Toshkent Kimyo texnologiyaga inistuti shaxrisabiz filiali Oziq ovqat texnologiyasi mahsulot turlari bo’yicha yo’nalishi

Toshkent Kimyo texnologiyaga inistuti shaxrisabiz filiali

Oziq ovqat texnologiyasi mahsulot turlari bo’yicha yo’nalishi

S-10 guruh talabasi Jalolova Ra’noning “O’ta o’tkazuvchanlik” mavzusida slaydi

O’TA O’TKAZUVCHANLIK

Tajribalardan ma’lumki, harorat ortgani sayin moddalar, xususan o’tkazgichlar

qarshiligi ortadi, chunki yuqori haroratda elektronlar issiqlik harakat tezligining

ortishi natijasida ularning tartibli harakat siljishi kamayishi natijasida tok kuchi

kamayadi, bu hodisa o’tkazgich qarshiligining ortishi bilan bog’liq. Agar 0̊ C dagi o’tkazgich qarshiligi R0 bo’lib, uning harorati Δt° ga ko’tarilsa, uning qarshiligi moddaning tabiatiga bog’liq holda ΔR ga ortadi. Qarshilikning haroratga bog’liqligini quyidagi matematik bog’lanish orqali yozishimiz mumkin: ΔR=α R0 Δt° (1) ΔR=R-R0 ekanligidan 1-tenglamani quyidagicha yozamiz: R= R0 +α R0 Δt° (2) R= R0 (1+α Δt°) (3) Bu yerda α-qarshilikning termik koeffitsiyenti bo’lib, tekshirilayotgan o’tkazgichni 1 K (1°C) ga isitilgandagi qarshilikning nisbiy o’zgarishiga teng.

Qarshilikning termik koeffitsiyenti turli moddalar uchun turlicha qiymatlarga egadir. 3-tenglamadan ko’rinib turibdiki, harorat 0°C dan pasaya borsa, o’tkazgichning qarshiligi kamaya boradi. Quyidagi 1-jadvalda ayrim metallar qarshiligining termik koeffitsiyentining qiymatlari keltirilgan: Bu hodisa, ya’ni qarshilikning temperaturaning pasaya borishi bilan kamayib borishi bir qator olimlarni qiziqtirib qo’yadi. Agar amalda harorat Selsiy shkalasi bo’yicha noldan (273,15 K) kamaya borib, uning son qiymati grad bo’lsa, 1+αt°=0 bo’lib, qarshilik ham R=0 bo’lishi kerak. Bunday sharoitda o’tkazgichdan elektr toki o’tayotganda juda kam yoki deyarli qarshilikka uchramasdan harakat qiladi va natijada o’tkazgichdan elektr toki o’tishi natijasida o’tkazgichning qizishi (Joul-Lens qonuni) deyarli yuz bermasligi kerak edi.

Mazkur hodisani tajribada kuzatish imkoniyati faqatgina 1908 yilda paydo bo‘ldi. Ya`ni, o‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasining kashf etilishi inert geliy gazining suyultirilishi bilan chambarchas bog`liq, ushbu yutuqqa mashhur gollandiyalik fizik, Leydendagi past haroratlar fizikasi laboratoriyasining asoschisi va rahbari Gayk Kamerling Onnes 1908 yilda erishdi, ya`ni u havo tarkibida juda oz miqdorda bo‘lgan inert geliy gazini suyuq holatga aylantirishga erishdi, harorati 4,2 K) bo‘lgan suyuqlik olindi. Kamerling Onnes 1908-yilning oktyabr oyida, past haroratlar fizikasi sohasida olib borgan tadqiqotlari va erishgan yutuqlari haqida Parijda o‘tkazilgan past haroratlar fizikasi yo‘nalishidagi birinchi xalqaro kongressda ma`ruza qildi. Suyultirilgan geliyning olinishi, olimlar uchun, absolyut nolga yaqin bo‘lgan (110 K) haroratlarda ham ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish uhun imkoniyat yaratdi. Ma`lumki, geliy gazining suyultiririlishi bu vodoroddan keyingi o‘rinda turuvchi inert gazning suyultirilishidir. Gazlarning suyulish haroratini aniq tasavvur etish maqsadida 2-jadvalda keltirilgan ma`lumotlarga e`tiborni qaratamiz. Unda moddalarning qaynash (Tqay) va erish (Terish) haroratlari keltirilgan. Ushbu jadvalda keltirilgan past haroratlarning olinishi, metallar elektr qarshiligining haroratga bog`lanishini ifodolovchi qonuniyatni tajribda aniqlash uchun juda qo‘l keldi. Ilk marotaba bunday tajribalarni amalga oshirish imkoniyatiga Kamerling Onnes ega bo‘ldi.