritiladi. Reaksiya natijasida ortib qolgan antitana, antigen kon’yugatlari bilan boglanadi va ferment molekulasining bir kismini substrat bilan ta’sirlashishdan to‘sadi. Ushbu prinsipni qo‘llash samara berishi uchun supersubstratlarni gidrolizlovchi yoki boshqacha aytganda katta substratlarni, masalan lipid, fosfolipidlarga ta’sir etuvchi ferment molekulalari nishon sifatida ishlatilganda yaxshi natija olish mumkin.
Bu o‘rinda shuni qayd etish lozimki, aniqlanayotgan namunada antigen qanchalik ko‘p bo‘lsa, erkin holda qolgan antitanalardan fermentni to‘silishi shuncha kamayadi. YA’ni bunda fermentativ faollik aniqlanayotgan namunadagi antigenlar mikdoriga proporsianal bo‘ladi. Ekranlashtirish prinsipini katta antigenlarni aniqlashda qo‘llash, masalan turli virus antigenlarini aniqlashda ishlatish yaxshi natija berishi amaliyotda kuzatilgan. YUqorida aytib o‘tilganidek, IETning metodlari antitanani antigen bilan spetsifik bog‘lanishiga asoslangandir. Bunda komponentlardan biri ferment bilan nishonlanib, ma’lum xromogen substrat bilan reaksiyaga kirishadi. Reaksiya natijasida olingan ma’lumotni spektrofotometrik usul bilan yoki bo‘lmasa hosil bo‘lgan rangli mahsulot asosida vizual ravishda aniqlash mumkin bo‘ladi (1-rasm).
1-rasm. Immun reaksiyalarni spetsifik tarzda amalga oshish jarayoni. 1-antitanalarni aniqlash
2-antigenlarni aniqlash
Antigen va antitanalarni turli tashuvchilarga bog‘lash imkoniyatini mavjudligi, immobillangan immun komponentlarni immunoenzim tahlilining geterogen usullarida keng ishlatilish mumkinligini ko‘rsatdi.
Monoklonal antitanalarni olish texnologiyasini ishlab chiqilishi esa, IET ni keyingi rivojlanishiga xizmat qildi, bu esa o‘z navbatida uning spetsifikligi, sezgirligini va aniqlash darajasini yanada oshirish imkonini berdi.
IET nazariy jihatlari zamonaviy immunoximiya, immunobiotexnologiya va enzimologiya ma’lumotlariga, shuningdek antigen-antitanalar o‘rtasida boradigan immunologik reaksiyalarning reaksiyasining fizik-kimyoviy qonuniyatlariga va analitik kimyoni asosiy prinsiplariga asoslangan. IETning sezgirligi va uni o‘tkazilish jarayoni bir necha asosiy omillar bilan jumladan, antigen-antitana reaksiyasini kinetik, termodinamik xarakteristikalariga, reagentlar nisbati, fermentning faolligi va uni deteksiya qilish metodlarining xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Umuman olganda, antigen-antitana o‘rtasidagi reaksiyani sxematik tarzda quyidagicha tavsiflash mumkin:
[AT]+[AG]↔[ATAG]
Pastmolekulyar birikmalardan va yuqori murakkabroq tuzilishga ega virus va bakteriyalargacha bo‘lgan xilma-xil tadqiqot ob’ektlarini IET yordamida aniqlash, ushbu metodni nihoyatda ko‘p variantlarini ishlab chiqilishini taqozo etadi.
IETda kon’yugatlarni sintez qilishda tahlil uchun har tomonlama mos fermentlardan foydalaniladi. Bunda nishon sifatida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan fermentlar eritma tarkibida o‘zining faolligini namoyon qilishi kerak. Sababi, fermentning fermentativ faolligi qancha yuqori bo‘lsa, sezgirlik ham shuncha oshadi. SHu sababdan, IETda nishon sifatida qo‘llaniladigan fermentlarga quyidagi talablar qo‘yiladi:
Kichik konsentratsiyadagi molekulalarni aniqlash uchun qo‘llaniladigan ferment yuqori spetsifiklikka va fermentativ faollikka ega bo‘lishi kerak;
Nishon sifatida qo‘llaniladigan fermentlar kimyoviy modifikatsiyadan so‘ng, yuqori fermentativ faollikka ega bo‘lishi kerak;
Fermentlar antigen va antitanalar ta’sirida, shuningdek, ular bilan kimyoviy bog‘ hosil qilganlarida ham, o‘z barqarorliklarini yo‘qotmasligi zarur;
ferment faolligini aniqlash usuli sodda va yuqori sezuvchanlik darajasiga ega bo‘lgan usul bo‘lishi kerak;
ferment preparati rangli mahsulot berishi kerak. Sababi IFAni miqdor, sifat jihatdan tahlil qilish mumkin.
IFA da 15 xildan kam bo‘lmagan fermentlar ishlatilishi mumkin. YUqorida aytib o‘tilgan talablarga javob bera oladigan va ko‘p qo‘llaniladigan ferment – xren peroksidazasi, ishqoriy fosfotaza va v-D-galaktozidaza. Mana shu uchta ferment barqaror bo‘lib, yuqori sezuvchanlikka ega bo‘lgan reaksiyalarni katalizlaydi. Bundan tashqari, shu fermentlar bilan katalizlanadigan reaksiyalar natijasida olinadigan mahsulotlar ishlatilayotgan substratga qarab nafaqat kolorimetrik metodlar, balki fluoressent metodlar bilan ham aniqlanishi mumkin. Boshqa fermentlar nisbatan kam ishlatiladi. Bu esa ularning xren peroksidazasi va ishqoriy fosfotazaga nisbatan ancha past solishtirma faolligi bilan tushuntiriladi.
Substratlar
Substratni tanlash birinchi navbatda nishon sifatida ishlatilayotgan ferment bilan belgilanadi, chunki ferment-substrat reaksiyasi yuqori spetsifikdir.
Substratga asosiy talablar:
fermentni kon’yugatda aniqlashda metodni yuqori sezgirligini ta’minlash;
ferment-substrat reaksiyasining aniq ko‘rinadigan (masalan, bo‘yalgan) mahsulotlarini hosil bo‘lishi;
substrat xavfsiz, arzon va ishlatish uchun qulay bo‘lishi kerak7
Nazorat savollari:
1.Sendvich usulini mohiyati va qo‘llanilishti
2.Fermentlar va ularning substratlari
3.Ekranlashtirish asosida antitanani miqdoriy tahlili
4.Raqobatlashish usuli asosida antigenlar tahlili
5.Effektorlar va ularning xususiyatlari
ESSE usuli
Bu usul ham inson fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Ular norasmiy fikr va qiyofalarni qayd qilish har tomonlama
ko‘rib chiqilmaguncha xotirada saqlab turish va ularni yanada aniqroq
ifodalashga imkon beradi. Biotexnologiya yo‘nalishlari xaqida esse usulida taxlil qilish.
Эссе усули
Эссе- французча тажриба, дастлабки лойиҳа, шахснинг бирор мавзуга оид ёзма равишда ифодаланган дастлабки мустақил эркин фикри. Бунда тингловчи ўзининг мавзу бўйича тассуротлари, ғояси ва қарашларини эркин тарзда баён қилади. Эссе ёзишда ҳаёлга келган дастлабки фикрларни зудлик билан қоғозга тушириш, иложи борича ручкани қоғоздан узмасдан – тўхтамасдан ёзиш, сўнгра матнни қайта таҳлил қилиб, такомиллаштириш тавсия этилади. Мана шундагина ёзилган эссенинг ҳаққоний бўлиши эътироф этилган. Эссени муайян мавзу, таянч тушунча ёки эркин мавзуга бағишлаб ёзиш мақсадга мувофиқ. Баъзан, айниқса тарбиявий соатларда таълим олувчиларга ўзларига ёққан мавзу бўйича эссе ёздириш ҳам яхши натижа беради.
3 amaliy mashg‘ulot
Mavzu-8: Immun reaksiyalarning spetsifikligi
Reja:
1.Spetsifiklik haqida tushuncha va uning immun tizimdagi roli
2. Fermentlar modulyatorlari
3.Kon’yugatlarni olish usullari
4. .Kon’yugatlarni fiz-kimyoviy xususiyatlari
Immun reaksiyalarning spetsifikligi bir qator immunologik jarayonlarda namoyon bo‘ladi. Masalan immunoenzim taxlilining glmlgen usulari xam antigen va antitana spetsifikligiga asoslangandir. 1970 yillarning boshida Syva tadqiqotchilik institutida qiziqarli holat kuzatildi. Antigen-ferment kon’yugatini spetsifik antitelalar bilan bog‘lanishining ba’zi holatlari fermentni katalitik faolligini (ko‘payishi yoki kamayishi) o‘zgarishiga olib keladi. Bu esa ferment molekulasini konformatsion o‘zgarishlarini keltirib chiqaruvchi antitelalarni bevosita ta’siri bilan tushuntiriladi. Bu fenomen gomogen analizga asos soldi, va uning sxemasi maksimal sodda bo‘ldi: ferment bilan nishonlangan antigenlar antitelalar bilan bog‘lanish uchun tajriba namunalarining antigenlari bilan raqobatlashadigan barcha komponentlar suyuq fazada bo‘ladi. Kon’yugatni antitelalar bilan bog‘lanishi ferment aktivligini o‘zgartirgani uchun bog‘lanmagan antitelalarni yuvish va spetsifik antitelalarni qattiq fazaga immobillash zaruriyati yo‘qoldi.
Gomogen metodlarni odatda past molekulyar (dori moddalari, narkotiklar, gormonlar va boshqalar) antigenlarni aniqlash uchun ishlatiladi, chunki ularni molekulyar strukturalari nisbatan katta bo‘lmagan o‘lchamlarga ega. Bu esa antitelalarni antigen-ferment kon’yugati tarkibida bo‘lgan fermentning katalitik aktivligiga boshqariluvchi ta’sirni ta’minlaydi.
70-80-yillarda gomogen immunoferment analizining bir qancha original modifikatsiyalari ishlab chiqilgan, va unda fermentlardan tashqari quyidagi nishonlardan foydalaniladi:
fermentlar modulyatorlari;
prostetik guruhlar;
fluorogen substratlar;
liposomalarga kiritilgan fermentlar;
apofermentlar.
Bundan tashqari quyidagilar taklif qilindi:
“ferment kanallari” sistemasi; unga substratni bir mahsulotga, keyin boshqasiga aylanishining ikki reaksiyani ketma-ketligini katalizlaydigan ikki ferment kiradi;
Immunokapillyar migratsiya metodi; bu metodda g‘ovaksimon tashuvchi ishlatiladi va unda ma’lum antigenni migratsiyasi amalga oshadi.
Ferment kanallari prinsipi va immunokapillyar migratsiyaning mosligi asosida fermentativ xromatografiya metodi yaratildi. Bu metodni ishlatilishi bilan maxsus laboratoriya uskunalarisiz ekspress-analizni o‘tkazish uchun layoqatli bo‘lgan qulay indikator chiziqlari ishlab chiqildi.
Gomogen immunoferment analizi (GIFA) – immunoferment analizining sodda turi hisoblanadi. Uni qo‘yilishida immun reaksiyaning ishtirokchilaridan biri (odatda bu pastmolekulyar antigen) ferment bilan belgilanadi va antigen-antitela kompleksini shakllanishi jarayoni kuzatiladi, bunda ferment aktivligini o‘zgarishi kuzatiladi. Fermentativ faollikni bunday buzilishi yo ferment va substratni fazoviy ajralishi hisobiga, yo immun kompleks shakllanishiga olib keluvchi ferment molekulasida konformatsion o‘zgarishlar hisobiga kelib chiqishi mumkin. Gomogen immunoferment analizi boshqa immunokimyoviy metodlardan ko‘ra bir qancha ustunliklarga ega. Birinchidan, yuqori ekspressiya (gomogen immunoferment analizi bilan bo‘lgan butun analiz bir daqiqa va hatto undan ham kam bo‘lgan vaqtni egallaydi) (1-rasm).
1-rasm. Gomogen immunoferment analizining turlari
A- antigen (AG) va antitela (AT)ni o‘zaro ta’sirida ferment (F) va substrat (S)ni fazoviy to‘siqlarlar hisobiga ajralish effekti.
B- antigen-antitela kompleksini shakllanishida ferment konformatsiyasini o‘zgarish effekti.
Ikkinchidan, metod bir bosqichdan iborat hamda qiyin va vaqt talab qiluvchi yuvish bosqichlarini talab qilmaydi. Nihoyat, uchinchidan, metod biologik yoki klinik namunaning minimal hajmi (8-50 mkl) va miqdorini talab qiladi. Vaholanki, gomogen immunoferment analizida bitta kamchilik mavjud – uning asosida diagnostik analizlar faqat pastmolekulyar antigenlar ustidan amalga oshirish mumkin. Faqat bu holatda antitela antigen bilan o‘zaro ta’sirlashganda samarali ekranlashtirishi yoki shu antigen bilan bog‘langan fermentni modifikatsiyalashi mumkin. Aynan shu bilan bog‘liq ravishda, gomogen immunoferment analizi asosida faqat gormonlar, peptidlar, dori va narkotik moddalari hamda ba’zi pastmolekulyar oqsillarni aniqlash uchun diagnostikumlar yaratildi.
Qattiq fazada antigen immobillangan. CHo‘ntakchaga shu antigenni ferment bilan kon’yugatni va tekshirilayotgan zardob kiritiladi. Tajriba namunasida spetsifik antitelalar bo‘lsa, ular murakkab kompleks hosil qiladi: shu bilan bir vaqtda qattiq va suyuq (eritmada) fazalardagi antigenlar bilan bog‘lanadi. Antitelalarni kon’yugat bilan bog‘lanishida ferment aktivligi o‘zgaradi (2-rasm).
 
2-rasm. Antitelalar aniqlashning gomogen metodi.
Belgilar:
qattiq fazaga immobillangan antigen
aniqlanayotgan zardobni spetsifik antitelasi;
aniqlanayotgan zardobni ballast moddalari;
ferment bilan nishonlangan antigen;
fermentni yuqori aktivligi;
fermentning past aktivligi.
Immunoanalizning gomogen immunoferment analizi metodlari tibbiyot amaliyotida keng tarqalgan. Zamonaviy tibbiyotning barcha sohalarida immunoanaliz, ayniqsa, diagnostik va analitik maqsadda ishlatiladi. SHunisi muhimki, ular past va juda past konsentratsiyadagi biologik komponentlar (gormonlar, fermentlar, neyropeptidlar, immun sistema mahsulotlari, antigenlar va boshqalar)ni aniqlash imkonini beradi. Antitelalar olish mumkin bo‘lgan barcha mahsulotlar shu metodlar bilan aniqlanadi.
Immunanaliz antigen (AG) va antitela (AT)ni o‘zaro ta’siriga asoslangan bo‘lib, bunda komponentlardan biri (ferment, radionuklid, fluoressent bo‘yoq va boshqalar)ni turli nishonlash variantlaridan foydalaniladi. Reaksiyani baholash maxsus uskunada avtomatik amalga oshiriladi, bu esa shu metodlarni standartlashtirishga imkon beradi. Nishon va testni qo‘yish Ishlatilayotgan sharoitlariga qarab immun analiz immunoferment (IFA), radioimmun (RIA), immunofluoressent va hokazo tarzda belgilanadi. Reaksiyalarni bitta yoki bir necha bosqichlarda qo‘yilishida ular to‘g‘ri va to‘g‘ri bo‘lmagan reaksiyalar sifatida belgilanadi. Reaksiya o‘tkazilayotgan muhit ham ahamiyatga ega. Agar reaksiya yuzada fiksirlangan reagentlar bilan o‘tkazilsa, u holda test qattiq fazali, masalan ELISA (enzyme linked immunosorbent assay) deb belgilanadi.
Bu usulni kuyidagi guruxlarga bo‘lish mumkin.I. Ligand-ferment tipidagi kon’yugatlarni olish va kullash metodlari to‘g‘ri keladigan ferment bilan aniklashga tegishli antigen kon’yugantini kovalent bog‘lanish yuli bilan olinadi./rasm/
Ferment bilan nishonlangan antigen so‘vli eritmada aniklanadigan antigen bilan antitelani bog‘lanishi uchun rakobatlashadi.Kupincha sterik xarakterdagi kiyinchiliklar yoki fermentni ingibitorlaydigan allosterik uzaro ta’sir natijasada xosi bo‘lgan immun kompleks katalitik aktivlikka ega bo‘lmaydi.SHunga kura bog‘lanmagan kon’yugatlarni umumiy aktivligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniklanayotgan antigenlarni mikdori belgilashga imkon beradi.
Ba’zi xollarda pretsipitati katalitik aktivlikka ega bulca, aniklash oldindan kolibrovkali jadval tuzish yoki eruvchan antigen ferment
kon’yugatini xar xil alikvotalarini kiritish bilan grafiklardagi antitela antigendan foydalaniladi.
Fermentni nishonlangan sorbentlari liganda larini kullash, Fermentativ reaksiyalrarni substratlari xam belgi sifatidt ishtirok etish mumkin. Agar fermentning substrati antigen bilan boglanishga kodir gruppalar tutgan bulsa va a gar bunday boglanishlardan keyin ferment substrat uzaro ta’sirlanish mukarrarligi saklansa, unda substrat - antigen tipidagi kon’yugatlar xam gomogen immunoferment ankilashda uz urnini topa oladi. Antigen bilan bog‘langan substrat antiteloni borligida yoki yugligida xam uz fermenti uchun xilma-xil darajada etishadi. SHunga kura immun reaksiya utgandan keyin va antitela nishonlangan substrat - antigen kompleksi xosil bulgandan so‘ng, ferment bu substrat bilan uz aktivligini birdan kamaytiradi.(rasm)
Oldindan ma’lum mikdorda fermentolinib, sung aktivligi - antitelolar ishtirokisiz ulchanadi. Namunada fermentativ reaksiya utkaziladi va oldindan tanlangan tanlangan antitelo mikdori ishtirokida uni kechish tezligi ulchanadi.Reaksiya tezligining fark iga kura, bu xolda aniklanaetgan namunadagi nishonlanmagan antigenlar mikdoriga tug‘ri proporsional.(antigen)
Prostetik gruppasi nishonlangan antigenlari ko‘llash. Antigenli kon’yugatlarni olish uchun fakatgina ferment yoki substrat kullanilmaydi. Bu rolni birr qator fermentlarning prostetik, gruppalari (yoki kofaktori)xam amalga oshirish mumkin. Olingann kompleks eritmada usha eritmadagi antigenlar bilan boglanishga loyik antigen molekulalari bilan rakobatlashadi.(rasm) Reaksion muxitda anikla netgan anntigenni konsetratsiyasi kancha katta bo‘lsa, antigen - antittelo komplekslari shuncha ko‘p xosil bo‘ladi. Ferment prostetik gruppasini biriktirb olmaguncha, uz substrati bilan uzaro ta’sirga kirishmaydi. Apoferment bilan fakat immun reaksiyaga kirish agan prostetik gruppa va antigen komplekslari uzaro ta’sirlashishi mumkin. Demak, eritmada antiklanayotgan antigen antitelo ko‘p imkdori bilan boglasa, prostetik gruppaning apoferment bilan komplekslari shuncha ko‘p bo‘ladi(antigen bilan boglanganxolatda) va substrat turgun konsentratsiyasining fermentativ aktivligi yukori bo‘ladi. Antigenni prostetik gruppasi bilan usha kompleksi immun reaksiyasida antitelo bilan bog‘lanib, apoferment bilan bog‘lanmaydi, chunki prostetik gruppa tusilgan bo‘ladi. Eritmada anikla nayotgan antigen ishtirok etmaganda fermentativ aktivlik umuman kuzatilmaydi.8
Nazorat savollari:
1.Spetsifiklik immun tizimda qanday rol o‘ynaydi?
2. Fermentlar modulyatorlari deganda nimani tushunasiz?
3.Kon’yugatlar sintezi qanday amalga oshiriladi?
4. .Kon’yugatlarni fiz-kimyoviy xususiyatlarini tushuntiring
INSERT usuli
Metodning maqsadi: Mazkur metod o‘quvchilarda yangi axborotlar tizimini qabul qilish va bilmlarni o‘zlashtirilishini engillashtirish maqsadida qo‘llaniladi, shuningdek, bu metod o‘quvchilar uchun xotira mashqi vazifasini ham o‘taydi. “Insert” texnikasi asosida matn, darslik bilan ishlash, o‘qish orqali ma’lumotlar saralanadi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
o‘qituvchi mashg‘ulotga qadar mavzuning asosiy tushunchalari mazmuni yoritilgan input-matnni tarqatma yoki taqdimot ko‘rinishida tayyorlaydi;
yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn ta’lim oluvchilarga tarqatiladi yoki taqdimot ko‘rinishida namoyish etiladi;
ta’lim oluvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o‘z shaxsiy qarashlarini maxsus belgilar orqali ifodalaydilar. Matn bilan ishlashda talabalar yoki tinglovchilarga quyidagi maxsus belgilardan foydalanish tavsiya etiladi:
Инсерт
Инсерт (Interactive Nothing System For Effective Reading and Thinking)-ўқув
материалини мустақил ўқиб, ўзлаштиришда қўлланилади. Унинг мазмуни, ўқиш жараёнида матннинг ҳар бир сатр бошини аввал ўзлаштирилган билим ва тажрибалар билан таққослаш ва бунинг натижасини варақнинг чап қирғоғига қуйидаги махсус белгиларни қўйиш билан акс эттиришдан иборат:
«V» - белги, агар ўқиётганингиз, сизни у ҳақда билганингиз ёки билишингиз тўғрисидаги фикрингизга мос, яъни таниш бўлса қуйилади;
«-» – белги, агар ўқиётганингиз, сизнинг у ҳақида билганингиз ёки билишингиз тўғрисидаги фикрингизга зид бўлса қўйилади;
«+» – белги, агар ўқиётганингиз, сиз учун янги ахборот бўлса қуйилади
«?» – белги, агар ўқиётганингиз сизга тушунарли бўлмаса ёки сиз бу ҳақда батафсилроқ маълумот олишни ҳоҳласангиз қўйилади.
“ Antitelalar aniqlashning gomogen metodi..” mavzusiga oid
INSERT JADVALI
|
«V»
|
«-»
|
«+»
|
«?»
|
|
|
|
|
Mavzu-9:T- limfotsitlarning antigenlarga nisbatan javob reaksiyalari.
Reja:
1.T- limfotsitlarning turlari va ularning funksiyalari
2. Supressorlaring vazifalari
3.T-seriyadagi killer xujayralarning roli
4.Tseriyadagi xujayralarni zararlanish mexanizmi
T — limfotsitlar asosan timusda xosil buladi va shu erning uzida xususiy dastur ort-tiradi. Kupgina kollarda ular asosan uzok umr kechi-radigan kamda kon va limfa oralirida aylanib yura-digan ,%ujayralar kisoblanadi. T — limfotsitlari-ning bunday «ozod» karakati ularga kupchilik antigen bilan tuknashishga imkon yaratadi. Xuddi V — limfotsit kabi, T — xujayra kam fakat uziga xos bulgan antigen bilan uzaro munosabatda buladi. Bundan tash-kari, bamisoli V — kujayralar kabi, ular kam uz sirtlarida maxsus noyob retseptorlarini tashib yuradi. Ammo bu retseptor V — kujayra retseptoridan tubdan fark kilsada, ular orasidagi bulgan ba’zi bir uxshashliklarni xam inkor kilib bulmaydi.
IMMUNITETNING BOQARILISHIDA T-SUPRESSORLARNING TUTGAN O‘RNI
Immunologii tizim antigenlarga karshi doimo uzining spetsifik kujayralarini ishga solsa, ular uz navbatida chegarasiz proliferativ faollanishni na-moyon etsa, bunday kolda subpopulyasiyalarning mikdori keskin oshib ketib organizmga putur etkazadi. Immu-nologik javobning foydali yoki samarali chegaralani-shi, shu tizimda mavjud bulgan uz-uzini boiщaruvchi mexanizmga asoslangan buladi. Bu mexanizmni ishp soluvchi immunologii tizimning maxsus sundiruvchi xf jayralari mavjud bulib, ular supressorlar deb ata-ladi. Ma’lum bulishicha, bunday supressorlar T, V va kattoki kelib chikishi noma’lum bulgan «nol» lim-fotsitlar orasida uchraydi.
T — supressor kujayralarining uzi turli xil bulib, ular bir-biridan bir kancha xususiyatlari bilan fark kiladi. Masalan, sodir bulish sharoitlari, uzi-ga xos xatti-karakati, kinetika, vazifalarining genetik jikatdan chegaralanishi (restriksiya), etuklsh darajasi, antigen markerlari, ishlab chikkaradigan diatorlarining tabiati, kattoki turli supresssh mexanizmlari shular katoriga kiradi. Lekin shungaka-ramasdan barcha supressorlarni birlashtiradigan umu-miy fiziologik jikatni xam inkor kilib bulmaydya Bunday jikatning asosida barcha supressorlarning proliferativ faollikni, darajalanish kamda boshk limfoid xujayralarning funksional faolligish mukosara (blokirovka) kilish xususiyati urin olgan.
T — supressor kujayralarining faollanishida kamda ushbu vazifani ado etishda ularga boiщa ku-makdosh kujayralar lozim buladi. Bu kumakdosh ku-jayralar supressorning darajalanish jarayonida fa-ol katnashadi. Ba’zi kollarda Lytl-fT — induktor ana shunday kujayra kisoblanadi. Bu kujayra MNS tomo-nidan kodlanadigan I — J antigenini uzida namoyoneta-di. Lytl + , I—J + fenotipga ega bulgan T — kujayra, ikkinchi Lytl+2 + fenotipli T — kujayraga ta’sir kursatadi. Mana shu Lytl-f-2-f- kujayra supressornish utmishdosh kujayrasi kisoblanadi. Buning okkibatidz utmishdosh kujayra samarador Lyt2+ supressorga ai-lanib, T — xelper kujayrasiga uz ta’sirini kursatadi. SHunday kilib, bu xil supressiya T — xelper ku-jayralarining sonini boshkarish yuli bilan' amalga oshadi.
undan tapщari, supressiyani amalga oshiruvchi yana bogщa tizim ochilgan bulib, unda uch xil turli xujay-ra ishtirok etadi, ular kupincha Tsl, Ts2 va Ts3 deb jshlanadi. Tsl kujayra, shubkasiz, antigenga xos bulib, uzidan Ts—FI— omilni ishlab chikaradi. TsFI omilning vazifasi keyingi boskichda kosil buladigan Ts2 kujayrasini faollashga karatilgan. Ts2 esa uz navbatida TsF2 omilini keltirib chikaradi, u antigenga spetsifik bulgan Ts3 kujayrani ragbatlantira-di. Ts3 kujayra deyarli supressorlik vazifasini ado etadi.
T — supressor va T — xelper kujayralarining ora-sida keskin fark; bor. Masalan, ular turli sharoit-larda kosil buladi, uz xususiyatlariga kura, bir-biriga {karama-karshi. Ularning orasida bulgan jiddiy far!\ bu antigen tuzilishini fark kila bilishga i\apa-tilgan turli uslubdir. Antigenni fark kila bilishda T — xujayra uni MNS buyicha chegaralangan kolda amalga oshiradi. Kupgina kollarda bunday immunolo-gik javob MNS buyicha restriksiyalangan deb atala-di. Ma’lum bulishicha, CD 4 sirtk;i marker ekspres-siyasiga ega bulgan xelper T — kujayra, antigen struk-turasini P-MNS sinf maksuloti yordamida farklay oladi. CD8 fenotipli sitotoksik (supressor kujayra esa farkat 1-MNS sinf maksuloti bilan birgalikda fark kila bilish kobiliyatiga ega (5-rasm).
T — supressorning, T — xelperdan yana bir farkki uning tarkibida Thy 1 antigeni mikdorining yurkorili-gi, kortikal timotsitlarda TL — markerning borligi kamda er yongok agglyutiniga (PNA), sial gangliozid
5- raem. T- kujayra javobidagi MNS- buyicha restriksiya elementlari 
ATX- antigenni tavsiya etuvchi kujayra (makrofag va u k.atoridagi boiщa kujayralar) MX- muljal kujayra
(GMI), a — mannopiranozid va Ig ning Fc parchasip yunalgan retseptorlarning borligida. Bundan tashkarya T — supressorining fenotipi Lytl—2 + J + bulsa, T~ xelperning kupchiligi Lytl-f-2—J fenotipiga ega.
T — supressorlar V — limfotsitning proliferati va darajalanish faolligini susaytirish, turli sinfp oid antitanalar sintezini kechiktirish, uta sezgirlsh reaksiyasini sekinlashtirish, sitotoksik T — limfo sitlarini kosil kilish, immunologik tolerantlshsh yuzaga keltirish va uni saklab kolish kam bir sanщ xususiyatlarni uz id a mujassam kiladi. Bugungi kund| supressorlarning yana bir turi V — supressorlari bor ligi ma’lum buldi. Ular etilmagan V — limfotsit larga taalluklidir. V — supreesorlar DNK sintezsh antitanalar ishlab chikarish, effektor T — kujayra vazifasi, limfotsitning mitogenga bulgan javob reak siyasini amalga oshirishga tuskinlik kiladi. Ula/ asosan suyak kumigi tarkibida uchrab, ba’zi bir ta! minlarga kura, kumik sokasida sodir buladigan immu nogenezning turli shakllariga t}>skinlik kiladi.
SITOTOKSIK T-HUJAYRALAR. T — limfotsitlar immunologik javobni keltiri( chikarishda juda mukim va xilma-xil vazifalarni am etadi. Ularning biri — kujayra tashkisida namoy bulgan begona antigenlarni farklay olish kisobla-nadi. Begona antigenlar usimta antigenlari virusp oid uziga xos tuzilmalar kamda begona gistomansublik tizimiga taallukli gen maksulotlari bulishi mumkin.
Sitotoksik vazifani bajaradigan T — kujayrala? uzlarining tanlki membranalarida Lyt2 antigenip ega. Ular begona antigenlarda, bamisoli T — xelper-lar kabi, bir vaktning uzida kam antigen determinan-tasi, kam MNS maksulotini farklaydi. Bunda sodi; buladigan immunologik javob I sinf maksulotlarya bilan chegaralangan. Sitotoksik T — kujayralar Lyf L-2 + yoki Lyt2-b fenotipiga ega bulgan utmishdosh xujayralardan kelib chikadi. Bu kujayralarning da-rajalanishi xamda bulinib kupayishi ba’zi bir xelper yoki yuksaltiruvchi kujayralar ishtirokida sodir buladi. Xelper yoki yuksaltiruvchi kujayralarishshg ta’siri asosan eruvchi omillar, masalan, interley-kin — 2 yordamida amalga oshiriladi. Sitotoksik T-(GMI), a — mannopiranozid va Ig ning Fc parchasip yunalgan retseptorlarning borligida. Bundam taiщarya T — supressorining fenotipi Lytl—2 + J + bulsa, T-xelperning kupchiligi Lytl+2—J fenotipiga ega.
T — supressorlar V — limfotsitning proliferatj va darajalanish faolligini susaytirish, turli sinfp oid antitanalar sintezini kechiktirish, uta sezgirlsh reaksiyasini sekinlashtirish, sitotoksik T — limfo sitlarini k'osil kilish, immunologik tolerantlikn! yuzaga keltirish va uni saklab kolish kam bir kant xususiyatlarni uzida mujassam kiladi. Bugungi kund| supressorlarning yana bir turi V — supressorlari bor ligi ma’lum buldi. Ular etilmagan V — limfotsit larga taalluklidir. V — supressorlar DNK sintezsh antitanalar ishlab chikarish, effektor T — kujayrg vazifasi, limfotsitning mitogenga bulgan l\avob reak siyasini amalga oshirishga tuskinlik kiladi. Ulщ asosan suyak kumigi tarkibida uchrab, ba’zi bir taya minlarga kura, kumik sokasida sodir buladigan immu-nogenezning turli shakllariga t}>skinlik kiladi.
SITOTOKSIK T-DUJAYRALAR. T — limfotsitlar immunologik javobni keltiryak chirkarishda juda mukim va xilma-xil vazifalarniadk etadi. Ularning biri — kujayra tanщisida namoa bulgan begona antigenlarni farklay olish kisobla-nadi. Begona antigenlar usimta antigenlari virusp oid uziga xos tuzilmalar kamda begona gistomansub-lik tizimiga taallukli gen maksulotlari bulishi mum-kin.
Sitotoksik vazifani bajaradigan T — kujayrala)» uzlarining tashki membranalarida Lyt2 antigenip ega. Ular begona antigenlarda, bamisoli T — xelper-lar kabi, bir vaktning uzida xam antigen determinan-tasi, kam MNS maksulotini farklaydi. Bunda sodщ buladigan immunologik javob I sinf maksulotlarya bilan chegaralangan. Sitotoksik T — kujayralar Lyf J+2 + yoki Lyt2+ fenotipiga ega bulgan utmishdosh xujayralardan kelib chikadi. Bu kujayralarning da-rajalanishi xamda bulinib kupayishi ba’zi bir xelper yoki yuksaltiruvchi kUjkyralar ishtirokida sodir buladi. Xelper yoki yuksaltiruvchi kujayralarishshg ta’siri asosan eruvchi omillar, masalan, interley-kin — 2 yordamida amalga oshiriladi. Sitotoksik T-limfotsitlar ishtirokida amalga oshiriladigan ni-shon — kujayraning sitoliz jarayoni ancha murakkab bulib, uning asosida ketma-ket urin almashinadigan turt boskich yotadi. Birinchi baskich bushrok, uziga xos bulmagan gidrofob alokaniig urnatilishi bilan ifo-dalanadi. Bu boskich sitotoksik T — kujayra va mul-jal — xujayra orasidagi membrana lipidlarining translokatsiyasini vujudga keltiradi. Bu jarayon bir necha dak;sh$a davom etadi, undan keyin ikkinchi, sitotoksik T — limfotsit va muljal — xujayra membra-nalari orasidagi uziga xos turgun alokaning sodir bulish boskichi boshlanadi. Bu boskichning dastlabki dakikalarida T — limfotsit uzining retseptori yorda-mida muljal kujayradagi antigenni tanib oladi, keyin esa ular orasidagi munosabat ancha mustaxkamla-nadi. Uchinchi boskich sitologik mexanizmni ishga so-lish bilan ifodalanadi. Bu boskich oraligida nishon — xujayrada 1\aytarib bulmaydigan uzgarishlar sodir bulib, u kalokatga uchraydi. Nikoyat, sunggi turtinchi boskichda muljal — kujayraning destruksiyasi yuzaga keladi, uni muljal kujayra tarkibidan alkralib chi-kayotgan peptidlar mikdorini ulchash asosida aniklash va kuzatish mumkin.
Mavjud tasavvurlarga asoslangan kolda shuni ta’-kidlash mumkinki, sitotoksik T — kujayralar virus tabiatiga ega bulgan kasalliklardan saklanishda va usimtalarga karshi immunitetning ba’zi bir turla-rini amalga oshirishda faol ishtirok etadi.
Nazorat savollari:
1.T- limfotsitlarning turlari va ularning funksiyalarini tushuntiring
2. Supressorlaring vazifalariga nimalar kiradi?
3.T-seriyadagi killer xujayralar antigen bilan zararlangan xujayrani yo‘q qilish mexanizmini tushuntiring
4.Tseriyadagi xujayralarni zararlanish qanday mikroorganizmlar asosida kechadi?
BLUM TAKSONOMIYASI
Munozara vaqtida Blum savollaridan foydalanish yaxshi natija beradi.
Blum taksonomiyasi toifalari bo‘yicha beriladigan quyidagi savollar namuna sifatida tavsiya etiladi.
10-Mavzu: T- limfotsitlarning antigenlarga nisbatan markerlari
Reja:
T- limfotsitlar markerlari haqida tushuncha
Gemapoetik uzak kujayrasidan
T- seriyadagi hujayralarni voyaga etish jarayoni
Limfoid hujayralar haqida tushuncha
Timusda bulgan limfotsitlar V — limfotsitlar bilan bir katorda gemapoetik uzak kujayrasidan paydo buladi. T — limfotsitning utmishdosh .kujayralari timusga tashrif buyurib, unda asta-sekin etila boshlay di. Keyinchalik ular immunologii tizimning perife rik a’zolaridagi timusga boglik bulgan mintakalari ni ishgol gkiladi. Bunda limfoid zkujayralarga timus ning epitelial elementlari kichik bir mukitni yaratib beradi. Mana shunday mikromukit ayrisimon bezsh kamrab olgan utmishdosh T — kujayralarida maxsus uziga xos markerlar sintezini amalga oshirishga oliv keladi,. Odam organizmidagi T — kujayrasi voyaga eta| ekan, bu jarayonni uch boskichga bulish mumkin. Birik chi boskich yoki boshlangich timotsitlar davri CD7—CD! va CD5 markerlariiing zkspressiyasi bilan ifodala nadi. SHu boskichning uzida bulinish markeri SO38sh (barcha boshlangich gemapoetik utmish dujayra markeri) kam uchratish mumkin. Ikkinchi, umumiy timotsitlar boskichida, flimcha yuza markerlar paydo bula bosh-laydi. Masalan, GDI va shu bilan bir katorda, ba’z! bir kujayralarda CD4 va CD8 ning koekspressiyasish kuzdan kechirish mumkin. Nikoyat, uchinchi boskich — voyak ga etgan timotsitlar boskichi deyiladi. Bu davrda kes kin fenotipik uzgarishlar yuz beradi. Bunda GDI ning ekspressiyasi susayib, CDS TCR —2 kompleksi barka-rorlashadi. Bu davrda ikki subpopulyasiyaning uziga xos antigenlari (CD4 va CD8, xelper va supressor) yakkol kuzga tashlanadi. Kupchilik timotsitlarning CD38 antigeni va transferin retseptorlari asta-sekin yukola boshlaydi.
Timusning gormon va omillari T — kujayranish rivojida juda mukim urin tutadi. Xilma-xil ropiMOH va omillar T — kujayra rivojining turli boskichla-rida ta’sir kursatadi. Timusning ba’zi bir urganil-magan gormon va millarini eslatib utish zarurdir, Masalan, timozin (5 — fraksiyasi), timopoetin 1,2vaZ, timusning gumoral omili (THF), timostimulin shular jumlasidan.
Utmishdosh T — xkujayralar darajalanish jarayoni-ni utgach timus «kukragidan» ozod bulib, turli vazi-falarni bajaradigan geterogen (xelper, supressor va sitotoksik T — kujayralar) T — limfotsitlarga ai-lanadi. Ammo, shu bugungacha biror bir rge — T — ku-jayra uch xil turga oid T — limfotsitga uzgarishi mum-kinmi yoki xar bir turga taallukli T — limfotsit uch xil rge — T — kujayradan kelib chikadimi — yukmi-ana shu masala katta muammo bulib turibdi. Bundan tashkari, timus yordamida uzining shaxsiy antigenlariga ta’sir kursatuvchi ba’zi bir kujayralarning uloktirilib tashlanish jarayoni kam amalga oshadi. Bu jarayon esa T — xujayra tolerantligini keltirib chщaradi. Ma’lum bulishicha, timusda sodir bulgan T — kujayralar gomogen bulmasdan, balki ular gete-rogenlik xususiyatlarini uzida namoyon etadi. Ular-ning farki shundaki, bu kujayralar turli vazifani bajaradi, ularning joylashadigan maskani, kayot dav-ri va sirtki markerlari turlichadir (1-rasm).
Ushbu kujayra gurukidan ba’zi birlari killer (kotil) sifatida xizmat kkilib, begona kujayralarni barbod etadi, bolщalari supressor (suyuklik va ku-jayraning immunologik javobni sundiruvchi) kiyofa-sida, uzgalari xelper (immunologik javobni keltirib chikarishda yordamchi dastur) shaklida namoyon buladi.
Timus dargokida etilib chikdan .\ujayralar keyin-chalik uni tark etib, periferik T — limfotsit populya-siyasiga kushilib ketadi. Periferik T — limfotsitlar-ning bir sancha subpopulyasiyalari bulib, ularni sirt-ki markerlar yordamida aniklash va urganish mumkin. T — kujayraning V — limfotsitdan eng mukim farki ularning suy eritrotsitlari bilan rozetka kosil ki-lish kobiliyatidadir. Bunda sodir buladigan uziga xos «jipslashuv» T — kujayra retseptori bilan birga CD2 molekula tuzilmasiga boglik buladi (2-raem).
eritrotsiti
|
