xususiyatlarini aniqlash va tasvirlash zarur. Bu jarayon jismning
tarkibiy qismlarini bir-biri bilan shakli, o‘lchami, nisbatlari,
yuzaga
tushayotgan yorug‘lik miqdori va tusini solishtirish orqali amalga
oshiriladi.
Dastlabki bosqichda rassomning ko‘zi jismga unchalik yaxshi
o‘rganmagan bo‘ladi va jism nisbatlarini aniqlashda qiyinchiliklar
tug‘iladi. Bunday hollarda solishtirib kuzatish uslubidan — rassom
biron-bir jismning o‘lchamidan boshqa jismlarning o‘lchamini
belgilashda o‘lchov vositasi sifatida foydalanishi mumkin. Bunday
shartli o ‘lchov birligi bilan o ‘lchash, ko‘z yordamida amalga
oshiriladi.
Rasm tayyor b o ‘lganidan so‘ng, uning qanchalik sifatli
chiqqanligini tekshirish uchun quyidagi
uslublardan foydalanish
mumkin. Chiziqlarning og‘ish burchaklarini aniqlash uchun ish
joyidan uzoqlashmasdan, qalamni gorizontal yoki vertikal holatda
ushlab, qo‘lni oldinga uzatib tekshiriladi. Gorizontal yoki vertikal
holatdagi qalam orqali kuzatilganda, naturadagi qaysi bir nuqta
past
yoki yuqorida, o ‘ng yoki chapda joylashganligini ko‘rish
mumkin.
Solishtirma kuzatish uslubi rasm chizishni endi o‘rganayot-
ganlar uchun m o‘ljallangan. Keyinchalik naturadan rasm chizilib,
ko‘z bilan chamalash qobiliyati rivojlanganida, ushbu uslubdan
voz kechiladi. Ko‘z bilan o‘lchash yoki chamalash mahoratiga
jismlarning nisbatini muntazam ko‘z yordamida hech qanday
o‘lchov asboblarisiz aniqlash orqali erishiladi.
Rasmdagi
jism shakli, yorug‘lik va tus munosabatlari ustida
ishlanganida, ish so‘nggida asl jism va rasmni taqqoslash uchun
yorug‘lik va tus asosida ham solishtiruv o‘tkaziladi. Naturadagi jism
rasmini chizish vaqtida, uning tub mohiyatini,
tuzilishini bilish,
jismning yoritilganlik darajasi va kenglikdagi joylashuvini uzluksiz
tahlil qilib borish muhim ahamiyatga ega.
Naturadagi jismlami bir vaqtning o‘zida bir-biri bilan solish-
tirish uchun ulaming rassomga aniq ko‘rinib tumvchi o‘xshashlik
va farqli tomonlarini, yorug‘ligi va rangini chizgilarda belgilab ohsh
lozim. Shuningdek, jismlarga umumiy masshtabda qarash kerak.
Umumiy masshtabda qarash, bu — asosan, jismga qisqa umumiy
nigoh tashlash; bunday qaralganda ko‘rinayotgan naturaning
53
yorug‘lik nuri va rang munosabatlari rassomda taassurot qoldiradi
(perspektiv o‘zgarishlar asosida). Ushbu uslubning m a’nosi shuki,
qarash jarayonida ko‘zning aniq ko‘rish maydonida boshqa jismlarga
e’tibor qaratmay, naturani to ‘r pardaning
periferiyasi yordamida
barcha jismlami bir vaqtning o‘zida bir xil ko‘rishdan iborat. Nigoh-
da barcha jismlar noaniq, xira ko‘rinishga ega bo‘ladi, ammo bun-
day umumiy qabul qilish jarayonida tus munosabatlarini to ‘g‘ri
aniqlash mumkin. Bunday qarash uslubidan, odatda, rassom tusli
rasm chizishni tugallash vaqtida ko‘p m arotaba va uzluksiz
foydalanadi.
Natura bilan chizilayotgan rasmga qisqa vaqth va tez-tez qarash
uslubidan tashqari naturani hamda tasvimi qisiq ko‘zlar yordamida
ham kuzatish mumkin.
Bu uslub ham, asosan, tasvirning tus
munosabatlarini aniqlashda qo‘l keladi.
NAZORAT SAVOLLARI
1. 0 ‘quv va ijodiy qalamtasvir ishlashning bir-biridan farqi nimada?
2. «Shaklning konstmktiv asosi» deganda, nimani tushunasiz?
3. Shaxsiy soya bilan tushuvchi soyaning farg‘i nimada?
4. Yorug‘, soya, yarimsoya, yaltiroqlik,
reflekslar va ulaming bir-
biridan farqi nimada?
5. «Oddiy va murakkab shakllar», deganda nimani tushunasiz?
6. Shakl qurishda yordamchi chiziqlaming ahamiyati to‘g‘risida fikr
bildirib, misollar keltiring.
7. Turli shakllaming perspektiv qisqarishiga misollar keltiring.
8. «Buyum nisbatlari», deganda nimalarni tushunasiz?
9. Ufq chizig‘i nima?
10. Surat tekisligi nima?
11. «Kartina tekisligi», deganda nimani tushunasiz?
12. Tutash nuqtasiga misol keltiring.
13. Buyum tekisligini tushuntirib bering.
14. Chiziqli va havo perspektivasi qonuniyatlarini bayon eting.
54
