doimiy, xarakterli va yorqin belgilari yaxshiroq yodda qoladi. Shu-
ning uchun jismni tanish uchun uning har bir qismini idrok
etish shart emas. Har bir jism o£ziga xos xususiyatlarga ega va ular
orqali jismni osonlikcha taniymiz.
Jism haqida aniq va to£g£ri tasawurga ega bo£lish uchun, ushbu
jismni boshqa jismlardan ajratib turuvchi ba’zi xarakterli belgilarni
tasvirlash kifoya qiladi. Ushbu belgilarning rasmda mavjud
bo£lmasligi, jismni tanish imkoniyatlarini kamaytiradi.
Aksincha,
ikkinchi darajali belgilar mavjud bo£lmaganda, tasvir sifati deyarli
o £zgarmaydi. Ikkilamchi b o £laklarning birlam chi bo £laklarga
bo£ysunishi, xarakterli, tipik qismlarning ajratilishi tasvirni haqi-
qatga yaqinlashtiradi, tomoshabinga jismni osonroq idrok etish
imkonini beradi. Jism shaklidagi barcha zaruriy narsalarni rasmda
iloji boricha to£liq tasvirlab, ikkilamchi qismlarni yengil chizgilarda
ko£rsatish kerak. Jismning tabiiy ko£rinishini tasvirlash — uning
fotosuratdagi ko£rinishini emas, balki o£sha jismning ko£rinib turgan
qismining asosiy, xarakterli belgilarini ifodalashdan iborat.
Har qanday jism asosiy uch o£lchov asosida xarakterlanadi —
kengligi,
uzunligi, balandligi, boshqacha aytganda hajmiga ko£ra.
Hajm deganda, jismning uch tomoni o£lchamlari tushuniladi. Eng
oddiyjismlami chizganda ham, ularning shaklidagi asosiy belgilarga
e’tibor berish lozim.
Shakl ko£rinishi faqatgina unga qaysi nuqtadan qaralganida
o£zgaribgina qolmay, balki jism haqidagi tasawurni o£zgartirib
yubora oluvchi yorug£lik va jism toni holatiga ham bog£liq. Lekin
tasviriy san’atning haykaltaroshlik turida haykaltarosh-rassom hech
qachon ushbu holatlarga e’tibor qaratmaydi, chunki u o£z ijodida
shakl bilan ishlaydi: ba’zi paytlarda u modelning mayda, ko£zga
unchalik tashlanmaydigan qismlariga e’tibor bermasligi yoki
ko£rmashgi mumkin. Bu borada rassom haykaltaroshdan o£rnak olishi
kerak. Rassom uchun jismni ko£rishi kifoya qilmaydi, u o£sha jismni
bilishi va his qilishi ham lozim.
Rasm ustida ishlay turib, rassom
xayolan go£yoki, haykal yasagandek harakat qilishi kerak.
Rasmga hajmli ko£rinish berish uchun, jismlarni konstruktiv
tuzilishini ko£ra olish darkor. Misol uchun, kub chizish jarayonida
faqat ko£rinib turgan qism bilan chegaralanish kerak emas
(11-rasm,
d ga qarang). Uni mantiqan butun tasawur etib, rasmda ko£rin-
40
maydigan qismini ham tasvirlash lozim. Yosh rassom qog‘ozga hajmh
jism tasvirini tushira turib, uning ichki proyeksiyasini ham chizishi
shart. Bunda jism xuddi oynadan yasalgandek kohinadi.
Bu mash-
g‘ulot jismning tub mohiyati va uning tuzilishini ohganishga yor-
dam beradi.
Konstruksiya har qanday jismning asosini tashkil etadi. Kons-
truksiya yoki jismning tuzilishi asosida uning elementlari va qismlari
o ‘rtasidagi o ‘zaro bog‘liqlik tushuniladi. Ushbu tushuncha barcha
jismlarga — tabiat va inson qo‘li bilan yaratilgan jismlarga taalluqli.
Jism konstruksiyasini tushunish ijodkorga asarni ongli ravishda va
hajmdor tarzda ishlash imkonini beradi. Bunday usulda izlanish
borasida qadimgi rassomlar ko‘plab nazariy va amaliy maslahatlar
qoldirishgan. Jumladan, 21, 22, 23, 24 va 25-rasmlarda rus rassomi
A.P. Sapojnikov hamda buyuk nemis rassomi Albrext Dyurerlarning
inson tasvirini chizishda chiziqli konstruksiyadan qay darajada
21-rasm.
foydalanganlarini ko‘rishimiz mumkin.
Bu usulda ishlash shakl-
ning qanday murakkab bo‘lishidan qat’iy nazar, uni uch o‘l-
chamli qilib realistik tarzda tasvirlash imkonini beradi.
Ko‘zga ko‘ringan barcha narsalarni (kontur, chiziqlar, bo‘laklar,
och va to‘q rangli dog‘lar va h.k.ni) mexanik tarzda ko‘chirib chizish
41
\ \
•v
asl tasvirni hosil qil-
maydi. Shaklni tasvir-
lay turib, uning kons-
truksiyasini his etish
kerak. Jism konstruk-
siyasiga asoslangan asl
shaklni izlash, natura-
dan rasm chizishning
tahliliy
uslubini egal-
lash uchun poydevor
b o ‘lib xizmat qiladi.
Rasmdagi ushbu kons-
tmksiya oddiy tarx ko‘-
rinishidan murakkab
ko‘rinishga o‘tib boradi.
Ish awalida chizilayotgan rasmning shaklini to ‘liq tushunish
uchun, o‘sha jismning turli tomonlarini yaxshilab o‘rganib chiqish
tavsiya etiladi. Masalan, insonni old tarafidan chizilganda, uni
yon va orqa tarafidan ham kuzatish kerak. Shaklni turli tarafdan
ko‘rib chiqilganidan so‘ng, uni madum nuqtadagi ko‘rinishini
chizish lozim. Har qanday jism, u qanchalik murakkab bo‘lmasin,
qog‘oz yuzasiga joylashtiriladi. So‘ngra, belgilangan shakl to‘g‘riligiga
ishonch
hosil qilingach, jism nisbatlarini oydinlashtirish uchun
dastlabki chizgilar chiziladi.
Shakl va konstmksiyani yuzaga chiqarishda rasm cliizish texnik
malakalarni to ‘g‘ri egallaganlik, shtrix xarakteri va yo‘nalishi,
yomg‘-soya tuslari haqqoniy bajarganlik katta o‘rin tutadi.
