0 ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Q‘RTA MAXSUS. KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
Botir BOYMETOV
QALAMTASVIR
Pedagogika yo ‘nalishidagi kasb-hunar kollejlari uchun
o ‘quv qo ‘llanma
Toshkent - «ILM ZIYO» - 2007
85.15
B81
Oliy va o ‘rta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
0 ‘quv qoTlamna pedagogika yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari
uchun moTjallangan boTib, unda qalamtasvir b o ‘yicha nazariy va amaliy
mashg‘ulotlar yoritilgan. Unda tasviriy san’at haqida dastlabki maTumotlar,
qalamtasvir — tasviriy san’atning asosi sifatida, uning qonun-qoidalari: tasviriy
san’atda perspektiva, kompozitsiya asoslari, chiziqh konstruktiv qurilish, yorug‘-
soya qonuniyatlari, buyumlaming uslubiy jihatdan bosqichma-bosqich tasvirlash
usullari, odam plastik anatomiyasi haqida umumiy maTumot, odamning portreti
va gavdasini tasvirlash usullari, qalamtasvirda xomaki rasmlar ishlash usullari
kabi ko‘plab mavzular yoritilgan.
T a q r i z c h i l a r : M. NABIYEV — 0 ‘zbekistonxalqrassomi, professor;
N. TOLIPOV — pedagogika fanlari nomzodi, dotsent.
ISBN 9 7 8 -9 943-303-31-7
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y.
KIRISH
Keyingi vaqtda, barcha sohalarda boMgani kabi o‘rta maxsus,
kasb-hunar ta ’limi tizimida ham ko‘pgina ijobiy ishlar amalga
oshirilmoqda. Xususan, yangi turdagi tasviriy san’at yo‘nalishidagi
pedagogika kasb-hunar kollejlarida olib boriladigan mutaxassislik
fanlar va yosh pedagog-rassomlar tayyorlash bo‘yicha Davlat Ta’lim
standartlari, yangi o‘quv rejalari, dasturlari tuzilib, o‘quv qo‘llan-
malar, darsliklar va uslubiy tavsiyalar yaratilyapti.
Respublikaning tayanch oliy o‘quv yurtlari va ilmiy tekshirish
institutlarida yoshlarga milliy san’at namunalarini o‘qitishning ilmiy
asoslangan yangi shakh, usullari ishlab chiqilmoqda hamda yoshlami
badiiy va estetik jihatdan tarbiyalab, voyaga yetkazish borasida
ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilayotir.
Yoshlami jahon andozalariga javob beradigan barkamol etib
tarbiyalashda tasviriy san’at, xususan, qalamtasvir fani alohida
ahamiyat kasb etadi. Bu esa, o‘z navbatida, oliy va o‘rta maxsus,
kasb-hunar o ‘quv yurtlarida o ‘qitilayotgan maxsus fanlarning
chuqur va asosli bo‘lishini taqozo etib, pedagoglar, olimlar va
rassomlar zimmasiga yuksak mas’uliyat yuklaydi.
Yoshlarga yuqori darajada ta ’lim-tarbiya berish — bo‘lajak
rassom-pedagogdan tasviriy san’at sohasida amaliy malakalarini
yuqori darajada egallagan bo‘lishdan tashqari, psixologiya sohasida
ham yetarli ma’lumotga ega bo‘lishni taqozo etadi. Albatta, o‘quvchi
ta ’lim-tarbiya berish borasidagi asosiy bilimlar — pedagogika va
psixologiyani chuqur o‘zlashtirishi lozim. Lekin umumladim mak-
tablari, kasb-hunar kollejlarida o‘tkazilgan tajriba, kuzatish va
xulosalar shuni ko‘rsatadiki, yosh o‘qituvchi o‘zining pedagogik
faoliyatida, nafaqat, psixologiyaning umumiy tomonlariga e’tibor
berishi (yoshlar psixologiyasini o ‘rganib, to ‘g‘ri taTim-tarbiya
berishi, ulaming individual xususiyatlarini o‘rganishi, o‘quvchiga
3
muvofiq keladigan tarbiya usullarini izlab topishi), balki, turli
amaliy mashg‘ulotlar jarayonida, xususan, tasviriy faoliyat va
yoshlar tarbiyasida uni amalda qoTlashi joizdir. 0 ‘quvchilarga —
boTajak tasviriy san’at o‘qituvchilariga mutaxassislik fanlarini keng
koTamda o‘qitish, xususan, o‘quv-amahy va nazariy mashg‘ulotlari
orqali ulaming ijodiy tasawurlarini o‘stirish va shakhantirishda katta
ahamiyat kasb etadi. Bu esa, barcha mutaxassislik fanlaridan
yaratilgan o‘quv adabiyotlarining chuqur va mazmunli boTishini
taqozo etadi.
Yuqorida bayon etilgan muammolami ijobiy hal etish — boTajak
o‘quvchilami pedagogik faoliyatga tayyorlashda muhim ahamiyatga
ega. Yoshlaming ijodiy tasawurlarini o‘stirish — dastlabki bos-
qichlardan amalga oshirilishi lozim. MaTumki, boshlang‘ich bos-
qichlarda o‘quvchilar qalamtasvir mashg‘ulotlarida har xil geo-
metrik shakllami o‘ziga qarab bajarishadi. So‘ngra turh shakl, hajm
va tusga ega boTgan buyumlardan tashkil etilgan natyurrnortlarni
tasvirlashni mashq qiladilar. Ushbu vazifalami bajarish orqali
o‘quvchilar kompozitsiya asoslari, chiziqli konstmktiv qurish,
buyumlarni fazoviy holatini perspektiv jihatdan aniqlash, buyum-
ning hajmi va uni qalam vositasida yorug‘-soyalami to ‘g‘ri tuslash
kabi malakalarini rivojlantirishadi.
Tasviriy san’at mashg‘ulotlari o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv
dargohlaridagi barcha o‘quv fanlari, ayniqsa, psixologiya bilan
keng aloqadadir. Buyumlarni o‘ziga qarab tasvirlash, mavzuli
kompozitsiya ishlash yoki tasviriy faohyatning boshqa yo‘nalishlarida
o ‘quvchilarning ijodiy tasavvurini shakllantirish psixologik
jarayonlar bilan uzviy bogTiq holda boTadi.
Ayrim yoshlarda tasviriy san’at fanlari bo‘yicha amaliy vazifalar
bajarish jarayonida naturaga qo‘yilgan buyumlarni to ‘la-to‘kis idrok
eta olmaslik hohari ham uchrab turadi. Bu vaqtda o‘qituvchi tasvirlash
uchun naturaga qo‘yilgan buyumlarning sodda yoki murakkab
shakllardan tuzilgan boTishidan qat’iy nazar, ularga yetarh darajada
tushuntirib, qo‘yilgan maqsadni belgilab olishi lozim. Buning uchun
o‘quvchilarga naturani turli nuqtalardan kuzatish va shu asosda 5—
10 daqiqalik qalamchizgilar bajarishni tavsiya etish kerak. Qo‘yilgan
naturani turli nuqtalardan kuzatish va qalamchizgilar bajarish
o‘quvchida tasvirlanadigan buyumlarni sezib idrok etish, uning
xarakterli xususiyatlarini aniqlab, buyumlarning hajm materiallik
xususiyatlari, birining ikkinchisiga nisbati, ulaming buyum te-
kisligida joylashuvi kabilarni tasaw ur etishga o‘rgatadi. Bu borada
o‘rta asming buyuk tabobatchi olimi Abu Ali ibn Sino jumladan
shunday degan edi: «Ustoz yuksak qalbli, mard, pok, ta ’lim-
tarbiyaning barcha usuhni mukammal biladigan va e’tiqodli bo‘lishi
shart. U o‘quvchining qalbiga yo‘l topa oladigan va ta ’lim berishda
dona-dona so‘zlab, hayotiy misollar bilan shogirdini o‘ziga jalb
eta ohshi kerak. Faqat shundagina, u o‘z tarbiyalanuvchisini ma’lum
fanga o‘rgatadi va kasbga yo‘naltirishda yordam bera oladi»1.
0 ‘quv-mashq vazifasining muvaffaqiyatli bajarilishi ko‘p
jih atdan uning qaysi nuqtadan va qanday masofadan turib
tasvirlashga bog‘hq. Yuqorida ta’kidlanganidek, vazifaning haqqoniy
va to ‘g‘ri bajarilishi ko‘p jihatdan uning qaysi nuqtadan chizi-
layotganligiga qarab belgilanadi. M a’lumki, buyumlarni tasvirlash,
eng avvalo, qog‘oz sirtida kompozitsion to ‘g‘ri joylashtirishdan
boshlanadi. Buning uchun chizuvchi naturadagi buyumlarning
o ‘zaro nisbatlarini ko‘z bilan chamalab, so‘ngra ularni qog‘oz
yuzasida to ‘g‘ri tasvirlashi kerak. Buyumlarning tekislikdagi holati,
nisbatlari, xarakterli xususiyatlarini jonli tasvirlash, o‘quvchining
ko‘z bilan chamalash xususiyatlarining takomillashganiga ko‘p
jihatdan bog‘hq.
Tasvirlashda o‘zaro munosabatlar borasida mashhur pedagog-
rassom N.N. Ge shunday degan edi: «Ushbu qonunni doimo yodda
tuting: tasvirlamoq, bu — nisbatlarni ko‘rmoq, shuning uchun
hech qachon bo‘laklami alohida ko‘rmang va tasvirlamang. Siz bir
ko‘z, bir quloq yoki bir qoshni emas, balki bu boMaklar yuz qismida
qanday joylashganini va ulaming o‘zaro mutanosibligini o‘rganib
tasvirlashingiz lozim. Mazkur bo‘laklami tasvirlashda har doim ulami
umumiy ko‘ring: simmetrik bo‘laklami doimo birga va bir vaqtda
tasvirlang, ikkala quloqni, ikkala ko‘zni, ikkala yonoqni...»2.
0 ‘tkazilgan ko‘p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quv
mashqlari davomida, ayniqsa, boshlang‘ich kurslarda naturani
to ‘g‘ri idrok eta olmaslik va uni tasvirlashda yaxlit ko‘ra bilmaslik
jiddiy kamchiliklarga olib keladi. Masalan, 1-bosqich dasturidan
olgan turli shakl va m ateriallardan tuzilgan natyurmortning
qalamtasvirini bajarishda o‘quvchilar naturaga qo‘yilgan buyumlarni
butun bir yaxlitlikda emas, har birini alohida-alohida tasawur
1 AbuAli ibn Sino. Tanlangan asarlar. 1-jild. Dushanbe, «Irfon», 1980, 211-bet.
2 I I l K O J i a H 3 o 6 p a 3 H T e j i B H o r o H C K y c c T B a .
Bbin. II. M., 1965,
C T p .
164.
5
etib, tasvirlaydilar. Oqibatda, buyumlarning o‘zaro nisbatlari, ular-
ning joylashgan yeri (tayanch nuqtasi) va kompozitsion tuzilishi
tarqoq holda bo‘lib qoladi. Bunday salbiy oqibatning oldini olish
uchun tasvirlash uchun qo‘yilgan buyumlarni butun bir yaxlitlikda
ko‘rib, uni qog‘oz sirtida xayolan tasawur etish, shundan so‘nggina
uni amaliy bajarishga kirishish tavsiya etiladi. E ’tiborlisi shuki, bu
usulda boshlangan tasvir haqqoniy bajarilibgina qolmay, o‘quv-
chining ijodiy tasawurini shakllantiradi.
0 ‘quvchilaming ijodiy tasawurlarini o‘stirishning kuchli mo-
hiyatlaridan biri, o‘ziga qarab tasvirlanadigan buyumlarni (na-
tyurmort, gips geometrik shakllar, portret inson qomati va boshq.)
xayolan chizishdir. 0 ‘quvchilarda tasawumi shakllantirishda bu usul
muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, xayolan u yoki bu vazifani
tasvirlash orqali o‘quvchilar, uni o‘ziga qarab chizish davrida olgan
bilim va malakalarini xayolan tiklab, undagi xarakterli xusu-
siyatlarini, nisbatlarini, yorug‘ va soyalaming umumiy qonunlarini
psixologik kechinmalarini tasvirlashga harakat qilishadi. Bunday
mashqlar o‘quvchilarda fikr yuritib tasvirlash, rasmdagi obrazlarni
chuqur o‘rganish va tahlil etish mahoratlarini rivojlantirib, bo‘lajak
pedagogik faoliyatga puxta tayyorlaydi.
Qalamtasvir predmeti pedagogika yo‘nalishidagi o‘rta maxsus
kasb-hunar kollejlarida o‘qitiladigan barcha maxsus fanlaming
asosi hisoblanadi va ular o‘rtasida bevosita bog‘liqlikni ta’minlaydi.
Qalamtasvir borasida yetarli bilim va malakalarni egallamay turib,
o‘quvchi kompozitsiya, rangtasvir, haykaltaroshlik, xalq amaliy
san’ati va boshqa mutaxassislik fanlami yuqori darajada o‘zlashtira
olmaydi.
Hozirgi vaqtda o‘rta maxsus, kasb-hunar o ‘quv yurtlarida
«Qalamtasvir» fanini o‘qitishning nazariy va metodik asoslarini
ishlab chiqish va ilmiy jihatdan asoslangan yangi yo‘li, shakli,
mazmuni hamda usullarini takomillashtirish dolzarb masalalardan
hisoblanadi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Davlat standartlari asosida o‘qitishning istiqbolli yo‘llarini
ishlab chiqish.
2. Tasviriy san’at ixtisosligi bo‘yicha barcha ta’hm muassasalarida
pedagog kadrlami tayyorlovchi muassasalar ish faoliyatini ilmiy-
uslubiy jihatdan tahlil etish.
3. Mahalliy manbalardan foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish
orqali o‘quvchilami yuqori malakali, Vatanga sadoqatli, milliy
6
hamda jahon xalqlari san’atini mukammal biladigan, o ‘tmish
madaniyatim izni sevadigan pedagoglar boTib yetishishlarini
ta ’minlash.
4.
Pedagogik kasb-hunar kollejlari uchun «Qalamtasvir» fanining
nazariy va amaliy jihatdan yuksak darajada biladigan, zamonaviy
axborot texnologiyalari bilan qurollangan pedagog kadrlarni
tayyorlash.
Mazkur o‘quv qoTlanma pedagogika yo‘nalishidagi o‘rta max-
sus va oliy o‘quv yurtlarining badiiy graftka fakultetida o‘tkazilgan
ko‘p yillik tajriba-sinov mashg‘ulotlari asosida yaratilgan. Unda
qalamtasvirning maqsad va vazifalari, tasviriy san’at, xususan,
qalamtasviming asosiy qonun-qoidalari, o‘quv qalamtasvirini me-
todik izchillikda bajarish usullari kabi masalalar o‘rin olgan. Peda-
gogika yo‘nalishidagi o‘rta maxsus, kasb-hunar kollejlari o‘quv-
chilariga moTjallab yozilgan ushbu o‘quv qoTlanmadan tasviriy
san’at sohasi mutaxassislari, metodistlar ham foydalanishlari
mumkin.
1-bob. QALAMTASVIR - TASVIRIY SAN’ATNING
| 