ega. Tasvirlanayotgan buyumlar, ushbu buyumning qaysi tomo-
nidan tasvirlanishidan qatiy nazar (uzoqdan, yaqindan,
yuqoridan,
pastdan, to ‘g‘ridan yoki chekkadan), chizuvchiga perspektiv
o‘zgarib ko‘rinadi. Masalan, kubni u yoki bu tomonga burib, uning
tomonlarini chizuvchiga perspektiv o‘zgarib ko‘rinishini kuzatamiz.
8-rasmda temiryo‘llar, simyog‘ochlar va kenglikdagi boshqa shakl-
larning bizdan uzoqlashgan sari kichrayib, bir nuqtada tutashishini
ko‘rishimiz mumkin. Hayotda, garchi, bu o‘zaro parallel bo‘lgan
relslar hech qachon uchrashmasa-da, perspektiva qonuniga binoan,
ular bizdan uzoqlashgan sari, bu holatni ko‘ramiz. Bu perspektiva
qonuniga asosan sodir bo‘ladi.
8-rasm.
Ko‘chaning o‘rtasidan keta turib,
derazalar, yo‘l chetidagi
daraxtlarga qarasak, ular xuddi qisqarib borayotgandek. Aslida esa,
ulaming o‘lchami o‘zgarmaydi. Uzoq masofalarda juda katta hajmdagi
jismlar ham kichrayib, noaniq belgilar, chiziqlar va b o ‘laklar
shakhda ko‘rinadi. Jismlaming bunday o‘zgarishi ma’lum qonunlarga
b o ‘ysunadi. Ushbu qonunlar insonning ko‘rish
qobiliyatiga,
jismlarning masofa o‘zgarishi, qisqarishi natijasida vujudga keladi.
Bularni tasviriy san’atda
perspektiva qonuni, deb ataladi.
18
Bizning jism haqidagi tasawurlarimiz, o‘sha jisrnni kuzatayotgan
paytimizdagi shart-sharoitlar (masofa, hajm, havo o‘zgarishi, yil
fash vaboshq.) asosida o‘zgaradi. Jismlar shakhning ko‘z o‘ngimizda
o‘zgarishi — perspektiva qonunlariga bo‘ysunadi. Olisdagi jismlar
shaklining perspektiv qisqarishi qadimdan m a’lum bo‘lib, Uyg‘o-
nish davridayoq, buynk tasviriy san’at namoyandalaridan Leo-
nardo da Vinchi o ‘zining «Surat haqida uch kitob» asarida chiziqli
hamda fazoviy perspektiva qonunlari to ‘g‘risida fikr bildirib o‘tgan
edi. Ushbu qonunning nazariy jihatdan rivojlanishi nemis rassomi
va nazariyotchisi Albrext Dyurer nomi bilan ham bog‘liq.
Quyida jismlarning perspektiv qisqarishi uchun o‘ta
muhim
bo‘lgan qonun-qoidalarni ko‘rib chiqamiz. Buning uchun, eng
awalo, ko‘rish organimiz haqida malumotga egabo‘lishimiz lozim.
M alum ki, yorug‘lik nurlari ko‘z qorachig‘i orqah ichkariga kiradi,
gavhardan ikki taraflama qavariq linza orqali o ‘tib, ko‘zning
to ‘rsimon muguz pardasiga tushadi. Ushbu pardaning eng mayda
kolbalari asablarning ta ’sirlanishini yuzaga
keltiradi va uni bosh
miyaga uzatadi, buning natijasida biz yomg‘likni his etamiz. Yomg‘lik
nurlari ko‘zga konus shaklidagi nur holatida kiradi.
Masofa, jism masshtabining o ‘zgarishi, jismning ko‘zdan
uzoqlashishi bilan faqatgina uning kengligi va balandhgi emas, balki
chuqurligi ham o ‘zgaradi. Shuningdek, jism balandligi va hajmi
ham kenglikning o ‘zgarishi natijasida kichrayadi. Shuning uchun
olisdagi jism hajmi yaqindagi jism hajmiga nisbatan noaniq bo‘lib
ko‘rinadi. Ko‘zdanjuda ham olislashib ketganida jismlar umuman
kichrayib ufq chizig‘ida bir chiziq holda tekis bo‘lib ko‘rinadi.
Jismlar kichrayishi bilan ular o‘rtasidagi masofa ham kamayadi.
Uzoqdagi narsalar xuddi yaqinlashib
qolgandek va ularni ajratib
turgan bo‘shliq — masofa g‘oyib bo‘lgandek tuyuladi. Jismlar va
ko‘z o‘rtasidagi masofa yanada ortganida, jismlar bir-birlari bilan
bir nuqtaga birlashib ketadi. 9-rasmda masshtab haqida m alum ot
berilgan. Bunda inson qomatining masshtab o ‘zgarishi bilan
perspektivadagi tasviri qanday qisqarishi ko‘rsatilgan.
Jismlar shaklining qisqarishini aniq va ravshan ko‘rsatib berish
uchun, o‘zimizdan biroz uzoqroqqa to ‘g‘ri burchakh oyna bolagini
joylashtiramiz va u orqali jism yoki jismlar guruhini kuzatamiz.
Jismdan kelayotgan nur ko‘zimiz to ‘r pardasiga tushishdan oldin,
tomoshabin va jism o ‘rtasida joylashgan oyna yuzasidan m a’lum
19
9-rasm.
nuqtalarda o £tishi lozim. Boshimiz holatini o £zgartirmasdan,
ko£rinayotgan jism konturi bo£yicha oynaga tush yoki siyoh bilan
chizamiz. Oynada to £g£ri perspektiv tasvir hosil bo£ladi.
Ushbu
holatda oyna
rasm chizish yuzasi bo£lib xizmat qiladi. Tasviriy
san’atdagi bu jarayonni o£tmishda buyuk rassom olimlar amaliy
jihatdan isbotlashgan.
Albrext Dyurer (suratda) perspektiv
rasm chizish moslama-
sidan foydalanib, tasvir bajarmoqda. Bunda tasvir yuzasi bo£lib
oyna xizmat qilgan (1525-yil).
Jismning joylashgan o£rniga (ko£zdan balandda yoki pastda,
bizdan olisda yoki yaqinda) va burilish darajasiga ko£ra, jismning
ko£zga ko£rinadigan qismi o £zgaradi. Jismni ko£zdan yiroq-
lashtirilishi, uning hajmining kichrayib borishiga olib keladi.
Gorizontal chiziqlar (yo£lak chetlari, temiryo£llar va h.k.) ko£zdan
uzoqlashib, insonning ko£zi oldida joylashgan sharth tekislik tomon
20
