berish maqsadga muvofiq. Cliiziqli konstruktiv ko‘rish
har qan-
day vazifani tasvirlashda amalga oshiriladi. Uyjihozlarini metodik
izchillikda tasvirlashda, cliiziqli konstruktiv usulni amalda qo‘l-
lab, naturani qanday yaxhtlikda bajarilisliini ko‘rishimiz mumkin
(16,17-rasmlar).
17-rasm.
Buyurnning konstruktiv tuzilisliini uning asosiy qismlaridan
hamda yordamclii cliiziqlar o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Chiziqli konstruktiv tuzilish orqali buyurnni to ‘g‘ri tasvirlashda
perspektiv qonun-qoidalarga to ‘liq amal qilishni taqozo etadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan rasmdagi shakllaming hajmini to ‘g‘ri amalga
osliirish jarayonida buyurn tekisligida joylashgan asosi, bo‘g‘izi va
yuqori qismi aylanalarining buyurn tekisligidagi holatiga asosan
perspektiv qisqarishini ko‘ramaz. Demak,
chiziqli konstruktiv
qurish buyurnning chekka qirralarini kontur chiziqlar bilan yengil
tasvirlab, bizga ko‘rinar-ko‘rinmas tomonlarini ham asosli tarzda
ko‘rsatishni taqozo etadi.
Buyurnlar o‘z hajmiga ega bo‘lishdan tashqari nisbatlarda ham,
balandligi va eniga egadir. Bu esa,
buyumlarning nisbati, deyiladi.
Bir necha buyurnlardan tashkil etilgan qo‘yilma o‘z nisbatlaridan
tashqari, o‘zaro katta-kichikligiga qarab nisbatlari mavjud. Reahstik
tasvirlashda buyurnlar nisbatini to ‘g‘ri aniqlash katta ahamiyat kasb
etadi. Buyurn nisbatlarini to ‘g‘ri aniqlash va tasvirlash quyidagi
usulda amalga oshiriladi. Masalan, gips shakllardan taslikil etilgan
28
nalyurmorl qo‘yilma-
sini olaylik. Qo‘yilma
balandligini eniga nis-
batan kattaligini aniq-
lash uchun qo‘lga qa-
lamni ushlab uzatgan
holda uning kicliik to-
m oni — enining o ‘l-
chamini
qalamda bosh
barmoq bilan belgilab
b a la n d lig ig a q o ‘yib
taqqoslaymiz. So‘ngra
ushbu topilgan nisbatni
qog‘ozda belgilaymiz.
Shu usulda bir guruh
buyum lardan tashkil
etilgan natyurmort yoki
bo shqalarni o ‘zining
hamda o‘zaro nisbatla-
rini to ‘g‘ri tasvir-lash
mumkin (18-rasm).
Hajmlar. Har bir buyum o‘zining hajmiga ega. Uning hajmi
qirralari, balandligi, bo‘yi va enining mavjudligi bilan belgilanadi.
Agar buyurrming hajmi to ‘g‘ri to ‘rtburchaklardan iborat bo‘lsa,
uning hajmi ham tekis yuzadan iboratdir.
Egri chiziqlardan taslikil
topgan buyum lar (shar, konus, silindir va boshqalar) tekis
yuzalilarga nisbatan ancha hajmdor hisoblanadi. Yuqorida sanab
o‘tilgan shakllar kontur1 chiziqlar vositasida amalga oshiriladi.
Kontur chizig‘ining buyurn shaklini namoyon etishda ahamiyati
benihoyat katta. Buyumning tuzilishi, harakati, nisbatlari,
uning
qanday materialdan tuzilganhgini va boshqalami tasviriy ifodalashda
rassom kontur cliiziqlardan foydalanadi.
Buyumning shakllari to ‘g‘ri to ‘rtburchaklardan iborat b o ‘lsa
(kub, piramida, prizma va boshq.), uning hajmlarini bajarish
to ‘g‘ri chiziqlar vositasida amalga oshiriladi. Sferik shakllarning
hajmlari va konturlari egri chiziqlardan iborat b o ‘lsa, hajmlilik
18-rasm.
1 Kontur (frans.
kontour) — buyum shaklini aks ettimvchi jihoz.
29
ellips, aylana hamda yarim
doira shakllar orqali amalga
oshiriladi (19-rasm).
Buyumni hajmdor tarzda
tasvirlash,
uning qanday
shaklga ega ekanligiga va uni
to £g£ri tuslash orqali baja-
riladi. Qirrali buyumlarda,
masalan, kub hajmini to£g£ri
tasvirlashda ko£pincha o£quv-
chilar xatolikka yo£l qo£ya-
dilar.
19-rasm.
Kubning hajmini yorug£
soyalar vositasida bajarish
jarayonida uni yanada yor-
qinroq aks ettirish uchun uning qirralarini kontur chiziq bilan
alohida bo£rttirib ko£rsatiladi. Bu esa, mutlaqo noto£g£ri. Tabiatda
esa, qirrali buyumlar yuzalarining bir-biridan
tus jihatidan och
va to £qligi bilan belgilanadi. Faqat (kub yoki boshqa qirrali
buyumlarda) soya qismidagi qirrasi yorug£ qismidagi yuzaga
yaqimoq yerida tus jihatdan kuchliroq ekanligi bilan xarakterlidir.
Dumaloq shaklli buyumlarning hajmlari ellips, aylana chi-
ziqlar orqali bajariladi. Shuni ta 5kidlash kerakki, dumaloq hajmga
ega buyumlarning ekvator qismi tus jihatdan boshqa yerlariga
nisbatan kuchliroqdir
(6, 7-rasmlarga qarang).
Qirrali buyum larda boTgani
kabi sharsim on buyumlarni
tasvirlashda ham uning chetlari quyuq kontur chiziq bilan emas,
balki yorug£ va soyalar bilan amalga oshiriladi. Faqatgina uning
turgan holatiga qarab yorug£ va orqa fondagi soyalar chegarasi bor,
xolos.
Yevropa realistik tasviriy san5atdan farqli ravishda sharq
tasviriy san5ati o £zining betakrorligi bilan maTum va mashhur.
Chunonchi, ustoz Kamoliddin Behzod tom onidan ishlangan
ko£plab miniatura asarlari, garchi, yorug£-soya qonuniyatlari va
perspektiva qoidalariga rioya qilinib yaratilmagan boTsa-da,
undagi lokal chiziq va konturlar orqali rassom asar qahramon-
larini mohirona tasvirlagan. Bu usuldagi tasvirlar faqatgina sharq
miniatura san5atigagina xosdir.
30
