Muammoli savol: Psixik rivojlanishning umumiy tendetsiyalari, qonuniyatlariga nimalar kiradi?
1. Psixik rivojlanishning notekisligi.
Bu har qanday sharoitda xatto ta’lim-tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari psixik funksiyalari va psixik xususiyatlari rivojlanishining bitta darajasida tuxtab turmaydi. Bolalarning rivojlanishidagi ayrim davrlardagi psixikaning u yoki bu yunalishlarida rivojlanish uchun nixoyatda qulay sharoit paydo bo‘ladi va bu sharoitlarning ba’zilari vaqtinchalik o‘tkinchi xarakterda bo‘ladi. Masalan maktabgacha yoshda ayniksa nutk, o‘smirlikda, ilk o‘spirinlikda mustaqil taffakur jadal rivojlanadi.
Psixika integratsiyasi- inson psixikasi o‘z tarakkiyoti davomida tobora ko‘proq yaxlitlik birlik, mustaxkamlik va doimiylik xususiyatlarini kasb eta boradi. Masalan: aloxida predmet va xodisalarni to‘liq idrok qilish asosida kuzatuvchanlik shakllanadi.
Psixik rivojlanishdagi plastiklik va konpensatsiya imkoniyati. Ba’zi funksiyalari kamchiliklarini boshka funksiyalar bilan tuldirish.
4- Mavzu: Yosh davrlarni tabaqalash va Yosh inqirozlari.
Bu savolga javob topish inson psixik taraqqiyoti tabiatini tushunishga bog‘liq. Bunday nuqtai nazarlardan birida Yosh davrining o‘zgarmasligi qayd etiladi. Yosh xaqidagi bunday tasavvur psixika taraqqiyotini tabiiy biologik jarayon sifatida tushunish bilan bog‘liq. Qarama qarshi nuqtai nazarlardan biri Yosh tushunchasi umuman rad etiladi. Bunday xollarda taraqqiyot bilish va ko‘nikmalarni to‘plashdangina iborat deb qaraladi. Har bir Yosh davri psixik taraqqiyotning maxsus bosqichidir va bola taraqqiyotining ma’lum bosqichida shaxs strukturasidagi o‘ziga xosliklar majmuini tashkil etadigan o‘zgarishlar to‘plami bilan xarakterlanadi. L.S.Vыgotskiy yoshni taraqqiyotning ma’lum davri deb qaragan. Uning fikricha 1 Yosh davrdan boshqasiga o‘tganda ilgari Yosh davrida mavjud bo‘lmagan yangi narsa paydo bo‘ladi, taraqqiyotning borishi o‘zgaradi va qayta quriladi. Yosh xususiyatlari ko‘p sharoitlar majmui bilan belgilanadi. Ularga xayotning ma’lum bosqichida bolaga quyiladigan talablar sistemasi ham, munosabatlar ham, u egallaydigan faoliyat va bilimlar tipi ham bu bilimlarni o‘zlashtirish usullari ham kiradi. YOshning xususiyatini belgilaydigan sharoitlar mazmuniga bola jismoniy taraqqiyotining xar xil tomonlari xususiyatlari ham kiradi. SHunday qilib, Yosh davri xayot sharoitlari va taraqqiyotning ma’lum davrida bolaga quyiladigan talablar xususiyatlari va uning atrofdagilar bilan munosabatlari, bola shaxsi psixologik tuzilishidagi taraqqiyot darajasi bilan uning tafakkuri va bilimlari taraqqiyoti darajasi hamda ma’lum fiziologik xususiyatlar majmui bilan xarakterlanadi.
Yosh davrini atrofdagilarga munosabat taraqqiyot darajasi bilan bilimlar, usullar, qobiliyat taraqqiyoti darajasi o‘rtasidagi aloqa belgilaydi. D.B.Elkoninning ta’kidlashicha, taraqqiyot jarayonining bu 2 turli tomonlar o‘rtasidagi munosabatning o‘zgarishi keyingi Yosh davrlarda muxim ichki asosni tashkil etadi. Masalan, go‘daklik davrida bolaning tashqi muxit bilan aloqasi uning kattalar bilan munosabati orqali amalga oshiriladi. Bola xuddi shunday munosabatlar sistemasi sifatida ma’lum malakalarni egallaydi. Unda tasavvurlarning sodda bosqichlari shakllanadi. Kattalar bilan muloqat usullari kengayadi, nutqi rivojlanadi va boshqalar. Bularning bari bolaning mustaqil xarakat qilish imkoniyatlarining kengayishi uchun asos yaratadi. So‘ngra atrofdagilar bilan munosabat usullari ham o‘zgaradi. Bu esa psixik taraqqiyotning keyingi borishi sharoitini o‘zgartiradi. Bunday vaziyat o‘smirlik davrida ham vujudga keladi. Bunda oldingi taraqqiyot yutuqlari majmui bola xayot sharoitlari o‘zgarishi bolaning atrofdagilar bilan munosabat usullarining o‘zgarishiga olib keladi.
Psixologlar tomonidan Yosh davrlarning tabaqalashlarning nazariy masalalari ishlab chiqilgan. Ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta xissa bo‘lib qo‘shiladi, amaliy va nazariy muammolarning xal qilishda keng qo‘llanilmoqda.
Kiyingi yillarda bolalar va maktab o‘quvchilarining jismoniy va psixik rivojlanishida akseleratsiya (lotincha - «tezlanish») xodisasi ro‘y bermoqda.
Olimlar akseleratsiya xodisasining ham biologik ham ijtimoiy sabablarini ko‘rsatmoqda.
1. Biologik sabablari oz miqdordagi ionlashgan nurlarning va radio to‘lqinlarining ta’siri qishloq xo‘jaligi va meditsinada o‘sish va rivojlanishni, stimullashtiruvchi biologik faol moddalarning qo‘llanilishi, inson ozuqasida hayvon oqsil moddalari miqdorining oshishi.
2. Ijtimoiy sabablari-hayot tipining kuchayishi, hayot tonusining ortishi, televideniya, radio, kino orqali bolaning o‘smirlik chog‘idan boshlab miyasiga yig‘iladigan g‘oya ko‘p miqdordagi informatsiyalar, ma’lumot oqimining ta’siridan iboratdir.
Xozirgacha balog‘atga erishish va jinsiy etilishning jadallashishi to‘g‘risida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. SHuning uchun o‘sishdagi jadallashish, ya’ni akseleratsiya bo‘yicha ham muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan har xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farqli e’tirozli qator nazariyalar paydo bo‘lgan. Qo‘yida psixolog E.G‘.G‘oziev tomonidan sanab o‘tilgan akseleratsiya muammosiga oid qarashlarni keltiramiz:
Geliogen nazariya. Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, uning asosiy mohiyati akseleratsiya xodisasi quYosh nurining bevosita bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan g‘oyadan iboratdir. Bu g‘oya tarafdorlarining fikricha, bolalar ko‘p vaqt oftobda bo‘lishi natijasida ularning o‘sishida tezlashish, ya’ni akseleratsiya ro‘y beradi, chunki quYosh nuri organizmni zarur elementlar, moddalar, ozuqalar bilan ta’minlaydi. Ammo xozirgi davrda akseleratsiya xodisasi janubiy (quYosh nurlari serob) mamlakatlarda ham, shimoliy geografik kenglikka joylashgan mamlakatlarda ham bir tekis ro‘y bermoqda. Ikkinchi tomondan, shahar muhitidagi qizlar va o‘g‘il bolalar qishloq bolalariga qaraganda tezroq voyaga etishi ko‘rinmoqda, vaholangki, qishloq odamlari quYosh nurida ko‘proq toblanadilar. Demak, xozirgi davrda geleogen nazariya ziddiyatlarga sabab bo‘lmoqda. Umuman oftobda toblanishni akseleratsiya jarayonining muhim jihatlaridan biri deyish noto‘g‘ridir.
Geteroziya nazariyasi. 19 asr oxiri 20 asr boshlardan buyon ijtimoiy hayotda, turmushda keskin o‘zgarishlar sodir bo‘lgani insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy, diniy, milliy, irqiy tafovutlarning keskin kamayishiga olib keldi. Turli millat vakillarining aralash nikohga kira boshlagani bunga yorqin misoldir. Diniy e’tiqodlar, irqiy farqlar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, urf-odatlar va xokozolar aralash nikohga hech qanday to‘siq bo‘lolmadi. Hayot tarzi har xil mamlakatlarning xalqlariga xos hususiyatlar ham aralash nikohni to‘xtata olmadi. Mazkur nazariyaga muvofiq psixik dunyodagi qayta qurishlar nasliy belgilar keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ldi, natijada farzandlarning o‘sishida kuchayish, jadallashish, akseleratsiya xodisasi vujudga keldi. Biroq mazkur muammoni ilmiy jihatdan atroflicha asoslab berish uchun yuqorida ta’kidlangan omillar etarli emas.
Urbanizatsiya nazariyasi. Jamiyat rivojlanishida shaharlarning roli ortishi bu nazariyaga asos qilib olingan. 19 asrning o‘rtalaridan boshlab qishloq aholisining shaharga ko‘chishi avj oldi, ya’ni aholi orasida migratsiya yoki urbanizatsiya xodisasi yuzaga keldi. SHaharning turmush tarzi, o‘ziga xos hususiyatlari, axborot tarmoqlarining kengligi, madaniyat darajasi, fan-texnika, transport, maishiy xizmat kabi omillar bolalarning aqliy, ahloqiy, jinsiy mihatdan ertaroq voyaga etishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi. Qishloq aholisi bilan shahar aholisi yashash muhiti va turmush sharoitlarining yaqinlashishi akseleratsiya jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi, lekin bu omilning o‘zi akseleratsiyaning sababi bo‘la olmaydi.
Nutritiv nazariya. Bu g‘oyaning tub mohiyati shuki, o‘sishdagi jadallashish odamlarning ovqatlanishi yaxshilanishi, iste’mol qilinayotgan ozuqalarda darmondorilar miqdorining ko‘payishi sababli vujudga kelgan.
Yosh xususiyatlari yoshning eng tipik va eng xarakterlik bo‘lgan hamda rivojlanishning umumiy yo‘nalishini ko‘rsatadigan umumiy xususiyatlari sifatida mavjuddir. Ushbu g‘oya namoyandalarining fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va foliev kislotasini odamlar ko‘proq iste’mol qilishi mazkur xolat namoyan bo‘lishining asosiy omili emish. Tabiiyki, inson o‘sishining jadallashuvida darmondorilar ma’lum darajada ijobiy ta’sir etishi tutkish, lekin mazkur omillarning o‘zi akseleratsiya uchun muhim va yagona omil bo‘la olmaydi. SHuning uchun tibbiyot xodimlari gigienachilar, biologlar, fiziologlar psixologlarning ayrimlari bu g‘oyani qo‘llab quvvatdaydi
Nurlanish nazariyasi. Bu nazariya namoyandalarining fikricha, er yuzida rentgen qurilmalarining ko‘payishi, atom, vodorod va neytron bombalarning portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiatsiya nurlanishi darajasining sezilarli darajada ortishiga olib keladi. Er kurrasiga tarqalgan zaryadlar bilan inson organizmining nurlanishi o‘sishni kuchaytiradi, ya’ni akseleratsiya jarayoni yuzaga keladi. SHuning uchun bu nazariyaning himoyachilari turli xususiyatga ega bo‘lgan nurlarning aniq dozasi organizmga ta’sir etishi, tarqalishi emirilishga sabab bo‘lmasa, insonning jismoniy o‘sishi jadallashishi uchun imkoniyat yaratadi deb xisoblaydilar. Meditsinadan ma’lumki, me’yoridan ortiq rentgen nuridan foydalanish ham organizm uchun zararlidir. Ana shu mulohazaga asoslanib organizm ayrim qismlarining rivojlanishi nurlar bilan bog‘liq ekan, degan xulosa chiqarish mumkin. Ba’zi ilmiy manbalarda payvandlash uchun qo‘llaniladigan aparatning yog‘dusi ham, chaqmoqdan tarqaladigan nur ham organizmga ijobiy ta’sir etishi haqidagi ma’lumotlar keltiriladi. Ammo muammoni mantiqan talqin etilganda tom ma’nodagi akseleratsiyaning ro‘y berishi uchun bunday omillar bir zarra kabi rol o‘ynashi mumkin.
Ijtimoiy sharoitning yaxshilanishi nazariyasi. Insonlarning turmush tarzi va yashash sharoitlarining yaxshilanib borishi, xuquq va erkinlik haqidagi bilimlarning ortib borishi, tibbiy-profilaktik tadbirlarning amalga oshirilishi, iste’mol qilinadigan maxsulotlar sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy belgilarning bir tekis o‘tishi kabi omillar akseleratsiya jarayonini tezlashtiradi, degan fikr turli mamlakat olimlari tadqiqotlarida keng tarqalgan. Ularning talqinicha insonlar turmush sharoitining yaxshilanishi, ular uchun yaratilayotgan qulayliklar, imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish uchun shart-sharoitlarning mavjudligi psixik taraqqiyotning tezlashishiga zamin xozirlashi mumkin. Ushbu nazariyada muammoni yoritishga atroflicha yondoshilganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xaqiqatdan ham kishilar uchun ijtimoiy shart-sharoitlar to‘liq yaratib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi muqarrardir.
Ijtimoiy akseleratsiya nazariyasi. Bu ilmiy nazariyaning asoschilaridan biri, yirik fiziolog olim A.A.Markosyanning ta’kidlashicha xozirgi zamon kishisida mavjud bilimlar, va ma’lumotlar xajmini yigirmanchi asr
Ta’lim-tarbiya sharoitlarida o‘quvchilarning Yosh va psixologik xususiyatlarini xisobga olish zarur. YA’ni mazkur yoshdagi bolalarning talablariga, imkoniyatlariga, xususiyatlariga mos keladigan pedagogik ish formalari, metodlari va vositalarini qo‘llash tushuniladi. Lekin Yosh sxemasi o‘z moxiyatiga ko‘ra, umumiy xarakterga ega. Ana shuning uchun ham mazkur yoshdagi bolaga, maktab o‘quvchilariga nisbatan maqsadga muvofiq ta’lim-tarbiya tadbirlarini tanlashda Yosh sxemasining bir o‘zi etarli emas. Yosh xususiyati bilan birga tarbiyalanuvchining individual xususiyatlarini ham xisobga olish kerak va ana shu individual xususiyatlariga mos ravishda o‘quvchiga nisbatan individual munosabatda bo‘lish lozim. Ta’lim va tarbiyaning vazifasi bolada, maktab o‘quvchisida, birinchidan mazkur Yosh bosqichida yuksak rivojlanish darajasini xarakterlab beradigan va ikkinchidan bolani, maktab o‘quvchisini keyingi Yosh bosqichiga, ya’ni psixik rivojlanishning yanada yuksakroq darajasiga qonuniy ravishda o‘tishga tayyorlaydigan psixik xususiyatlarini, xislatlarning va sifatlarni shakllantirishdir.
Taraqqiyotning har bir Yosh bosqichi o‘zining rivojlanish omillariga, qonuniyatlariga, yangiliklari va o‘zgarishlariga ega bo‘lib, ular shaxsning xarakteri, temperamenti, iqtidori, bilish jarayonlariga bevosita ta’sirini o‘tkazadi.
Yosh taraqqiyoti davrlarining ham sifat, ham miqdor o‘zgarishlariga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlari borki, amaliy psixologiya har bir Yosh xususiyatlarni ana shu ikkala ko‘rsatgich nuqtai nazaridan o‘rganishi hamda shaxs xulqini boshqarish va ta’sir ko‘rsatishda ularga tayanmog‘i lozim. Umuman psixologiyada isbot qilingan faktlardan biri shuki, turli davrlardagi inson taraqqiyoti o‘ta murakkab jarayon bo‘lib, har bir davrning o‘z qonuniyatlari mavjud. Har bir bosqichda shaxsnng biror bir xususiyatlari o‘zining etuklik fazasiga erishadi.masalan, olamni sensor jihatdan bilishning etuklik fazasi 18-25 yoshlarda, intelektual ijodiy etuklik - 35 yoshlarda shaxsning etukligi 50-60 yoshlarga kelib eng yuqori nuqtasiga erishadi. SHunga o‘xshash hususiyatlar insonning butun umri mobaynida muttasil kamolga etib, rivojlanib borishini ta’minlaydi.
Muammoli savol: SHaxs taraqqiyoti qanday davrlarga bo‘linadi?
SHu vaqtgacha shaxs taraqqiyotini davrlarga bo‘lib o‘rganishga juda katta e’tibor qaratilgan. Inson hayotining barcha davrini yaxlit tarzda qamrab olgan klassifikatsiyalaridan biri butun jahon olimlarining qaroriga ko‘ra, 1965 yili Fanlar Akademiyasining maxsus simpoziumida qabul qilingan sxema hisoblanadi. U quyida berilgan jadvalda keltirilgan.
Yosh davrlari
|
Erkaklarda
|
Ayollarda
|
CHaqaloqlik
|
1-10 kun
|
1-10 kun
|
Emiziklik davri
|
10 kundan 1 yoshgacha
|
10 kundan 1 yoshgacha
|
Ilk bolalik
|
1-2 yosh
|
1-2 yosh
|
Bolalikning 1-davri
|
3-7 yosh
|
3-7 yosh
|
Bolalikning 2-davri
|
8-12 yosh
|
8-11 yosh
|
O‘smirlik davri
|
13-16 yosh
|
12-15 yosh
|
O‘spirinlik davri
|
17-21 yosh
|
16-20 yosh
|
O‘rta etuklik davri
|
|
|
Birinchi bosqich
|
22-35 yosh
|
21-35 yosh
|
Ikkinchi bosqich
|
36-60 yosh
|
36-55 yosh
|
Keksalik davri
|
61-75 yosh
|
56-75 yosh
|
qarilik davri
|
76-90 yosh
|
76-90 yosh
|
Uzoq umr ko‘ruvchilar
|
90 yoshdan ortiq
|
90 yoshdan ortiq
|
Mashhur rus psixologi Vыgotskiy 1920-1930 yillarda o‘zining oliy psixik funksiyalarining rivojlanishi nazariyasini e’lon qildi. Vыgotskiy psixika taraqqiyotining umumiy genetik qonunini quyidagicha aniqlaydi: "Bola madaniy rivojlanishida har bir funksiya 2 bosqichda namoyon bo‘ladi. Dastlab ijtimoiy, so‘ng psixologik. Dastlab interpsixik kategoriya sifatida bola ichida namoyon bo‘ladi. Har bir oliy psixik funksiya o‘z taraqqiyotida tashqi bosqich orqali o‘tishi kerak.
Rossiya psixologiyasidagi Yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab L.S.Vыgotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Anan’ev singari yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shug‘ullanuvchilar safi ortib bordi, shu bois Yosh davrlarini tasniflash muammosi o‘zining kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan bir-biridan keskin farq qiladi. Hozirgi vaqtda Yosh davrlarini tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir.
L.S.Vыgotskiy psixologlarning Yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib, Yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi;
1. CHaqaloqlik davri inqirozi.
2. Go‘daklik davri - 2 oylikdan 1 yoshgacha, bir yoshdagi inqiroz.
3. Ilx bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - 3 yoshdagi inqiroz.
4. Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - 7 yoshdagi inqiroz.
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha - 13 yoshdagi inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy etilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha, yoshdagi inqiroz.
L.S.Vыgotskiy o‘zining Yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Umuman L.S.Vыgotskiyning Yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy tarixiy ahamiyatta ega, uning rivojlanishni amalga oshiruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi mulohazali va olga surgan g‘oyalari hozirgi kunning talablariga mosdir.
D.B.Elkoninning tasnifi etakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Etakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi.
D.B.Elkonin Yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim toshdi:
1. Go‘daklik davri - tug‘ilgandan 1 yoshgacha - etakchi faoliyat -bevosita emotsional muloqot;
2. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - etakchi faoliyat -predmetlar bilan nozik harakatlar qilish;
3. Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - rolli o‘yinlar;
4. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 10 yoshgacha - o‘qish;
5. Kichik o‘smirlik davri - 10 yoshdan 15 yoshgacha - shaxsning intim (dilkash, samimiy) muloqot;
6. Katta o‘smirlik yoki ilk uspirinlik davri - 16 yoshdan 17 yoshgacha; - etakchi faoliyat - o‘qish, kasb tanlash davri.
D.B.Elkonin tasnifini ko‘pchilik psixologlar tomonidan e’tirof etilsa-da, biroq uning birmuncha munozarali tomonlari mavjud. Umuman D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa Yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin to‘tadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyondasi A.ALyublinskaya inson kamolotini Yosh davrlarga ajratishda faoliyat nuqtai nazaridan yondashib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi;
1. CHaqaloqlik davri - tug‘ilgandan bir oylikkacha;
2. Kichik maktabgacha davr - 1 oylikdan 1 yoshgacha;
3. Maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr -1 yoshdan 3 yoshgacha;
4. Maktabgacha tarbiya davri - 3 yoshdan 5 yoshgacha;
5. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha;
6. O‘rta maktab yoshi davri (uspirin) - 13 yoshdan 15 yoshgacha:
7. Katta maktab yoshi davri-15 yoshdan 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyondasi B,A.Krutetstkiy insoning ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi:
1. CHaqaloklik (tug‘ilgandan 10 kunlikkacha);
2. Go‘daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha);
3. Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);
4. Bog‘chagacha davr (3 yoshdan 5 yoshgacha};
5. Bog‘cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha);
6. Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha);
7. O‘smirlik (11 yoshdan 15 yoshgacha);
8. Ilk o‘spirinlik yoki katta maktab yoshi (15 yoshdan 18 yoshgacha).
YUqoridagi barcha tasniflar ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganligidan qat’iy nazar inson kamolotini to‘la ifodalab berishga ojizlik qiladi.
Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida ko‘proq ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, etuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari to‘g‘risida nazariy va amaliy ma’lumotlar etishmaydi.
Hozirgi zamon psixologiyasining yirik vakili AV.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga ijtimoiy-psixologik nuhtai nazardan yondashib, shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi:
1. Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr) -tug‘ilganidan 3 yoshgacha.
2. Bolalik davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha,
4. O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik) davri - 11 yoshdan 15 yoshgacha-
5. YUqori sinf o‘quvchisi (ilk o‘spirinlik) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
AV.Petrovskiyning tasnifi mukammal bo‘lsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o‘sish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksincha, qanday bo‘lishidan qatxiy nazar, har ikkala yo‘nalishning ham oraliq jabhalari bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Ma’lumki, har bir Yosh davr, o‘ziga xos xususiyatlar bilan belgilanadi, bularga: oilada va maktabda bola holatining o‘zgarishi, ta’lim va tarbiya shakllarining o‘zgarishi hamda bolaning yangi faoliyat turlari, organizmdagi ayrim xususiyatlarning etilishi singari jarayonlarni qiritish mumkin.
Hozirgi zamon psixologiyasida Yosh davrlarini shu nuqtai nazardan tabaqalash maqsadga muvofiqdir:
1. Ilk bolalik davri -tug‘ilgandan 3 yoshgacha;
2. Bog‘cha davri - 3 yoshdan 6, 7 yoshgacha;
3. Kichik maktab yoshi davri - 6, 7 yoshdan 10, 11 yoshgacha;
4. O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik davri) - 10, 11 yoshdan 14, 15 yoshgacha;
5. Ilk o‘spirinlik (kollej va litsey o‘quvchilari) 14, 15 yoshdan 17, 18 yoshgacha.
Umuman, psixologlar tomonidan Yosh davrlarini
tabaqalashtirishning puxta, ilmiy-metodologik negizga ega bo‘lgan qator nazariyallari ishlab chiqilgan. Hozirgi kunda ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa qo‘shib, uning nazariy va amaliy muammolarini hal qilishda muhim o‘rin egallab kelmoqda. Biroq, shunday bo‘lsada, hozir ontogenezni to‘la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyasini yaratish zaruriyati mavjuddir.
Amerikalik psixolog E.Erikson insonning umrini o‘ziga xos bektakror xususiyatlarga molik 8 ta davrga ajratadi.
Birinchi davr – go‘daklikda tashqi dunyoga ongsiz “ishonch” tuyg‘usi vujudga keladi. Buning bosh sababi ota-onaning mehr-muhabbati, g‘amxo‘rligi va jonkuyarligidir. Agar go‘dakda ishonchning negizi paydo bo‘lmay, borliqqa ishonchsizlik hissi tug‘ilsa, voyaga etgan odamlarda mahdudlik, umidsizlik vujudga kelishi shubhasizdir.
Ikkinchi davr – ilk bolalikda yarim mustaqillik va shaxsiy qadr-qimmat tuyg‘usi shakllanadi yoki aksincha, ularning teskarisi – uyat va shubha hissi hosil bo‘ladi. Bolada mustaqillikning o‘sishi unga o‘z tanasini boshqarish uchun keng imkoniyat yaratib, bo‘lg‘usi shaxs xususiyatlaridan tartib va intizom, maxsuliyat, javobgarlik, hurmat tuyg‘ulari tarkib topishiga zamin hozirlaydi.
Uchinchi davr – o‘yin yoshi deb ataladi va unga 5-7 yoshli bolalar kiradi. Bu davrda tashabbus tuyg‘usi, qandaydir ishlarni amalga oshirish, bajarish mayli tarkib topadi. Mabodo boladagi xohish-istakni ro‘yobga chiqarish yo‘li to‘sib qo‘yilsa, buning uchun u o‘zini aybdor deb hisoblaydi. Mazkur davrda davra, ya’ni guruh o‘yinlarga, tengqurlari bilan muloqotga kirishish muhim ahamiyat kasb etadi: bola turli rollar bajarib ko‘rishiga, uning hayoloti o‘sishiga imkon yaratadi. Xuddi shu davrda bolada adolat tuyg‘usi, uni tushunish mayli tug‘ila boshlaydi.
To‘rtinchi davr – maktab yoshi boladagi asosiy o‘zgarishlar: ko‘zlagan maqsadiga erishish uchun intilish, uddaburonlik va tirishqoqlik bilan ajralib turadi. Uning eng muhim qadriyati omilkorlik va mahsuldorlikdan iboratdir. Bu Yosh davrining salbiy jihatlari ham bo‘lib, ular ijobiy hislatlari etarli bo‘lmasligi, ong hayotining barcha qirralarini qamrab ololmasligi va hokazolar.
Beshinchi davr – o‘spirinlik betakrorlik hislati, o‘ziga xosligi boshqa odamlardan keskin farqlanishi bilan xarakterlanadi. U ijtimoiy hayotda bajarayotgan rollarning ko‘lami kengayadi, lekin barchasini egallash imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. SHuningdek rollarda o‘zini sinab ko‘rish bilan cheklanadi. Vaqtni yangicha his qilish, psixoseksual qiziqish, patogen jarayonlarni namoyon bo‘lishi xosdir.
Oltinchi davr – yoshlik, boshqa jinsga psixologik intim yaqinlashuv qobiliyati va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Bunda ayniqsa jinsiy mayl alohida o‘rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholikni yoqtirish va odamovilik kabi yoqimsiz xususiyat bilan farqlanadi.
Ettinchi davr – etuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida (mehnatda, ijodiyotda, g‘amxo‘rlikda pusht qoldirishda, tajriba uzatish va boshqalarda) maxsuldorlik tuyg‘usi uzluksiz hamroh bo‘ladi.
Sakkizinchi davr – qarilik, inson sifatida o‘z burchini uddalay olganligidan, turmushning keng qamrovliligidan qanoatlanish tuyg‘ulari bilan xarakterlanadi. Salbiy xususiyat sifatida esa hayot faoliyatidan noumidlilik, ko‘ngil sovush tuyg‘ulari xos. Donolik, soflik, gunohlardan forig‘ bo‘lish ularga xos eng muhim xususiyatlardir.
Fransuz psixologi A.Vallon nuqtai nazaricha Yosh davrlari quyidagi bosqichlarga ajratiladi:
Xomilaning ona qornidagi davri;
Impulsiv harakat davri – tug‘ilgandan 6 oygacha;
Emotsional (his-tuyg‘u) davri – 6 oylikdan 1 yoshgacha;
Sensomotor (idrok bilan harakatning uyg‘unlashuvi) davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha;
Personologizm (shaxsga aylanish) davri – 3 yoshdan 5 yoshgacha;
Farqlash davri – 6 yoshdan 11 yoshgacha;
Jinsiy etilish va o‘spirinlik davri – 12 yoshdan 18 yoshgacha.
| 