Muammoli savol: Genetik metod nimani va qanday qilib o‘rganadi?

Ilmiy tadqiqot metodlaridan 4-sharxlash guruxi genetik va donalash metodlaridan iborat. Genetik metod bilan tadqiqot davomida to‘plangan ma’lumotlar yaxlit xolda maqsadga muvofiq yo‘sinda sharxlanadi. Bu metoddan foydalanishning asosiy maqsadi sinaluvchida vujudga kelayotgan yangi shaxs fazilatlarining rivojlanishi va bilish jarayonining o‘zgarishiga, tajriba natijasiga suyanib taxrif hamda tavsif berishdir. SHuningdek unda mazkur fazilat va xususiyatlarning namoyon bo‘lish davri, bosqichi hamda ba’zi mashaqqatli daqiqalarga, paytlarga qo‘shimcha sharxlar berish imkoniyati tug‘iladi.

Genetik metodga asoslanib psixik o‘zgarishlar irsiyat bilan bevosita bog‘liqligining ildizlari aniqlanadi.

Endi tajribada eng ko‘p qo‘llaniladigan empirik metodlar xaqida kengroq ma’lumot beramiz.

Kuzatish metodi. Bu metodning ob’ektiv va sub’ektiv kuzatish turlari mavjud. Inson psixologyasidagi o‘zgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi.

1. Kuzatishning maqsadi, vazifasi belgilanadi.

2. Kuzatiladigan ob’ekt tanlanadi.

3. Sinaluvchining yoshi jinsi aniqlanadi.

4. Tadqiqot o‘tkazish vaqti rejalashtiriladi.

5. Kuzatish qancha davom etishi qatxiylashtiriladi.

6. Kuzatish insonning qaysi faoliyatida amalga oshirilishi tavsiya qilinadi.

7. Kuzatishning shakli tayinlanadi.

8. Kuzatiladiganlarning qayd qilib borish vositalari taxt qilinadi.

Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg‘ulari, nerv sistemasining tashqi ifodalari, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq-atvori, nutq faoliyati va xokozolari o‘rganiladi. Ammo shaxsning o‘ta murakkab ichki psixologik kechinmalar, yuksak xissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xotira va aql zakovatini tadqiq etishga bu metodning imkoniyati etmaydi.

Psixologiya fanida o‘z-o‘zini kuzatishdan ham foydalaniladi. Ko‘pincha tajribada psixolog yoki yuqori malakali moxir o‘qituvchi o‘zini kuzatish orqali ilmiy xulosa chiqara biladi. Masalan; o‘z taffakkurini kuzatib o‘zidagi emotsional o‘zgarish haqida ma’lumot oladi. Natijada tafakkurning sifati, mazmuni, moxiyati va qay tarzda, qanday tezlikda, qay shaklda ro‘y berishini kuzatadi.

SHunday qilib, kuzatish metodining qulay va sistemali jihatlari bilan birga zaif tomonlari ham mavjud. SHu sababli insonning murakkab psixikasi boshqa metodlarlardan foydalanib tadqiq qilinadi.

Bu metod bilan inson psixikasining o‘rganishda suxbatning maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning ob’ekti va sub’ekti tanlanadi, mavzusi, o‘tkaziladigan vaqti aniqlanadi. Suxbat o‘tkazish rejalashtiriladi, o‘rganilayotgan narsa bilan uzviylik bog‘liq savol javob tayyorlanadi. Suxbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish jarayonida inson psixikasidagi o‘zgarishlarni o‘rganishdir. Suxbat orqali turli yoshdagi odamlarning tafakkuri, aql zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, ziyrakligi, bilim saviyasi, e’tiqodi, dunyoqarashi, irodasi to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi. Suxbat metodining ta’kidlangan ijobiy jixatlari bilan birga ayrim zaif tomonlari ham mavjud. Qaytariq so‘zlar «g‘aliz» iboralar, nutqning tezligi, fikrning mavhumligi, zerikarliligi, muvaffaqiyatsizlikka sabab bo‘ladi. SHuningdek, savol javobning bir xil shaklda emasligi sinaluvchida o‘ziga xos ishlash uslubi, oshkoralik etishmasligi, iymanish, uyalish atroficha ma’lumotlar olishni qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi.

Test metodi. «Test»-ingilizcha so‘zdan olingan bo‘lib, sinash tekshirish degan ma’noni anglatadi. SHaxsning aqliy o‘sishini, qobiliyatlarini, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo‘llaniladigan qisqa standart masalali topshiriq, misol, junboqlar test deb ataladi. Test ayniqsa odamning kasbiy qobiliyatini aniqlash mumkinligini, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligini, istexdodlilar va aqli zaiflikni aniqlashda, kishilarni saralashda keng qo‘llaniladi. Test metodining qimmati tajribaning ilmiylik darajasiga, tekshiruvchining maxoratiga va qiziqishiga, yig‘ilgan psixologik ma’lumotlarning ob’ektivligi va ularning ilmiy tahlil qila bilishiga bog‘liqdir. 1905 yilda fransuz psixologi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy o‘sishi va istexdod darajasini o‘lchash imkoniyati borligi g‘oyasini olg‘a surganidan keyin psixologiyada test metodi qo‘llana boshlandi. Xozirgi davrda nodir testlar qatoriga psixologlardan Rorshax, Rozensveyg, Kettel, Veksler, Meyli, Ayzenk, Anastazi, Raven va boshqalarning ijodlarini kiritish mumkin. Eng keng tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish (maqsadga etish) testlari (ular darsliklarda berilgan bilim va malaka darajalarini baholashga qaratilgan) intellektual testlar (aqliy rivojlanish darajasini o‘lchashga mo‘ljallangan) shaxs testlari (inson emotsiyasi, qiziqishi, motivatsiyasi, va hulqidan iboratdir.) shaxs « loyixa » (proektiv) testlari (savollarga bitta aniq javob berish talab qilinadi, javoblarni taxlil qilib shaxs xususiyatlarini «loyixasini» ishlab chiqiladi) kiradi.

Tajriba (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi odamlar (chaqaloq, bola, o‘smir, o‘spirin, balog‘atga etganlar va qarilar) ning psixikasini chuqurroq, aniqroq, tadqiq qilish metodlari ichida eng muhimi xisoblanadi.

Eksperiment metodi yordamida suxniy tushunchalarning shakllanishi, nutqining o‘sishi, favqulotda xolatdan chiqish, muammolli vaziyatni hal qilish jarayonlari, shaxsining xis-tuyg‘ulari, xarakteri, tipologik xususiyatlari o‘rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki bog‘lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, xossalari, murakkab, mexanizmlari tekshiriladi. Buning uchun eksperiment materiallarini tekshiruvchi sinchikovlik bilan tanlashi ob’ektiv tarzda xar-xil xolat va vaziyatlarni yaratishi bunda sinaluvchining yoshi, aqli, idroki, xarakteri, xususiyati, his-tuyg‘ulari, qiziqishi va saviyasiga, turmush tajribasiga ko‘nikma va malakalariga e’tibor berish lozim.

Eksperiment metodi o‘z navbatida tabiiy va labaratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik pedagogik masalalarni xal qilishda qo‘llaniladi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F.Lazurskiy taxriflagan. Tabiiy eksperimentdan foydalanishda ishlab chiqarish jamoalari a’zolarining, ilmiy muassasalari xodimlarining, o‘quvchilar ,keksaygan kishilarning o‘zaro munosabatlari ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini xal qilish nazarda tutiladi. Tabiy sharoitda inson psixikasini o‘rganishda sinaluvchilar (bog‘cha bolalari, maktab o‘kuvchilari, ishchilar, dexkonlar, xodimlar va xokozolar) ning o‘zlari bexabar bo‘lishi ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maksadiga muvofiklashtirilishi katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishi kundalik mexnat tarzi doirasida amalga oshirilishi zavod va fabrikada esa moddiy maxsulot ishlab chikarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim.

Labaratoriya metodi ko‘pincha individual shaklda sinaluvchilardan yashirmay maxsus psixologik asboblar, yul-yuriklar, tavsiyalar, ko‘rsatma va ilovalirdan foydalanib olib boriladi. Xozirgi zamon kishisi psixikasidagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron xisoblash mashinalari, qurilmalar, moslama va jixozlar mavjud. Ular odamdagi psixologik jarayonlar, xolatlar, funksiyalar vujudga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o‘lchashda qo‘llaniladi. Ko‘pincha ditektorlar, elektron va radio o‘lchagichlar, sekundomer, xronorefleksometr, taxistoskop, audiometr eksteziometr elektromiogramma, elektroensefalogramma kabilardan foydalaniladi.

Anketa metodi. Yosh davri psixologiyasida keng qo‘llaniladigan metodlardan biridir. Uning yordamida turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari, narsa va xodisalarga munosabatlari urganiladi.

Anketa odatda uch turda tuziladi. Ularning birinchi turi anglashilgan motivlarni aniqlashga mo‘ljallangan savollardan tuziladi. Ikkkinchi turida xar bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchunchi tur anketada sinaluvchiga yozilgan to‘g‘ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi, anketadan turli yoshdagi odamlarning layokatlarini, muayyan soxaga qizikishlari va qobiliyatlarini, o‘ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniqlash maqsadida foydalaniladi.

Biografiya (tarjimai hol) metodi. Inson psixikasini tadqiq qilish uchun uning hayoti faoliyati ijodiyoti to‘g‘risidagi og‘zaki va yozma ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai holi, kundaligi, xatlari, esdaliklari o‘zgalar ijodiga bergan baholari, tanbehlari, taqrizlari aloxida o‘rin egallaydi. SHu bilan birga o‘zgalar tomonidan to‘plangan tarjimai hol haqidagi materiallar: estaliklar ovozlari, fotolavxalar, xujjatli filg‘mlar, taqrizlar o‘rganilayotgan shaxsni to‘laroq tassavvur etishga xizmat qiladi.

Tarjimai hol inson psixikasining o‘zgarishlarini kuzatishda uning suxbat va tajriba metodlari bilan o‘rganib bo‘lmaydigan jixatlarini ochishda yordam beradi. Masalan, mazkur ma’lumotlar orqali ijodiy hayol bilan bog‘liq jarayonlar: shexriyat, musiqa, nafosat, tasviriy sanxat, texnik ijodiyotning nozik turlari va kayfiyatlari taffakkurning o‘ziga xosligi, shaxsning ma’naviyat, qadriyat, qobiliyat, iqtidor, istexdod singari fazilatlarini o‘rganish mumkin.Yosh davri psixologiyasining bolalarning tarjimai holi asosidagi ilmiy tadqiqot, masalan N.A.CHenskaya, V.S.Muxinaning kuzatishlari. Ona kundaligi nomi bilan mashxur. SHunday tadqiqotlar chet el psixologiyasida ham keng tarqalgan.

3- Mavzu: Taraqqiyotning asosiy masalalari

R e j a :

1.SHaxsning psixik taraqqiyoti masalasi.

2.Psixik rivojlanishning shart-sharoitlari.

3.Psixik rivojlanishning umumiy qonuniyatlari.

4.Taraqqiyot nazariyalari.

Muammoli savol: SHaxsning psixik taraqqiyoti masalasi deganda nima tushuniladi?.

Davlatimiz tomonida qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun» va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da shaxsni kamol toptirishdan iborat bo‘lgan vazifalar belgilab qo‘yilgan.

SHaxs bu ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi, ya’ni individ sifatida tug‘ilgan bola o‘z atrofidagi kishilarning munosabatlari ta’sirida va o‘zini anglash jarayonida shaxsga aylanadi.

YUsuf Hos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. A.Jomiyning «Baxoriston», «Tuxfatul axror» va boshqa asarlarida ilm, ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb-hunar o‘rganish xaqidagi fikrlar ifodalangan. A.Navoiyning «Xazoyinul-maoniy», «Maxbub-ul qulub», va boshqa asarlarida etuk, barkamol insonning axloqi, qobiliyati to‘g‘risida qimmatli muloxazalar yuritilgan.

YUqoridagilardan tashqari Bobur, Farg‘oniy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqumiy, Furqat, Bedil, Zavqiy, Hamza, Avloniy va boshqalarning yoshlar tarbiyasiga, fexl-atvor, oilaviy hayot masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ham turli janrlardagi asarlarida bayon qilingan.

Ta’lim-tarbiya ishlarining usullari, vositalari va tashkiliy formalarini ishlab chiqish hamda pedagogik jarayonni boshqarishning samaradorligi rivojlanish masalasini hal qilish bilan bog‘liqdir. Bu inson psixikasi rivojlanishida bir tomondan tabiiy, biologik, tug‘ma xususiyatlar o‘zaro munosabati muammosi rivojlanishidan hamda tashqi va ichki omillarning (irsiyat va muhit) roli va ularning o‘zaro munosabati muammosidan iborat.

Odamda tug‘ma ravishda tashkil topgan xususiyatlar ko‘rish, eshitish sezgilarining ayrim xususiyatlari bilan bir qatorda hayot sharoitlari va faoliyatlarining ta’lim tarbiya ta’siri ostida tashkil topgan axloqiy sifatlar mavjuddir. Psixologiyaning ayrim namoyondalari psixik xususiyatlar tug‘ma paydo bo‘ladi, bola tug‘ilmasdan shakllanadi degan pozitsiyada turadi.

Angliyalik genetik SH.Aurebax «Har bir odam xuddi kartaboz qo‘liga karta olib o‘ynagani kabi o‘z hayotini qo‘liga genlarni olib boshlaydi» deydi. Uning fikricha «Aqliy taraqqiyot darajasi maxsus qobiliyat, shaxsiy sifatlar bularning hammasi genetik faktorlar bilan muhit faktorlari o‘zaro munosabatining natijasidan ibotardir» degan fikrni ilgari suradi.

Avstraliyalik psixolog K.Byuler - “Bolalarning faqat aqliy taraqqiyotigina emas balki ahloqiy taraqqiyoti ham nasliy tomonidan belgilangandir” deb ta’kidlaydi.

Z.Freyd va uning izdoshlari inson faoliyatini boshqaruvchi instinktlarni tug‘ma bo‘lgan va sotsial ta’sirotga bog‘liq bo‘lmagan dastlabki ongsiz extiyojlarni hamda mayllarni shaxs taraqqiyotini harakatga keltiruvchi kuchlar deb bilgan.

Amerikalik psixolog va pedagog D.D’yui inson tabiatini o‘zgartirib bo‘lmaydi deb xisoblagan. Uning fikriga ko‘ra irsiyat tabiatni belgilaydi.

Ayrim psixologlarning fikriga ko‘ra muhit, ta’lim tarbiya tabiat tomonidan yaratilgan xususiyatlarning namayon bo‘lishi va o‘z o‘zicha rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitgina xolos. Ular psixik taraqqiyotda nasliy faktorlarning hal qiluvchi roli bor degan fikrni asoslashga intiladi.

Psixologlar V.N. Kolbonovskiy, A.R. Luriya, A.N. Mironovlar tajribasi boshqa ahvolni ko‘rsatadi. YA’ni bir tuxumdan bo‘lgan egizaklardan bir xil tabiiy sharoitda, ta’lim metodlariga qarab, ijodiy (ya’ni kombinatorlik) faoliyatining ayrim turlarida mutlaqo har-xil natijalarni olish mumkin. Fransuz psixologi R.Zazzo bir tuxumdan bo‘lgan egizaklar ustida shunga o‘xshash tajribalar o‘tkazib, psixika xususiyatlarning tug‘ma xarakteri nazariyasiga qattiq zarba berdi.

Psixologlar va pedagoglar ixtiyorida bo‘lgan juda ko‘p faktlar har ikkala yo‘nalishning ham cheklangan va bir yoqlamaligini ko‘rsatadi. Odamning genetik xususiyatlari bir ma’noda uning psixik xususiyatlarini belgilaydi deb xisoblash xatodir. Ammo buning teskarisi ham ya’ni psixik taraqqiyotning tabiiy imkoniyatlaridagi individual farqlarni batamom inkor qilish va odamlardagi g‘oyat xilma-xil barcha individual psixologik xususiyatlarni faqat tashqi ta’sirotlar natijasidir, deyishi ham noto‘g‘ridir.

SHunday qilib har bir ayrim kishining taraqqiyoti (tug‘ilgandan boshlab) organizmning o‘sishiga bog‘liq holda muhit, ta’lim va tarbiyaning ta’sirida, faol shaxsiy faoliyat natijasida amalga oshadi. Inson aqliy xususiyatlari, irodasi shu yo‘sinda rivojlanadi. SHaxsning individual xususiyatlari temperament, xarakter, qobiliyatlar va qiziqishlar shu tariqa shakllanadi va taraqqiy etadi.

Mammoli savol: Psixik rivojlanishi sharoitlari va uni xarakatga keltiruvchi kuchlar nimalardan iborat?

Psixik taraqqiyotni xarakatga keltiruvchi kuchlar xaqida so‘z ketganda, avvalo asosiy omilni belgilab olish lozim bo‘ladi. Ammo psixik taraqqiyotni ta’minlovchi omil yagona emasligini, ular bir nechta ekanligini, shuningdek bu omillar o‘zaro uzviy bog‘liqlikda mavjudligi kabi faktlarni anglab etish kerak bo‘ladi.

Psixik taraqqiyotni xarakatga keltiruvchi kuchlar sifatida quyidagi omillarni e’tirof etish mumkin; irsiy omillar, ijtimoiy omillar, maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya, shaxsiy faollik. Ularning har biri alohida bir olam bo‘lishiga qaramasdan taraqqiyotni o‘zaro hamkorlikda ta’minlaydi. Masalan, agar ta’lim faoliyati aniq maqsad asosida amalga oshirilishi uchun shart-sharoit to‘liq bo‘lsa-yu, ammo o‘quvchida shaxsiy faollik etarli darajada shakllangan bo‘lmasa u xolda psixik taraqqiyotda muammo vujuda keladi va uni zudlik bilan to‘g‘rilash zarurati qujudga keladi.

Psixik taraqqiyot sharoitlari va psixik taraqqiyotni xarakatga keltiruvchi kuchlar xaqidagi masalani to‘g‘ri hal qilishga shaxs taraqqiyoti haqidagi ta’limot yordam beradi.

SHaxsning mohiyati o‘z tabiatidan ijtimoiy xarakterga egadir. SHaxsdagi barcha psixik xususiyatlarning, ijodiy faolligining rivojlanishi manbalari uning tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitga bog‘liq xisoblanadi. Inson shaxsi determinlashgan bo‘lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Mana shu ma’noda shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatida yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani egallash jarayonidan iboratdir degan xulosa chiqarish mumkin. Buning natijasida insonning psixik xususiyatlari, xarakteri, irodaviy xislatlari, qiziqishlari, mayllari va qobiliyatlari tarkib topadi.

YUqorida bayon etilganlarga asoslanib psixologiyada odamning psixik xususiyatlari uning hayoti davomida ya’ni ontegenetik tarzda yuzaga keladi degan xulosaga kelingan. Bu xususiyatlarning tarkib topishi va rivojlanishida odamning ijtimoiy tajribasi uning hayoti va faoliyati sharoitlari, ta’lim tarbiya etakchi, hal qiluvchi rolg‘ o‘ynaydi deb o‘rgatadi.

Muhit, ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya azaldan berilgan genetik jixatdan qat’iy belgilangan narsadir. Muhit psixikani nomayon qilish uchun sharoitgina bo‘lib qolmay, balki inson psixik xususiyatlarini tarkib toptiradi. SHuni alohida qayd qilish lozimki jamiyat talablariga javob beradigan muayyan shaxsiy sifatlarni tarkib toptirish maqsadida katta avlodning Yosh avlodga ongli, maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatish jarayoni sifatida ta’lim va tarbiya hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Birinchidan, odam muhit ta’siri ostidagi passiv ob’ekt bo‘lmay, balki faol mavjudotdir. SHuning uchun tashqi hayot ta’siri inson psixikasini to‘g‘ridan to‘g‘ri belgilamaydi, balki odamning muhit bilan bo‘lgan o‘zaro ta’siri orqali, uning muhitdagi faoliyati orqali belgilaydi.

Ikkinchidan, psixikaning rivojlanish oqibati, natijasi tashqi sharoitlarga bog‘liqdir. Lekin bu rivojlanishni bevosita tashqi sharoitdan va tashqi vaziyatdan keltirib chiqarib bo‘lmaydi. Bu sharoitlar hamda vaziyatlar hamisha odamning hayotiy tajribasi uning shaxsi individual psixologik xususiyatlari va psixik qiyofasi orqali ta’sir qiladi. Mana shu ma’noda individ o‘ziga xos psixikasi va shaxsiy tajribasini o‘z ichki muhiti xususiyatlari orqali bilvosita ta’sir kiladi. O‘z davrida I.M. Sechenov odamning hatti-harakatlari tashqi tassurotlar orqali determinlashgani xaqidagi tezisni ilgari surganida tashqi taasurotlarni faqat muayyan paytda ta’sir etib turgan mavjud taasurotlar kabi sodda ravishda tushunmaslikni, balki aslini olganda mazkur odamning hayotiy tajribasida mujassamlashgan barcha avvalgi taassurotlar yigindisini nazarda tutish kerakligini uqtirib o‘tgan edi.

Uchinchidan, odam faol mavjudot sifatida o‘zi ham ongli ravishda o‘z shaxsini o‘zgartirishi, ya’ni o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni tevarak-atrofdagi muhitdan ajralgan xolda bormaydi. O‘z-o‘zini tarbiyalash muhit bilan moslashgan xolda va muhit bilan faol o‘zaro munosabatda sodir bo‘ladi. SHuning uchun o‘zini-o‘zi tarbiyalashda ham muhitning ta’siri ko‘rinib turibdi. Keltirilgan fikrlardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bir xil tashqi sharoit, bir xil muhit turli bolalarga, o‘smirlarga, yigit va qizlarga turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Maktab o‘quvchilarining psixik taraqqiyoti qonunlari shuning uchun ham murakkabki, psixik taraqqiyotning o‘zi murakkab va qarama-qarshi o‘zgarishlardan iborat jarayonning omillari, shu jumladan ta’lim va tarbiya sharoitlari xilma-xil va ko‘p qirralidir. .

Oxirida shunday xulosa chiqarish mumkinki, odamning tashkil topgan va sistemalashtirilgan faoliyati uning vositasi hamda shartidir. SHu paytgacha odamga mavjudot sifatida qarab kelindi, lekin odamning biologik moxiyatini inkor qilib bo‘lmaydi. CHunki odam bevosita tabiiy mavjudotdir. O‘z-o‘zidan ravshanki odamning psixik rivojlanishi uchun tabiiy, biologik imkoniyatlar nixoyatda zarurdir. Insonning psixik xususiyatlari normal tarkib topishi uchun muayyan darajadagi biologik tuzilishga ega bo‘lgan inson miyasi, inson nerv sistemasi bo‘lishi shart. Insonning tabiiy xususiyatlari psixik rivojlanishning harakatga keltiruvchi omillar emas, balki dastlabki shartlaridir. Miya biologik tarzda tashkil topgan organ sifatida ongning yuzaga kelishi uchun dastlabki shartdir. Ong esa inson ijtimoiy turmushining maxsulidir. Nerv sistemasi tevarak-atrofdagi olamni aks ettirish uchun dastlabki shartdir. Ong esa inson ijtimoiy turmushining maxsuli bo‘lib, juda katta imkoniyatlariga ega. Lekin tegishli qobiliyat faqat ijtimoiy sharoitdagi faoliyatda tarkib topadi. Qobiliyat kurtaklarining yangi nerv sistemasi va miyada ba’zi bir tug‘ma anatomik-fiziologik xususiyatlarining mavjudligi qobiliyatlarning rivojlanishi uchun zarur tabiiy shart-sharoitdir. Ammo shart-sharoitlarning mavjudligi hali qobiliyatlarning rivojlanishini ta’minlamaydi. Qobiliyatlar hayot va faoliyat sharoitlari, odamga beriladigan ta’lim va tarbiya ta’siri ostida tarkib topadi va rivojlanadi.

Tabiiy xususiyatlar taraqqiyotni xarakatga keltiruvchi kuch emasligiga qaramay psixik taraqqiyotga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi.

Birinchidan, tabiiy xussusiyatlar taraqqiyotning turli yo‘llarini va usullarini belgilab beradi. Inson nerv sistemasining hususiyatlari o‘z-o‘zicha shaxsning xech qanday psixik xususiyatlarini belgilamaydi. Xech bir normal bola dadil yoki qo‘rqoq, irodasiz, mexnatsevar yoki intizomsiz bo‘lib tug‘ilmaydi. Agarda tarbiya to‘g‘ri tashkil qilinsa, nerv sistemasining istalgan tipi asosida xarakterning barcha ijtimoiy qimmatli xislatlarini hosil qilish mumkin. Masalan, sabot-matonat va o‘zini tuta bilish xislatlarini nerv sistemasining tipi shiddatli bo‘lgan bolalarda ham tarbiyalash lozim va tarbiyalasa bo‘ladi. Lekin birinchi holdagi bolalarni tarbiyalash ikkinchi xollarni tarbiyalashga qaraganda qiyinroq bo‘ladi. Har ikkala holda kerakli sifatlarni tarbiyalash yo‘llari va usullari ham turlicha bo‘ladi.

Ikkinchi tabiiy xususiyatlar odamning biron bir sohada erishgan yutuqlari darajasiga ham ta’sir qilishi mumkin. Masalan, qobiliyat kurtaklarida tug‘ma individual farqlar bo‘ladi. SHu sababli ba’zi odamlar boshqa odamlardan ma’lum bir faoliyat imkoniyati jihatidan ustun turishlari va shuning bilan bir paytda bir faoliyatning turini egallash imkoniyati jixatidan esa ulardan olislik qilishlari mumkin. Masalan, o‘zining musiqiy qobiliyati rivojlanishi uchun qulay tabiiy kurtakka ega bo‘lgan bola boshqa hamma sharoitlar bir xil bo‘lishiga qaramay musiqiy qobiliyatini rivojlantirishi uchun tabiiy kurtakka ega bo‘lmagan boladan nisbatan musiqa soxasida tez rivojlanadi va nisbatan katta yutuqlarga erishadi. Mana shu ma’noda biz mashhur amerikalik psixolog D.Brunerning xar bir bola o‘z taraqqiyotining har qanday materiallarini to‘la o‘zlashtirishga qodirdir, - degan fikrlari bilan xech bir kelisha olmaymiz. Bizning o‘ylashimizcha masalan, birinchi sinf o‘quvchisini qanday geneal pedagog va metodistlar o‘qitmasliklari etti yoshli bolaning miyasi boshlang‘ich differensial va integral xisoblashlarini yoki dialektik falsafa asoslarini bilishga hali chindan ham etilgan emas. Biroq miya tuzilishining mavqei ma’lum muhitga, ta’lim tarbiyaga mutlaqo bog‘lanmagan holda o‘zining qaxtiiy asosida sodir bo‘ladi deb bo‘lmaydi. Muhit, ta’lim tarbiya va tegishli mashq miya tuzilishining organik jixatdan etilishini ta’minlaydi va muhitga. ta’lim-tarbiyaga mutlaqo bog‘lanmagan holda o‘zining qatxiiy biologik jixatdan qonunlari asosida sodir bo‘ladi deb bo‘lmaydi.