13-rasm.
Fiziologik nuqtayi nazardan qaralganda, yorug‘lik chizilayotgan
buyumga tushib, rassomga u yoki bu qismining shakli ko‘rinadi.
Shundan keyingina, rassom uni idrok etib tasvirlashga o‘tadi.
Surat
tekisligi — rassom bilan natura o‘rtasidagi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Buyum tekisligi deb, tasvirlanayotgan buyumning joylashgan
tekisligiga aytiladi. Buyum tekisbgi vazifasida stol, pol, yer va boshqa
chizish uchun bajariladigan moslama bo‘lishi mumkin.
K o ‘rish maydoni va k o ‘rish burchagi, bu — chizuvchining
tasvirlanayotgan buyumni ko‘rish vaqtida qamrab olishdir. Rassom
tasvirlanayotgan obyektdan qanchalik uzoqlashib borgan sari, uning
ko‘rish
maydoni ham kengayib boradi, bu esa, tasvirlanayotgan
obyektning barcha qismlarini aniq ko‘rish va tasvirlashga imkon
yaratadi (14,15-rasmlar).
Tasvirlanajak buyum (obyekt)dan juda katta masofada turib,
undagi hamma bo‘lak va qismlarni yaqqol tasvirlash mushkul.
Aksincha, tasvirlanayotgan obyektga juda yaqin turib ham, undagi
hamma qismlarni ko‘z bilan ilg‘ab olish qiyin bo‘ladi. Shuning
uchun har qanday tasvirni bajarayotganda chamalash orqali
masofani to ‘g‘ri
tanlay olish, ko‘rish maydonini to ‘g‘ri belgilash
rassomdan mahorat talab etadi. K o‘p hollarda rassomlar tas-
virlanayotgan predmet kattaligini uch hissa ko‘paytirilganiga teng
25
15-rasm.
masofada turib tasvirlashadi. Masalan, inson qomatini todaqonli
tasvirlash uchun rassom naturadan taxm inan 5—5,5 m etrlar
masofada turishi kerak. Shundagina u tasvirni tohaqonli tasawur
etib vazifani aniq bajarishi mumkin.
Fazoviy perspektiva deb, buyumlarning fazo (bo‘shliq) ta’sirida
o‘zgarib (qisqarib) ko‘rinishiga aytiladi. Fazo — tiniq muhit bo‘lib,
uning tiniqhgi tabiatning turli hodisalari ta’sirida o‘zgarib
turishi
mumkin. Masalan, havo namhgi, atmosfera bosimining o‘zgarishi,
havodagi chang-to‘zonning ta’sirida havo buluthgi vaboshqalar. Shu-
ning uchun tasvirlanayotgan obyektning fazo bo‘shlig‘ida qay daraja-
da chuqur joylashganiga qarab rang, nisbat, tus va undagi alohida
bohaklaming (yaqqol yoki xira) ko‘rinishlariga keskin ta’sir etadi.
Fazo perspektivasi obyekt kunning qaysi vaqtida tasvirlana-
yotganligiga (ertalab, kunduzi, kechqurun), yil fasllari (qish,bahor,
yoz, kuz) hamda atmosfera o‘zgarishiga (quyosh yoki bulut) qarab
ham o‘zgaradi.
Fazoviy perspektivaning bir necha
asosiy qoidalari mavjud
bohib, ular quyidagilardan iborat:
26
1. Bajarilayotgan tasvir rassomga yaqin boMgan buyumlar
yaqqol, uzoqdagilar esa, umumiy ko‘rinadi. Tasvirda fazoni
sezdirish uchun yaqin masofada joylashgan buyumlarni yaqqol,
uzoqdagilarni esa, umumiy tarzda tasvirlash kerak.
2. Fazo bo‘shlig‘i (kengligi)da joylashgan buyumlar chizuv-
chidan qanchalik uzoqda joylashgan bo‘lsa, xira tusda ko‘rinadi.
Tasvirda fazoviy perspektivani to ‘g‘ri ko‘rsatish
uchun uzoqda
joylashgan buyumlarni ozroq yengil, oldingi qatordagi buyumlarni
esa, yaqqol tasvirlash kerak.
3. Yaqin masofada joylashgan buyumlar fazoda yaqqol hajmli
bo‘lib ko‘rinadi, uzoqdagilari esa, xiraroq ko‘rinadi. Tasvirlashda
ham ushbu tartibga rioya qilmoq zarur.
4. Chizuvchidan uzoqroq joylashgan buyumlar, atmosfera
bosimi ta’sirida siyohrang, havorang va och tusda ko‘rinadi. Fazoviy
perspektivani yanada kuchliroq kohsatish uchun yaqin masofadagi
yaqqol kohinib turgan buyumlarni
aniqroq chizgilar bilan, uzoq-
dagilarni esa, ochroq tusda tasvirlash mumkin.
5. Oldingi qatorda joylashgan buyum lar haqiqiy o ‘z tusi
(rangi)da, uzoqdagilari bir xil bo‘lib ko‘rinadi. Fazoviy pers-
pektivaning bu qonuni rassomdan oldingi masofada joylashgan
buyumlami yaqqol, uzoqdagilarni esa, umumiy tarzda xiraroq qilib
tasvirlashni talab etadi.
Fazoviy perspektivaning ushbu qonun-qoidalariga rioya qilish
o‘quvchi uchun muhimdir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan qoidalar
o ‘quvchining qanday vazifa bajarishidan qat’iy nazar (portret,
natyurmort, manzara va h.k.) kuzatiladi.
