2.2. Chiziq va shtrixlar, ularning tasvirlar
bajarishdagi ahamiyati
Tabiatda bizni o‘rab turgan barcha jismlar uch o‘lchamlidir.
Lekin rassom uni ikki oTchamli qog‘ozda aks ettirishi kerak
(balandhgi va kenghgi). Ikki oTchamh yuzada uch oTchamh jismlami
b o ‘rttirib, hajmdor qilib bajara olish tasviriy san’at, xususan,
qalamtasvirning asosi hisoblanadi. N aturadan tasvirlashning
dastlabki bosqichida rassom maTum bir yordamchi chiziqlar
cliizadi. Ushbu chiziqlar aniqboTisliiga qaramay shartlidir, chunki
25-rasm.
43
tabiatda chiziqlar mavjud bo‘lmay, ular faqat jismlaming biron-
bir yuzasi chegaralarini anglatish uchungina qoMlanadi. Shu sa-
babli, chiziqli tasvirlar doimo m a’lum miqdorda shartli bo‘lib,
birgina chiziq bilan uch o‘lchamli jism tasvirini haqqoniy tarzda
b o ‘rttirib, hajmdor qilib ifodalash mumkin emas. Chiziqning
m a’lum bir mashqdagi o‘rni ahamiyatli bo‘lishi mumkin, ammo
bunday holda tomoshabin jism hajmini o‘zicha tasaw ur qiladi.
Chiziq rasm chizishda asosiy tasvir vositasi b o ‘lib, uning
xarakteri rassom uchun m a’lum ish quroli yoki vosita vazifasini
o‘taydi. Rassomning u yoki bu vazifani haqqoniy bajarishi —
chiziqlami qaysi uslub va qog‘oz sirtida qanday bosimda yurgizib
hosil qilishiga bog‘liq.
Rasmdagi chiziq erkin va turli xil b o ‘lishi: b a ’zan kuchli,
birlamchi va qora, ba’zan yengil, biroz bilinar-bilinmas bo ‘lishi
mumkin. Qattiq bosib hosil qilingan chiziq ko‘proq buyumning
soya qismlarini to ‘q tusga kiritish m a’lum bosqich bo‘lib xizmat
qiladi. Bunday chiziqlar fazodagi shaklni perspektivaga asosan
qisqarib ko‘rinishida, ya’ni masofadagi jism tasvirini ifodalash
uchun qo‘llanilmaydi. Bunday chiziqlarni dekorativ tasvirlar
bajarishda ishlatish mumkin.
Yengil tusga ega chiziqlar (qattiq bosmasdan chizilgan chiziq)
har bir vazifaning dastlabki bosqichi uchun xarakterlidir. U tasvimi
qog‘oz sirtida umumiy joylashtirish va buyumlarning kompozitsiya
jihatdan o‘m ini aniqlashda, umumiy kontumi belgilashda hamda
nisbatlami ko‘rsatishda yordamchi chiziq vazifasini o‘taydi.
Yosh rassom o‘z mahoratini shakllantirishi va tasviriy san’atdagi
texnik harakatlarini rivojlantirishi va ko‘z bilan chamalash
qobiliyatlarini o‘stirishi uchun bir qator mashqlami bajarishi lozim:
turli chiziqlar orqali buyum shakllarini alohida chizish, shaklga
hajm berishda shtrixlar orasidagi oraliqlaming bir xilligiga erishish
va shu kabilar. To‘g‘ri chiziqlami qo‘lni uzmasdan (shaklning
boshidan oxirigacha butun holda) chizish talab etiladi, egri
chiziqlarni esa (sferik hajmlarda), yarim yoy, siniq chiziqlar orqali
chizish maqsadga muvofiqdir. Tasvirdagi ba’zi bir tuzatishlarni
imkoni boricha o‘chirg‘ich ishlatmasdan amalga oshirish kerak.
Garchi, tasvir to ‘g‘ri chizilgan bo‘lib, agar u faqat bir xil qalin-
likdagi chiziqlardan iborat bo‘lsa, albatta, qumq qalamga aylanib
qoladi va unga qanchalik darajada hajm mukammal bo‘lishiga
44
qaramasdan, tomoshabinda yoqimsiz taassurot qoldiradi. Chunki
buyum shaklning atrofi quruq konturlardan iborat bo‘ladi.
Bu haqda o‘tmishda yashab ijod etgan buyuk rassomlar o‘z
fikrlarini shunday bayon etganlar: «Shuni yodda tutingki, shaklda
chiziq yo‘q, ammo hajm mavjud, rasm chizayotganingizda kontumi
emas, relyef haqida o‘ylang. Chunki relyef kontumi boshqaradi».
Tasviriy san’at, xususan, qalamtasvir ham musiqa kabi o‘z
ohanglariga ega. Haqiqiy maqomchi yoki sozanda, ijro davomida
qo‘shiqning alohida joylariga ovoz va kuyni balandlatib yoxud
pastlatib urg‘u bergani kabi, tasviriy san’atda ham rassom naturaga
qo‘yilgan shakllaming asosiy joylariga ko‘proq e’tibor bergan holda
bo‘rttirib ko‘rsatishi va aksincha, ikkinchi darajali qismlarini bilinar-
bilinmas qilib tasvirlashi kerak. Shundagina asar haqqoniy chiqadi
va tomoshabin qalbidan joy oladi. Aytish mumkinki, tasvirdagi
chiziqlar ham ohangdor b o ‘lishi lozim: ba’zan ular bassli tor
kabi qalin va kuchli, ba’zan esa, ingichka ritmda, ammo baland
jaranglashi mumkin.
Shaklning kenglikdagi harakatini ifodalashda, chiziq ijodiy
mohiyatining rassom chizayotgan rasmdagi ko‘rinishi alohida
musiqiy va ta’sirli mazmun aks ettiradi. 0 ‘tmishda yashab ijod etgan
Leonardo da Vinchi, Rafael Santi, Albrext Dyurcr, Mikelandjelo
Buanorotti kabi mashhur rassomlar tomonidan ishlangan asarlar
buning isbotidir. Ulam i o‘rganish davomida turli xarakterdagi
chiziqlami ko‘rishimiz mumkin. Ular ba’zan siyraklashib, ba’zan
quyuqlashib, kengayib boradi.
Ushbu rassomlar qalamni turh holatlarda, bosimda va burchakda
ushlab, ingichka keng chiziqlami hosil qilishgan. Ingichka, zo‘rg‘a
ko‘zga ilinadigan chiziqlar shakl atrofida, yorug‘-soya chegaralarida
bo‘ladi va jismga yorug‘lik tushayotganligini bildiradi. Qalin, to ‘q
chiziqlar esa, shaklning soya tushgan yuzasini ko‘rsatadi. Turli
xarakterdagi chiziqlar chizilayotgan buyumning hajmi, unga
tushayotgan yorug‘lik miqdori va uning joylashgan o‘mini ifodalash
hamda plastik xususiyatlarini tezda hal etish imkonini beradi.
Chiziq xarakteri m a’lum miqdorda material va ish quroliga —
qog‘oz yuzasi va zichligiga, grafitning qattiqligiga ham bog‘liq.
Qalam, ko‘mir, sangina yengil va nafis chiziq hosil qiladi; pero,
flomaster, m o‘yqalam — nisbatan to ‘q, dag‘al chiziqlar chizishda
ishlatiladi. Agar oppoq tus kerak boflsa, yumshoq o‘chirg‘ichni
45
mahkam ushlab, u tez-tez harakat bilan yurgiziladi. Ochroq tus
hosil qilish uchun o‘chirg‘ich yordamida ortiqcha grafitni o‘chirib
tashlash kifoya qiladi. Tush rasmlarda shtrixning qahnhgi va xarakteri
jismning u yoki bu qismini tasvirlash darajasiga ko‘ra, turlicha
boTishi mumkin. Qalamga beriladigan
bosim shtrix xarakterini belgilaydi.
Shtrix — bu nisbatan qisqa chiziqlar.
Bir joyda ko‘p, ikkinclii joyda kamboTislii
bilan, ular rasmda turli tus hosil qiladi.
Qismlarga turli miqdorda shtrixlar chizish
tasvirlanayotgan jismning hajmi va shakhni
ko‘rsatib berish imkonini beradi.
Tekis qatlam bir xil oraliq va tondagi
shtrixlar yordamida, masalan, kvadrat
diagonali bo‘yicha hosil qilinadi. Yanada
to ‘qroq tusga erisliish uchun birinchi qat-
lam ustidan boshqa yo‘nahshda ikkinchisi
qoplanadi. Och tusdan to ‘qiga va to ‘q tus-
dan ochiga yengil o‘tish uchun quyidagi
ikki usuldan foydalanish mumkin: turli
xil tus chegaralariga soya tusliirish yoki
boTmasa, qalam bosimi va shtrixlar orali-
g‘ini doimiy ravishda o‘zgartirish orqali.
Shtrix ishlash xarakteri jism shakli
bilan monand boTishi, bu, nafaqat, shakl
hajmining rasmda to ‘g‘ri ifodalanishi,
balki jism tuzilishi haqqoniy chiqishiga
imkon yaratadi. H ar qanday n o to ‘g‘ri
bajarilgan shtrix tasvirning soxtaligi bilan
ajralib turadi va uni buzadi. 26-rasmda
shakllarga berilgan shtrixlaming turlari
ko‘rsatilgan ( a, b, d, e). Shtrixlar o ‘z
shakliga ko‘ra, sferik; shakllarda spiral;
toTtburchak yuzalarda esa, shakl bo‘yicha
to ‘g‘ri ko‘rinishida boTislii kerak.
Bir rasmning o‘zida shtrixlaming ikki
e
yo‘nalishi ko‘rsatilishi mumkin. Yoysimon
26-rasm.
yo‘nalishli shtrixlami ba’zi shakllarga nis-
46
batan, masalan, shar chizishda ishlatish maqsadga muvofiq. Tekis
yuzalarni (qirrali jism larni) tasvirlash uchun to ‘g‘ri chiziqli
shtrixlar qo‘llanadi. Egri yuzalarga — egri chiziqli — yarim doira
shaklidagi shtrixlar mos keladi.
Shtrixlami tanlashda jismlaming tasvirlanayotgan kenglikdagi
nisbiy joylashuvi hisobga olinadi: shtrixlarning bir-biriga yaqin
joylashuvi to ‘q tus ko‘rinish beradi; uncha katta bo‘lmagan ora-
liqdagi qalin shtrixlar ular orasidagi farqlarni oshiradi va birinchi
holatdan farqli o‘laroq, shtrixlangan joyni oldingi o‘ringa olib
chiqadi; shtrixlaming oralig‘ini qat’iy saqlagan holda ulami yanada
qalinlashtirish — buyurnning tus jihatidan oshishiga va shtrixlaming
ta ’sir kuchi ko‘payishiga olib keladi.
Biron-bir rasm ishlanganda, jismning rassomga nisbatan qanday
holatda joylashganini hisobga olish bilan birga, uning rangi,
tushayotgan yorug‘lik miqdori, kenglikdagi perspektiv ko‘rinishi
hamda fakturasi ham hisobga olinishi kerak. Kuchli tuslardan iborat
shtrixlar tasvirdagi rnadurn bir qismlami oldingi o‘ringa ohb chiqishda
ishlatiladi. Oldingi qatordagi jismlar yorqin, to ‘q tusli, keskin
shtrixlardan iborat bo‘lishi lozim. Katta yuzalarni jismga yorug‘lik
tushishiga qarab, shtrix chiziqlar ko‘ndalang bo‘lishi tavsiya etiladi.
Tus berilgan rasmlarda shtrixlaming qalinhgi va xarakteri u yoki bu
yuzaning ko‘rinish darajasiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin.
Shuni ta ’kidlash kerakki, ortiqcha qalinlikdagi, siyrak (oraliq
masofasi kichikbo‘lgan), kattaburchaklami kesib o‘tuvchi va shakl
hajmiga nisbatan teskari berilgan shtrixlar rasmga xunuk, «sim-
to ‘r» ko‘rinish beradi va jismning tasvirini buzadi.
| 