9. Banklar va turli kompaniyalarda emission, dividend va
investitsion siyosatlari menejmentining uyg‘unlikdagi optimal balansiga
erishish masalasiga ahamiyat berilmasdan kelinmoqda, natijada ular
ichki va tashqi resurslami samarali jalb qila olmayaptilar.
10. Davlat regulativ institutlarining ko‘p sonligi va tartiblash-tirish
mexanizmlari bir-biriari bilan bir muncha nomutanosiblikda bo'lganligi
(ulami uyg'unlikda birlashtiradigan bir butun yagona umummilliy
makroreguJator yo'qligi) sababli, moliya bozori umuman olganda
iqtisodiyotdagi o‘z funksiyasini to‘liq va samarali bajarishi qiyin
kechmoqda, bunda esa bozor qatnashchilari o‘z vazifalarini bajarishga
to‘liq qodir boMmaganicha qolmoqdalar.
11. Davlat qimmatli qog'ozlari turlari va hajmi nisbatan kamligi,
ular bilan bog'liq operatsiyalaming sustligi, Markaziy bankning ochiq
moliya bozorlaridagi operatsiyalari sezilarli emasligi moliya bozorini
rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Bundan tashqari mahalliy hokimiyat-
lar tomonidan munisipal obligatsiyalar chiqarilmasligi qo'shim cha
investitsion resurslar manbasidan foydalanmaslikka olib kelmoqda.
7 Эрнан<1о de Сото. 3aradva капитала. Почему капж-алкчм торжествует ка 3anade и терпит поражение го ъссы
остальном мирс./Пср. с англ. - М.: Олмил-Бизнсс, 200!.-272 с.
83
12.
Ipoteka va lizing bozorlari yetarlicha shakllanmagan.
Hanuzgacha eksport lizingi va ipotekaviy qimmatli qog‘ozlari, veksetlar
va mavjudlaridan boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlar yo‘q. Aktivlar
sek’yuritizatsiyasi mavjud emas.
Moliya injeneriyasi va uning
innovatsion mahsulotlari tarkib topmagan va h.k.
13. Mamlakatda birjalar va birjadan tashqari elektron savdo
tizimlarining nisbatan ko'pligi oborot hajmlari kamligi, ulaming
barchasini tijorat tashkilotlari ekanligi, mos ravishda hisob yuritish,
savdo va hisob-kitoblar o'tkazish bo'yicha tegishli institutiar xizmatidan
foydalanuvchi
qatnashchilaming
transaksion
xarajatlari
miqdori
ko‘pligi, va o'zini o‘zi muvofiqlashtirish mexanizmiga asoslaumaganligi
moliya bozorini maydalanishiga va samaradorligini pasayishiga olib
kelmoqda. Umuman olganda, hisob yuritish, savdo va hisob-kitoblar
o‘tkazish tizimi mukammal emas.
14. Davlat kompaniyalaming korporativ boshqaruvi siyosatida ikki
tomonlama ishtirok etmoqda:
1) zaruratga qarab korporativ siyosatning huquqiy bazasini yaratish
va takomillashtirish hamda qonun hujjatlari normalariga rioya qilinishni
nazorat qilish yo‘li bilan qatnashmoqda. Bu yo‘l korporativ siyosat
modelini shakllantirishda ko‘pincha investorlar uchun qimmat boMgan
davlatning amaliy-eksperimental evolutsionizmini keltirib chiqaradi;
2) Ustav fondida Davlat aksiyalari ulushiga ega boMgan
aksiyadorlik jamiyatiarining korporativ siyosatida ushbu jam iyati ami
boshqarish organlaridagi o ‘z vakillari orqali to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtirok
etish. Bunda uchta variant qoMlanilmoqda: davlat xizmatchilari ichidan
ishonchli vakillarini tayinlash (agar, kompaniyada davlatga tegishli
aksiyalar paketi hajmi 50 foizdan ortiq boMsa), davlatning ishonchli
boshqaruvchiga topshirish (agar, kompaniyada davlatga tegishli
aksiyalar paketi hajmi 26 foizdan ortiq boMsa), davlat xoldinglari orqali
boshqarish (Italiyancha model), xolis boshqaruvchi kompaniyalami
tender yoMi bilan ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida yollash (agar,
kompaniyada davlatga tegishli aksiyalar paketi hajmi 25 foizgacha
boMsa). Bu holat kompaniyani davlatga tegishli aksiyalar paketiga toMiq
tobe qilib qo‘yadi, kompaniyaning кофогаПУ siyosatida ishtirok etuvchi
xususiy sektordan boMgan boshqa manfaatdor shaxslar (minoritar
aksiyadorlar, sheriklar va kreditorlar) ikkinchi darajalilar qatoriga
o‘tadilar va ulaming biznes va investitsion faolligi susayadi. Bunda
aksiyadorlami asosiy organlaridan boMgan kuzatuv kengashi «anglo-
sakson» v a «tarmoq» modellariga o‘xshash ravishda ijroiya organi
84
faoliyatiga samarali va operativ ta’sir ko‘rsata olmayapti. Chunki,
kuzatuv kengashi qonunga asosan ijroiya organining joriy moliya-
xo'jalik faoliyatiga aralashishi mumkin emas, faqat joriy yilning har
choragidagina ijroiya organi hisobotlarini eshitib tegishli qarorlami faqat
o‘sha chorak natijalari bo'yicha qabul qilishga majbur (har oylik
natijalar ham muhim ahamiyatga ega boMishiga qaramasdan), ijroiya
organ rahbarining huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi aniq
belgilanmagan boMib, uning ustidan aksiyadorlaming organlari va
minoritar aksiyadorlar tomonidan nazorat yetarli emas (bu holat
kompaniyada korrupsiyani kuchayishiga, manfaatdorlikka asoslangan
shartnomalami ko'payishiga va jazisiz talon-tarojlarga olib kelmoqda),
davlatning ishonchli vakillari va ishonchli boshqaruvchilarining faoliyati
ko'zlangan samarani bermayapti (kompaniyaning moliyaviy-xo'jalik
faoliyati
natijalariga
ko‘ra),
ularga
toManadigan
mukofotni
(rag'batlantirish pulini) asossizekanligi sezilmoqda va h.k.
15.
Yuqoridagilar va boshqa sabablaming barchasi mamlakatda
kollektiv investorlar institutlarini investitsion jarayonda sezilarli
emasligiga, aksincha yirik deyarli samarasiz boMgan investorlaming
salmogMni keskin oshib ketishiga olib kelmoqda.
Bu
muammoli
xususiyatlar
0 ‘zbekistondagi
aksiyadorlik
jamiyatlari mulki tarkibidagi aksiyalar ulushlarining taqsimlanishi
holatiga ham ko‘pdan bogMiq.
Aytish
mumkinki,
o ‘rta va uzoq
muddatda
0 ‘zbekiston
kompaniyalari korporativ siyosati rivojlanishini bashorat qilsa boMadi.
Buning uchun unda barcha imkoniyatlar mavjud.
0 ‘zbekistonda korporativ siyosatning regulativ infratuzilmasi
unsurlariga quyidagi organlar kiradi va ular tegishli qonuniy-me’yoriy
hujjatlar bilan belgilangan vakolatlarga ega.
Asosiy davlat organlariga Markaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat
mulkini boshqarish Qo‘mitasi va uning huzuridagi qimmatli qog‘ozlar
bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi (quyida
qisqacha Markaz deb yuritamiz) kiradi. Moliya bozorida antimonopol
siyosatni ko‘rsatib o‘tilgan organlar bilan birgalikda monopoliyadan
chiqarish, raqobatni rivojlantirish va tadbirkorlikni qoMlab-quwatlash
Davlat Q o‘mitasi amalga oshiradi. Moliya bozoriga ta ’sir ko‘rsatuvchi
fiskal siyosatni esa Moliya vazirligi, Davlat soliq Q o‘mitasi va Davlat
bojxona
Qo‘mitasi
birgalikda olib boradi.
Moliya
bozori
va
kompaniyalarga oid tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bogMiq masalalami
85
0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat vazirligi (Agentligi)
iqtisodiyot vazirligi birgalikda amalga oshiradi.
Milliy moliya bozorining bank kapitali, pul va valuta bozorlarini,
ularda kompaniyalar faoliyatini Markaziy bank va Moliya vazirligi,
sug‘urta bozorini 0 ‘zdavsug‘urtanazorat, korporativ qimmatli qog‘ozlar
bozorini Markaz (bu organ haqida m a’lumotlami uning Intemet-saytidan
http://www.uzsec.com va muallifiiing mavjud adabiyotlaridan ko‘rish
mumkin), davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini Moliya vazirligi va
Markaziy bank tartiblashtiradi. Bu institutlaming har biri alohida davlat
organi sifatida barchasi m illiy bozorining va undagi kompaniyalar
korporativ siyosati doirasidagi investorlaming huquqlarini himoyalash
va manfaatlarini ta’minlashning bir butun davlat tartiblashtirish tizimini
tashkil qiladi. Bu tizimda hakamlik vazifasini sudlar bajaradi.
Ko‘rinib turibdiki, moliya bozori va uning doirasidagi korporativ
siyosat hozirda bir vaqtning o'zida bir nechta davlat organlari tomonidan
tartiblashtiriladi.
Aytish joizki, 0 ‘zbekistonda fond bozori va korporativ siyosatni
tartiblashtirish tizimiga o ‘zini-o‘zi muvofiqlashtirish ( 0 ‘0 ‘M) tashkilot
lar ham kiritilgan, Bu bilan qimmatli qog'ozlar bozori va кофогайу
siyosatni tartiblashtirish modeli uzoq kelajakda «anglo-saksom> va yaqin
muddatda Rossiya modellariga yaqinlashishi mumkin.
Yuqorida sanab o'tilgan institutlar moliya bozori va кофогайу
siyosatning umumiy regulativ infratuzilmasini tashkil etib, ulam ing har
biri o‘ziga xos regulativ funksiyalami bajaradi, ya’ni ular o‘z vakolatlari
va sohasi maqsad-manfaatlari doirasida moliya bozori qatnashchilari,
jum ladan, kompaniyalar коф ога^у siyosati faoliyatini tartiblashtirishda
bir vaqtning o'zid a ham nazorat va ham qonuniy tartib-qoidalami
o'm atuvchi davlat organlari funksiyasini bajaradi. Bu esa ko‘pincha ular
tomonidan regulyativ m e’yorlar va nazoratiy harakatlami amalga
oshirilishi chog'ida nomutanosibliklar va qarama-qarshiliklami keltirib
chiqarmoqda. Boshqacha qilib aytilsa, davlat regulyativ organlarining
faoliyatlari bir-birlari bilan moslashtirilmaganligi, unifikasiyalash-
tirilmaganligi, uyg‘unlashtirilmaganligi, umuman bir butun samarali
regulyativ tizimga keltirilmaganligi moliya bozori va korporativ
siyosatni tartiblashtirish mexanizmida sezilarli bo'lmoqda. Bu haqda
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ko‘p marotaba tegishli m a’ruzaviy
chiqishlari, farmonlari va qarorlarida ta’kidlab o ‘tgan8. Ulaming
1 0 ‘zbeldston Respublikasi Prezidenti rung Qarori «Qimmatli qog'ozlar bozorini rivojlantirish cbora-tadbirlaii
to ‘g ‘ririda», 2006-yil 27-*entabr, J&PP-475.
86
samarasi ila 2006-yilning 27-sentabridan boshlab korporativ boshqaruv
siyosati modeli yanada takomilashdi, ya’ni ochiq aksiyadorlik
jamiyatlari kuzatuv kengashi tuzilmasiga korporativ kotib (korporativ
maslahatchi) v a ichki auditor (tashqi auditor va taftish komissiyasiga
qo'shim cha tarzda) kiritildi. Shu munosabat bilan 0 ‘zbekiston Respub-
likasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming huquqlarini
himoyalash to‘g‘risida»gi Qonunga tegishli qo'shimcha va o'zgartirish-
lar kiritildi. Bundan tashqari, qimmatli qog'ozlar bozoriga oid mavjud
to‘rtta Qonun o‘m iga 2008-yilda unifikatsiyalashgan - «Qimmatli
qog'ozlar bozori to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Bulaming barchasi
0 ‘zbekistonda qimmatli qog‘ozlar bozori va korporativ boshqaruv
siyosatini rivojlantirishning yangi bosqicni hisoblanadi.
|
