uchun boshqacha tarzda taklif etishga haqli emas. Yopiq aksiyadorlik
jam iyati aksiyadorlarining soni ellik nafardan ziyod bo‘lishi mumkin
emas.
Belgilangan chegaradan ortib ketgan taqdirda u yopiq
aksiyadorlik jamiyatlari uchun miqdori aksiyadorlaming chegaralangan
limitidan ortib ketgan shaxslar aksiyadorlar reestrida ro'yxatga
olingan
kundan e ’tiboran olti oy ichida ochiq aksiyadorlik jamiyatiga
aylantirilishi, ushbu muddat tugagach, sud tartibida tugatilishi lozim.
Yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari ushbu jamiyatning
boshqa aksiyadorlari sotayotgan aksiyalami o'zga shaxsga taklif
etilayotgan narxda sotib olishda imtiyozli huquqqa ega boiadilar. Agar
aksiyadorlar aksiyalami sotib olishda o‘z imtiyozli huquqlaridan
foydalanmasalar, jam iyat aksiyadorlar tomonidan sotiladigan aksiyalami
sotib olish uchun imtiyozli huquqqa ega bo‘lishi uning ustavida ko‘zda
tutilishi mumkin.
Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalami sotib olishda imtiyozli
huquqdan foydalanish tartibi, muddati jamiyat ustavida belgilab
qo‘yiladi. Imtiyozli huquqdan foydalanish muddati aksiyalar savdoga
qo‘yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam va 60 kundan ko 'p boMishi
mumkin emas.
0 ‘zbekistonda joriy qilingan korporativ
siyosat modelining hola-
tini hamda uni jahon tajribasida mavjud boMgan inodellar bilan ba’zi
o ‘xshashlik jihatlarir.i (va farqlami) solishtirma tahlili (3.5 paragrafga
qaralsin) shuni ko‘rsatadiki, unda investorlar uchun raqobatli kurash va
ulaming risklarini pasaytirish, huquqlarini himoyalash va qonuniy
manfaatlarini ta’minlanishini masalalari ko‘pgina oMish iqtisodiyotini
boshidan kechirayotgan davlatlardagi singari o‘z yechimini toMiqligicha
topmay kelmoqda. Bunda korporativ siyosatni bosh maqsadiga erishish,
vazifa va funksiyalarini bajarish bilan bogMiq masalalar o‘z yechimini
topishi murakkab boMib, birmuncha to'siqlarga duch kelmoqda.
Natijada, investorlar uchun o‘z huquqlarini himoyalash va manfaatlarini
ta’minlash muammolarini hal qilish ko'pincha qimmatga tushmoqda. Bu
esa mamlakatdagi investitsion muhit rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatmay
qolmayapti.
Umuman olganda, 0 ‘zbekistonda barcha o ‘tish
iqtisodiyotiga
mansub mamlakatlardagi singari korporativ siyosat rivoji quyidagi
muammoli xususiyatlar bilan belgilanadi:
1.
Minoritar aksiyadorlar ulushlari kamayishi hisobiga yirik
aksiyadorlar paydo boMishi, natijada investitsiyalar sifatidagi moliyaviy
resurslar jalb qilinishi susayishi kuzatilmoqda. Chunki yirik investorlar
8i
korporativ manfaatiari ila kompaniyalarda ustuvor mavqeni egallab,
tashqi portfel investitsiyalar oqim iga to'sqinlik qiladilar, bu esa yangi
emissiyalarga (ayniqsa
IPO mexanizmini joriy qilinishiga) y0‘l
bermaydi, listing darajasidan uzoqlashtiradi. qimmatli qog'ozlaming
ochiq birlamchi va davomiy uzluksiz ikkilamchi bozori rivojiga salbiy
ta ’sir ko‘rsatadi. Bunda aytish joizki, ko'pchilik
ichki strategik
investorlar aksiyaiarini yirik paketlari doirasida kompaniyalariga uzoq
muddatli
qo‘shimcha
investitsiyalami
y o ‘naltirishni
ko'pdan
hohlamaydilar, balki iloji boricha kompaniyaning ichki rezervlari
hisobiga o‘zlarining sarflagan kapitallari qaytimiga qiziqadilar, bu esa
kompaniyaning
kapitalizatsiya
darajasini
keskin
pasaytirib,
modemizatsiyalashtirish
va
investitsiyalarga
muhtojligini
keskin
oshiradi. Tashqi yirik strategik investorlar esa o'zlariga tobe bo'lgan
kompaniyani uzoq muddatli strategik reja va manfaatiari ila ikkilamchi
bozorga chiqarishga moyil bo‘lmaydilar.
2. Bank tizimi modeli anglo-sakson modelidan farqli ko‘proq
Germaniyadagiga o'xshash m odelga asoslanganligi banklami moliya
bozorlarida
to'laqonli
investitsion
va
kredit
operatsiyalaming
tashabbuskori va katalizatori sifatida faollik qilishiga to‘sqinlik
qilmoqda. Banklar uchun aksiyalar bozori yuqori riskli bo'lgani va
kompaniyalam ing кофогайу boshqaruvida ishtirok etishga moyil
bo‘lmaganliklari (nazorat paketi boMmaganligi va ulaming asosiy
faoliyatlari
doirasidan
tashqari
bo‘lganligi)
uchun
portfel
investitsiyalarga kam moyil bo'ladilar. Bundan tashqari, banklaming
resurslari, kapitalizatsiya darajasi
va maijasi nisbatan kamligi
sezilmoqda.
3. Sug‘urta tizimi hali yaxshi rivojlanmaganligi va investitsion
resurslari kamligi hamda fond bozorida to ‘g‘ridan-to‘g‘ri portfel
investitsiyalar bilan shug‘ullanmaganligi sababli, ular na korporativ
boshqaruv tizimida, na birlamchi va ikkilamchi bozorlarda faolligi
sezilmayapti.
4. Budjetdan tashqari fondlar faqat davlat qimmatli qog‘ozlariga
investitsiyalar qilish bilan cheklanganlar, aksiyalar bozori ular uchun
ju d a riskli.
5. Investitsiya institutlari, ayniqsa, investitsiya fondlari va kompa
niyalam ing investitsion resurslari hajmi va menejmenti sifati juda past,
ular asosan xususiylashtirish m exanizmi omili ta ’siri ostida qolganlar.
6. Nisbatan ko‘p vaqt davomida xususiylashtirilgan kompaniyalarda
davlatning ixtiyorida aksiyalaming yirik paketlari
turib qolganligi va
82
ularda korporativ boshqaruv va menejment (moliyaviy, adm inistrate va
strategik) tizimi samarasiz qolganligi (unda asosan davlatning ishonchli
vakillari sifatida davlat organlari xizmatchilari va ishonchli boshqaruvchi
kompaniyalar davlat nomidan qatnashganlari samarasiz bo'lganligi),
natijada restrukturizatsiya samarasiz amalga oshirilib, modemizatsiya
qilinmay moliyaviy ahvoli borgan sari yomonlashib borganligi sababli,
davlat resurslarining ko‘p qismi strategik va spekulyativ portfel
investorlarga sotilishi qiyin bo'lib kelmoqda, sotilsa ham yirik
investorlarga ketmoqda, natijada salbiy holatlar yuzaga kelmoqda. Bunda
banklar va boshqa moliya institutlarining investitsion
faolligi sezilmay
kelmoqda, xususiylashtirish organi esa hozirda ko‘p mamlakatlarda
samara berayotgan
IPO mexanizmini qo‘llash asosida davlat resurslarini
samarali joylashtirishni joriy qilmayaptilar.
7. Xususiy muikchilik tizimi va unga tayangan biznes yaxshi
rivojlanmay sustligicha qolmoqda. Bunda Emando de Soto xulosa va
ta’kidlari o ‘z tasdig‘ini topmoqda7.
8. Kompaniyalaming bazaviy qimmatli qog‘ozlari jalbdor va tovar
bozorida raqobatbardosh boMmaganligi, davomiy uzluksiz barqaror
ikkilamchi (spekulyativ) bozor yo'qligi sababli, bazisli qimmatli
qog‘ozlar (derivativlar) bozori shakllanishiga yo‘l bermayapti.
