dag‘al yoki xira yuzaga nisbatan yomg‘likni o‘zida ko‘proq aks ettiradi.
To‘q rangli yuzalar ko‘p miqdorda yorug‘likni
yutib yuborib, oz
miqdorda aks ettiradi.
Jismning yoritilganlik darajasini idrok etish jism rangiga,
yorugTik tarqalish miqdoriga, kuzatuvchi va jism oralig‘idagi
masofaga hamda tabiat hodisalariga (chang-to‘zon, havo bulutligi,
tuman, shamol) va boshqa omillarga bogTiq.
Jismlaming turli
yuzalarida yorugTikning taqsimlanishi ushbu barcha xususiyatlari
tasviriy san’atda
yorug‘soya munosabatlari, deb yuritiladi. YorugTik
manbayi buyurndan uzoqlashgani sari, undagi yorug‘ yuzalar
to‘qlashadi.
Qirrah yuzalarda yorug‘-soya o‘zgarishi aniqboTsa, qiya yuzalarda
esa, masalan, shar, silindr kabi yuzalarda yorugTikdan soyaga
o ‘tish jarayoni sekin, noaniq yuz beradi va ulaming ekvatori to ‘qroq
tusda boTadi. Och rangli jismlarda to ‘q rangli jismlarga
nisbatan
yorugTik soyasi aniqroq ko‘rinadi. Shuning uchun turh ko‘rinishdagi
yorug‘-soya taqsimlanishibo‘yicha qoidalargipsgeometrikjismlami
chizish chogTda o‘zlashtiriladi. Shundan so‘ng, tuzilishi to ‘g‘ri
geometrik shakllarga yaqin boTgan jismlar yoki turh tus va fakturaga
egaboTgan (metall, oyna, yog‘och, mato va h.k.), shakl jihatidan
bir-biriga o‘xshash tabiiy jismlar chiziladi.
Jism rassomdan qanchalik olislashib, kenglik sari ketsa, yomg‘-
soya kontrasti shunchahk xiralashadi va so‘nib boradi. Ushbu hodisa
fazoviy perspektiva, deb nomlanadi. Fazo perspektivasi hodisasi va
yorug‘-soya qonunini har qanday vaziyatda hisobga olish kerak.
Masalan, boshni old tarafdan chizish chogTda bum n va ko‘z
chuqurligining hajmini ko‘rsatib berish uchun boshning boshqa
qismlariga nisbatan kontrast vositalar (yorugTik soyasi, shtrixlar
va h.k. kontrasti) qoTlaniladi va har bir boTak ustida ko‘proq
ishlanadi. Shtrix yordamida hosil qilinadigan tus yorug‘-soya qonu-
niga — yorug‘likning jism tuzihshiga ko‘ra yuza bo‘ylab taqsimlanishi
qonuniga bo‘ysunadi.
Yomg‘-soya qonuni rasmda
shakl bilan birgalikda fazoni,
tasvirdagi jismning joylashgan o‘m ini hamda tabiiylikni yanada
toTiqroq va ravshanroq tasvirlash imkonini beradi.
Rasmdagijismning yorug‘liktushgan qismi
yorug‘lik deb, soyada
joylashgan qismiesa,
soya, dcb yuritiladi. YorugTikdan soyaga o‘tish
nimsoya, deb nomlanadi.
Shaxsiy soya, shunday deb nomlash
49
mumkin bolsa, jismning yorugMik manbayiga qaragan yuzasida
hosil boladi. Shaxsiy soyalaming,
shuningdek, nisbatan yorugi
qismlari — reflekslari, ya"ni shaxsiy
soyani yorugMik nurlarining
bir qismi bilan yoritilishi holati ham boMadi. Jismdan yuzaga yoki
boshqa jismga tushayotgan soya
tushuvchi soya, deb nomlanadi.
Yaltiroq yuzaga ega jismlaming (oyna, metallva h.k.) yom glik
tushgan tarafida
jilvani (refleks)— jism yuzasidagi rassom ko‘zini
qamashtiruvchi, tushayotgan yorugMikning asosiy qismini aks
etuvchi joyni payqash mumkin. Jilva, asosan, egri, botiq, yorug‘-
likni o‘zida kuchh qaytarish xususiyatiga ega buyumlarda kuzatiladi.
Jilva jism shakfi va hajmini tasvirlashda katta ahamiyatga ega. Jilvaning
o ‘rni, turi hamda oMchamini to‘g‘ri tanlash jismning cheklangan
tasviriy vositalar yordamida ishlangan
siluetli suratida ham juda
ahamiyatli va u ushbu jismning shakli va hajmini kohsatib berishga
xizmat qiladi. Aksincha, noto‘g‘ri chizilgan jilva, butun rasm to‘g‘ri
ishlangan taqdirda ham, shaklni buzadi. 27-rasmda shar hajmiga
shakl berish orqali uning yuzasidagi yorug‘ soya munosabatlarini
ko‘rishimiz mumkin:
1—yoruglik;
2—yaltiroqlik; J —yarim soya;
