1.3. Borliqni idrok etish
Bo‘lajak tasviriy san’at o‘qituvchilarini rasm cliizishga o‘r-
gatishdagi asosiy vazifalardan biri, bu — rassomda jism shaklini
masofadan ko‘rish va tasvirlash qobiliyatini shakllantirishdan iborat.
Jism shakhni fazoda ko‘rish va tasvirlash — jismni «hajmdor» tarzda,
uch o ‘lchamli shaklda (balandligi, eni va qalinligini) ko‘rish
demakdir.
0 ‘quv mashg‘ulotlarining asosiy vazifasi — natura o‘lchamlarini
to ‘g‘ri ifodalagan holda, realistik ko‘rsatib bera olishdan iborat.
shakllantirish uchun ish jarayonida doimiy ravishda ko‘z bilan
nisbatni aniqlash qo‘l keladi. Tasviming realistik tarzda chiqishi
uchun boTajak o ‘quvchilar o ‘z ishlariga nisbatan e ’tiborli,
mas’uliyatli boTishlari kerak. Shuning uchun ular tabiatga nisbatan
sinclikovlik bilan qarash, talilil qilish ko‘nikmalarini hosil qilishlari
va bir vaqtning o‘zida ko‘rgan shaklni eslab qolish qobiliyatlarini
ham rivojlantirislilari kerak boTadi.
K o‘rish orqali eslab qolish yosh rassomning eng qimmatli va
e’tiborli xislatidir. U tasvirdagi jism shakli, nisbati va tuzilishi haqi-
dagi aniq va umumiy tasaw um i xotirada saqlaydi. Bu esa, shaklni
«xotiradan», «tasawur va anglash» asosida cliizish imkonini berib,
yoshlaming kelgusidagi pedagogik hamda mustaqil asar yaratish
borasidagi malakalarini shakllantiradi.
Naturadan rasm cliizish bo‘yicha ohb borilgan doimiy mashqlar
natijasida ko‘rib, eslab qolish qobiliyati rivojlanadi. Bunday
mashqlar, ayniqsa, rassomcliilikka endi qadam qo‘yayotganyoshlar
2-rasm.
Bunga ko‘z bilan oTchash
(masofa va jism oTcham-
larini ko‘zda chamalash)
qobihyatini rivojlantirish va
ko‘zni to ‘g‘ri qaratish or-
qah erisliiladi. Bunday hol-
larda jism oTchami va ma-
so fan i a n iq la sh u c h u n
ko‘z bilan chamalash qo-
biliyatini rivojlantirish mu-
him ahamiyat kasb etadi
(2-rasm).
Chamalash qobiliyatini
12
uchun nihoyatda muhimdir. Mashg‘ulotlar jismlarning shakl
jihatdan tuzilishi, nisbatlari va insonlami tasvirlashda esa, plastik
anatomiya to ‘g‘risidagi bilim va malakalarini xotirada yanada
mustahkamlanishida asosiy o‘rin tutadi. Ushbu maqsadni amalga
oshirishda akademik rasmlar chizish bilan bir qatorda, qisqa
muddatli chizgilar va qoralamalar ishlash ko‘zda tutiladi. Ko‘rish
xotirasini mustahkamlovchi bunday mashg‘ulotlarda, avvalo, eng
asosiy qism yodda qoladi, shakllaming ikkinchi darajali qismlari
esa, shakl jihatidan o‘rganiladi. Bunda asosiy maqsad — umumiy
shaklni eslab qolish. Shuningdek, mashg‘ulotlar davomida eslab
qohsh darajasi kengayadi va chuqurlashadi: ikkinchi darajah qismlar
va bo‘laklar ham xotirada qoladi. Chizghar va qisqa muddath rasmlar
o‘quvchida naturani haqqoniy ko‘ra olish — to ‘liq ko‘rish xislatini
rivojlantiradi va tarbiyalaydi.
Ko‘p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, aksariyat yoshlar
tasvir bajarishda metodiik izchihkka rioya qihshmaydi va buyumning
umumiy shaklidan ko‘ra, uning qismlariga ko‘proq e’tibor qara-
tadilar hamda har bir elementning mohiyatini tushunib yetish-
maydi. Agarda, yosh rassom-o‘quvchi tasvimi to ‘liq ko‘ra olsa va
realistik tasvirlashning asosiy qonunlaridan bo‘lgan hamda metodik
izchillikda «umumiydan — boMaklarga va boMaklardan — yana
umumiyga» tamoyilidan foydalangan holda «analiz va sintez» ta-
moyiliga asoslanib, tasvir bajarsagina ko‘zlangan maqsadga eri-
shishi va vazifani samarali bajarishi mumkin. Doimiy ravishda
qismlarni umumiy jism bilan birgalikda tasvirlab ish yuritish bir
vaqtning o‘zida rasmning har bir qismi ustidan nazorat o‘matish
imkonini beradi. Bunga misol tariqasida geometrik shaklga ega o‘zbek
milliy naqsh rozetkasining m etodik bosqichlardagi tasvirini
ko‘rsatish mumkin (3-rasm, a, b, d).
Shaklning nisbatlari va chiziqli-konstruktiv tuzilish, hajmini
esa, shtrixlash orqali amalga oshirish rassomdan bir vaqtning o‘zida
butun rasm ustida ishlash jarayonida mohirlik hamda amaliy
ko‘nikmalami talab etadi. Oddiy natyurmortdan tortib, to mu-
rakkab shaklga ega bo‘lgan inson qomatini tasvirlash mashg‘ulotlarida
ushbu tamoyilga katta e’tibor qaratiladi.
Tasvirlash malakasini o‘zlashtirish orqali m a’lum bir miq-
dorda to ‘liq ko‘rish qobiliyatini rivojlantirish mumkin. Bajarila-
yotgan ishning muvaffaqiyati o‘quvchining molbert oldida qanday
13
b
14
d
3-rasm.
o‘tirishi va qalamni qay holatda ushlashiga bog‘liq. Molbertga qo‘-
yilgan planshet tekisligiga nisbatan
o‘quvchining nigohi 90° burchak
ostida bo‘lishi kerak. Shundagina,
u qog‘oz yuzasidagi barcha shakl va
qismlarni to ‘laqonli ko‘ra oladi va
tasvimi bexato bajaradi (4-rasm).
0 ‘quvchi qalam ni ochilgan
uchiga nisbatan qaram a-qarshi
tarafdan ushlashi va jim jiloqni
qog‘ozga oliista qo‘ygan holda chi-
ziq hamda shtrixlarni bajarislii ke-
rak. Bunday ish yuritilganda, qalam
qog‘oz yuzasida istalgan burchak
bo‘yicha harakatlana oladi. Kerakli
tus chiqarish uchun shtrixlarni
teng oraliqlarda bir-biriga parallel
ravishda chizish orqali erishiladi
4-rasm.
15
(5-rasm, a, b, d, e). Ba’zi vaqtlarda o‘quv-
chi-yoshlar buyum shakliga nisbatan
shtrixlarni berishda xatolikka yo‘l qo‘ya-
dilar va bajarilayotgan shakl hajmi soxta
chiqadi. Sferik yuzalarda to‘q rangdan och
rangga o‘tish uchun shtrixlar orasidagi
oraliqlarni kamaytirish yoki ko‘paytirish
ham da qalam u chini, qattiq ro q yoki
yengilroq bosish orqali amalga oshiriladi
(6, 7-rasm).
M alum ki, jismning to‘liq hajmini bir
tomondan ko‘rish mumkin emas. Faqat-
gina jismning har bir qismini atrofdan
ko‘rib chiqib, jismning haqiqiy shaklini
bilish mumkin. Jismlarning kenglikdagi
khinishini tasawur eta olish va anglash
mahoratining natijasi qo‘yilgan jismning
haqqoniy tarzda tasvirlanishi bo‘lib hisob-
lanadi. Shuning uchun jismlaming bizga
ko‘rinib turgan chegaralari va konturlari
yordamida jismga yorugMik tushishi va hosil
boMadigan soyani hisobga olib, jismning
sirtqi tarafi to‘g‘risida tasawurga ega boMa-
5-msm
miz. Ko‘rib anglashning ushbu xususiyat-
e
lari realistik tasviriy san’atning
qonun-qoidalarini belgilab be-
radi. 0 ‘z navbatida, realistik
tasvirda shunday xususiyatlar
boMishi lozimki, ular jismning
shakliga, tusiga qarab tasvirni
to^ghi tasaw ur etish yoki tu-
shunish imkonini berishi kerak.
Yoshlarni tasviriy san’atga
o‘rgatish jismlarni kenghkda ku-
zata bilishni o‘rgatishdan bosh-
lanadi. Buning asosiy sababi,
jismlarni to‘g‘ri tasvirlay olish-
6-rasm.
16
dir. Realistik tasviriy san’atda
insonni o‘rab turuvchi shakl va
jismlar tabiatda qanday mavjud
bo‘lsa, inson ulami qanday ko‘-
rib qabul qilsa, shunday tasvir-
laydi. Buning uchun o‘quvchi
ko‘rib, idrok etishning ba’zi xusu-
siy atlarin i egallashi, shaklni
qog‘oz yuzasida to‘la hajmli etib,
uch oMchamli tarzda (bo‘yi, eni,
balandligi) tasvirlash qoidalari va
usullarmi bihshi talab etiladi. Tas-
viriy saiTatning barcha turlari va
janrlarida bMgani kabi, qalam-
tasvirga o‘rgatish jarayoni ham
mashg‘ulotlarning oddiydan —
murakkabga tartibida amalga oshirihshini ko‘zda tutadi. Bunda agar
oldingi mashg‘ulot o‘quvchi tomonidan yetarli o‘zlashtirilmagan
boTsa, keyingi, yanada murakkabroq vazifalarni tushunish imkoni
qiyin kechadi. Buning uchun yosh rassom tasviriy saiTatdagi mavjud
qonun-qoidalarga toMa rioya qhishi talab ethadi. Eng muhimi, ushbu
qoidalar yoshlarni tasviriy saiTat sohasida tarbiyalashda ahamiyati
katta.
| 