Savollar
1. 0 ‘zbekiston aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv
siyosatining qanday modeli qabul qilingan?
2. Aksiyadorlik jamiyati nima va uning qanday turlari mavjud?
3. 0 ‘zbekistonda aksiyadorlik jamiyatlari korporativ siyosati rivoji
qanday muammoli xususiyatiar bilan belgilanadi?
TopshiriqJar
1. 0 ‘zbekiston aksiyadorlik jamiyatlarida qabul qilingan korporativ
siyosat modelini tavsiflang.
2. Terminlar lug‘atini tuzing.
5.2. Aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ siyosat
yuritish mexanizmi
Umuman olganda, aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ siyosat
yuritish mexanizmini (6-ilova) o ‘rganish uchun uni bir-biri bilan
bog'langan quyidagi jihatlari asosida ko'rib chiqish maqsadga muvofiq:
- mexanizmning iqtisodiy-huquqiy asoslari;
- mexanizm tuzilmasi va tarkibiy qismlari;
- mexanizm funksiyasi;
- mexanizmni harakatga keltiruvchilar;
- mexanizmning harakat algoritmi;
87
— m exanizmning amaliy natijalari va muammolari.
0 ‘zbekistonda
aksiyadorlik jam iyatlarining
(AJ)
korporativ
boshqaruv siyosatining iqtisodiy-huquqiy konseptual asoslari va
mexanizmi «Fuqarolik kodeksi», «Mehnat kodeksi», «Aksiyadorlik
jam iyatlari va aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish to ‘g ‘risida»gi
(6-ilovaga qaralsin) va «Qimmatli qog'ozlar bozori to ‘g ‘risida»gi
Qonunlariga va boshqa tegishli qonuniy-me’yoriy hujjatlarga (5-ilovaga
qaralsin) ham da AJlarining Ustavi va ichki m e'yoriy hujjatlariga
asoslangan holda shakllangan.
M exanizm ning tuzilmaviy modeli ushbu kitobning III chi bobida
keltirilgan bo‘lib, uning tarkibiy qismlarini AJning boshqaruv organlari
tashkil etadi. Bu organlar (ulaming a’zolari) ushbu mexanizmni
harakatga keltiruvchi kuchlar hisoblanadi. 0 ‘z navbatida boshqamv
organlarining faoliyat yuritish tartibi mexanizmning harakat algoritmini
tashkil etadi. Mexanizmning amaliy natijalari bo‘lib kompaniyaning
m oliyaviy-xo'jalik faoliyati natijalari hisoblanadi. Bu natijalaming
belgilangan miqdoriga erisha olmaslik esa muammolami mavjudligidan
dalolat beradi. Mexanizmning funksiyasi deganda, kompaniyaning bosh
m aqsadiga - belgilangan foyda miqdoriga - samarali erishishi y o ‘lida
korporativ
boshqam v
siyosati
taraflari
(aksiyadorlar,
yollanma
boshqaruvchi va menejment, manfaatdor shaxslar bo'lm ish kreditorlar
va sheriklar) m anfaatlarining adolatli va optimal balansini ta ’minlash.
A ytilganlam i AJlarining кофогайу boshqamv siyosati modeli (5.1
paragrafga qaralsin) va boshqamv organlari faoliyati asosida 6 chi
ilovada keltirilgan Qonun mazmunidan ko’rish mumkin. Bunda tahliliy
m ateriallar sifatida Iqtisodiy tadqiqotlar Markazining ilmiy ishi hisoboti
natijalaridan foydalanilgan.
Tahlil natijalari 0 ‘zbekistonda korporativ siyosat modeli va
mexanizmini
quyidagicha takomillashtirishni
maqsadga
muvofiq
ekanligini k o ‘rsatadi.
B unda asosiy talab bo'lib, bo‘lajak коф ога^у siyosat modeli
0 ‘zbekistonda qimmatli qog‘ozlar bozori va unda kompaniyalar
rivojlanishini industrial davlatlar (AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya,
Yaponiya, Shvetsiya va shu kabi boshqalar) fond bozorlari va korporativ
siyosati m odellariga hamohang moslashuvini ta’minlasin.
9 «O 'zbekistonda korporativ boshqaruvni joriy etish muammolari» mavzusida Iqtisodiy tadqiqotlar Markazi
tomonidan bajarilgan ilmiy tadqiqot ishi natijalari bo‘yicha hisobot (ishchi doklad), Т.: 2006-yil, www.cer.uz
88
Bu borada bir va ikki pog‘onali hamda tarmoq modeilari bilan
hamohang bo'luvchi (ulami zinhor rad etmasdan) 5.2.1-rasmda
keltirilgan modelni qo'llash mumkin.
5.2.1-rasm. Korporativ boshqaruv siyosatini samarali yuritishning
tuzilmaviy-funksional modeli.
Bunda (5.2.1-rasm): AUY - Aksiyadorlaming umumiy yig‘ilishi
(kompaniyaning eng oliy organi); DK - Direktorlar (ya’ni kuzatuv)
kengashi va uning raisi (DKR); MIX - M oliya injiniringi xizmati; TK -
Taftish (reviziya) komissiyasi; TA - Tashqi (xolis) auditor; IB - ichki
bahoiovchi; P - kompaniya Prezidenti; В - Boshqaruv; LA - ichki
89
auditor; KK - korporativ kotib (maslahatchi); TM - Top-menejer (Bosh
ijrochi direktor); ID — Ijroiya direksiya; К - kreditorlar (kompaniyaning
kredit manbalari); P - kompaniya partnyorlari (kompaniyaning ishlab
chiqarish jarayoni doirasida shartnoma!ar bilan bog‘langan sheriklari).
Modeldagi unsurlar, uiaming har birini kompaniya korporativ
siyosatidagi
maqsaci,
vazifasi
va
funksiyasiga
k o 'ra (1.1-1.3
paragraflarda keltirilganlarga asosan), besh guruhga ajratilgan: MSO -
mulkdorlar siyosatini yurituvchi organlar (ushbu guruhga AUY, DK,
DKR, TK, ТВ, ТА, P, B, IA, KK kiradi); KSO - mulkdorlar nomidan
strategik siyosat yurituvchi kuzatuv organlari (ushbu guruhga DKR, DK,
MIX, IA, KK kiradi); STO - mulkdorlar nomidan strategik siyosat
yurituvchi xolis tekshiruv-taftish organlari (ushbu guruhga KSOdan
xolis boMgan TK, IB va TA kiradi); ITO - kompaniya taktikasini amalga
oshiruvchi ijro etuvchi organ (ushbu guruhga TM va ID kiradi); TAM -
kompaniyaning tashqi auditori va manfaatdor shaxslari (ushbu guruhga
К v a P kiradi). Bunda В barcha guruh unsurlarini bir-biri bilan
bog‘lovchi markaziy kollegial strategik organ boMib, unda ITO (TK
orqali), TAM (TM orqali, TAdan tashqari), STO (TK raisi orqali) va DK
(Prezident
orqali)
manfaatlarining
(bir-biri
bilan
zid,
lekin
uyg‘unlashgan ravishda) boshqarilishi o'zaro optimal balanslashtirilib
muvofiqlashtiriladi. Shu sababli bu organga DK nomidan P (bir vaqtning
o'z id a DK va Boshqaruv raisi sifatida, hal qiluvchi ovoz bilan), TK
nomidan uning raisi (maslahat ovozi bilan), ID nomidan TM (ovoz
berish huquqi bilan), mehnat jam oasi ichidan saylangan aksiyadorlar
(ovoz berish huquqi bilan) hamda va aksiyaga ega boMmagan yollanma
ishchi-xizmatchilaming vakillari va kompaniya kasaba uyushmasi raisi
(kuzatuvchi sifatida yoki maslahat ovozi bilan) kirishlari lozim.
Boshqaruvning tarkibi va a’zolari (Prezident va TK raisidan
tashqari) AUY tomonidan tasdiqlanadi. Bunda TM Boshqaruv, DK va
TK oldida hisobotdor boMadi. DKR (P) va TK esa AUY oldida
hisobotdordir. Boshqaruv a’zoiariga (Prezidentdan tashqari) DK
tomonidan DK budjetidan qo'shim cha mukofot puli tayinlanishi
mumkin.
Korporativ kotib va ichki auditor DKR tavsiyasiga k o 'ra AUY
tomonidan tasdiqlanib, ular DKning ijrochi (yordamchi) apparati
hisoblanadi va DKR (P) boshchiligida AUY tomonidan DK faoliyati
uchun tasdiqlangan yillik budjet doirasidagi smeta asosida faoliyat
ko'rsatadi. Bu budjetga asosan DKR (P) va DK a ’zoiariga hamda MIXga
m ukofot puli tayinlanib, muntazam ravishda to'Ianib boriladi.
90
Ushbu modelga binoan taftish komissiyasi (TK) unitax va tarmoq
modelidan farqli o'laroq, ikki pog‘onali modelga mos ravishda, mustaqil
ichki taftish-nazorat organi hisoblanib, AUY tomonidan aksiyadorlar
(yoki ulam ing vakillari) orasidan tanlanib m a’lum muddatga saylanadi.
TK xolis organ bo‘lib, DKga bog‘liq (tobe) emas, AUYga hisobotdor.
TK (rejali va rejadan tashqari) Boshqaruv va TM (umuman, ITO)
faoliyati ustidan nazorat qiladi, tayyorlagan taftish xulosalari yuzasidan
(TA xulosasiga tayangan holda) AUYga hisobotlar beradi. Lekin, TK
a ’zoiariga (jumladan, IB a ’zoiariga ham) DKning tavsiyasiga binoan
AUY tomonidan mukofot puli va xarajatlari miqdori (TKning DKdan
bo‘lak alohida yillik budjeti sifatida) belgilanib tasdiqlanadi. Bunda TA
va uning mukofot puli miqdori esa DK tavsiyasiga ko‘ra AUY
tomonidan tasdiqlanadi.
DK a ’zolari 1 foizdan kam bo'lmagan ovozga ega aksiya egalari
orasidan ma’lum muddatga saylanadi. Bunda 20 foizdan ortiq ovozga
ega aksiya egalari esa avtomatik ravishda DK a’zosi bo‘lishi («anglo-
sakson» modeliga o'xshash) huquqiga ega va DK raisi bo'lishga hamda
kompaniya Prezidenti bo‘lishga haqlidirlar. DK raisi DK faoliyatini
boshqaradi, Boshqaruvda raislik qiladi, DK a’zolarining funksiyalarini
belgilaydi va ulami bajarilishini nazorat qiladi, IA va KK faoliyatini
boshqaradi. DK jam iyat ustav fondini 33 foizgacha oshirish huquqiga
ega bo‘lishi lozim.
TM nomzodi DKR tavsiyasi bilan DK tomonidan tasdiqlanadi. DK
tasdig'idan o‘tgan TM bilan DKR mehnat shartnomasini imzolaydi.
Mehnat shartnomasining shakli, mazmuni va muddati DK bilan
kelishilgan boMadi. Shartnoma muddatini uzaytirish (TM faoliyati
natijalariga ko‘ra) DKR (P) va TM o‘rtasida hal qilinadi. Bu
shartnomani muddatidan oldin uzish (agarda, TM faoliyati qonun,
shartnoma, kompaniya ustavi va ichki m e’yoriy hujjatlari talabi
darajasida bo'lmasa) huquqi DKRga DK bilan kelishilgan holda beriladi.
Bunda DK tegishli qaror chiqarishi lozim.
TM
tomonidan
qonuniy
ravishda
amalga
oshirilayotgan
kompaniyaning joriy moliyaviy-xo'jalik faoliyatiga DKR va DK hamda
TK aralashishi mumkin emas. Lekin, TM o ‘z faoliyati natijalari bo'yicha
DK oldida joriy yilning har choragida, har oyda P(DKR) oldida va bir
yilda AUY oldida hisobotdordir. TM o‘z faoliyati rejasi va taktikasiga
mos ravishda ID tuzilmasini va tarkibini (menejerlar к о ф и зш )
shakllantiradi, ID menejerlarini В yoki P bilan kelishilgan tarzda mehnat
shartnomasi asosida yollaydi. TM kompaniyaning boshqa mutaxassislari
91
va ishchilarini ID tavsiyasiga ko‘ra ishga yollaydi va ishdan bo'shatadi
(tuzilgan mehnat shartnomasini uzish asosida). TM kompaniyaning
rasmiy bosh boshqaruvchisi sifatida kompaniya nomidan va uning
manfaati yuzasidan ishonchnomasiz yuridik va moliyaviy harakatlar
qiladi, kompaniya mulkini boshqaradi va tasarruf etadi.
DK va P kompaniyaning umumiy o ‘rta va uzoq muddatli
strategiyasini MIX yordamida yuritadi. TM esa o ‘zining DK tomonidan
tasdiqlangan yillik biznes-reja asosida aniq taktikasini amalga oshiradi.
В kollegial organ sifatida kompaniyadagi korporativ siyosat taraflarining
joriy davrdagi manfaatlarini o ‘zaro balanslashtirib boshqaradi va
muvofiqlashtiradi. Bunda MIX maxsus shartnoma asosida boshqa
boshqaruv organlari uchun konfidensial, lekin P bilan oshkora faoliyat
yuritadi.
Ijro etuvchi direksiya (ID ) va Boshqaruv (B) Taftish komissiyasiga
(TK) nazorat va reviziya uchun barcha zaruriy hujjatlami taqdim etishga
majbur.
DK, DKR, MIX, TK, IB, B, TM va ID faoliyati qonunchilik,
kompaniyaning ustavi va tegishli ichki m e’yoriy hujjatlari asosida
belgilanadi. AUY, DK va uning apparati, DKR (P), B, TK va TM
faoliyatini belgilovchi norm ativ hujjatlar (Nizomlar) AUY tomonidan
tasdiqlanadi. ID faoliyati bilan bogMiq ichki m e’yoriy hujjatlar DK
tomonidan TM tavsiyasi bilan tasdiqlanadi. Ю a’zolari boshchiligida
ishlovchi tuzilmalar va xodim lar (ishchi va mutaxassislar) faoliyati va
kom paniyaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati tartibi bilan bogMiq tegishli
ichki m e’yoriy hujjatlar TM tomonidan tasdiqlanadi.
Kompaniyaning yillik moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijalari, hisob
va hisobotlari DK va TK tom onidan taklif etilgan va AUY tomonidan
tasdiqlangan mustaqil (xolis) tashqi auditor (TA) tomonidan tekshirilishi
zarur. TA audit natijalari bo'yicha xulosa tayyorlaydi. Uning xulosasisiz
kom paniyaning yillik hisoboti AUY tomonidan tasdiqlanishi mumkin
emas. Bunda IB kompaniya mol-mulki qiymati bahosini xolis
baholovchi kompaniya bilan birga hisoblab boradi va TK uchun bu
haqda hisobot beradi. Xolis baholovchi kompaniyani DK va TK
birgalikda tanlaydi va uning nomzodi AUY tomonidan tasdiqlanadi.
T a ’kidlash joizki, IB jahon korporativ boshqaruvi amaliyotida yo‘q
boMib, 0 ‘zbekiston modeliga mosligidan kelib chiqadi. Uni amaliyotga
kiritish TK nufuzini oshirish va aksiyadorlik jamiyati mol-mulki
qiym atini muntazam va to ‘g ‘ri baholash bilan bogMiq boMib, kompaniya
aksiyasi bozor bahosi va uning biznes-bazisining real bozor bahosi
92
o'rtasidagi o'zaro ekvivaientlilik darajasini ta’minlaydi (kompaniya
aksiyaiari bozoridagi real aktivlar bo'yicha «ko‘pik»ning oldini oladi).
Alohida shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, aksiyarlaning nazorat
paketiga ega aksiyador DK yoki TKda ko‘proq o‘ringa ega boMadi.
0 ‘zbekiston sharoitida strategik mavqega ega boMgan aksiyadorlik
jamiyatlarida (AJ) davlatga tegishli aksiyalar paketi (26 va 51 foizdan
ortigM) saqlanib kelinganligi (davlatning iqtisodiy siyosatiga mos
ravishda) sababli bunday AJlar korporativ boshqaruvi
siyosati
tuzilmasidagi DK (ya’ni kuzatuv kengashi) va Boshqaruvda davlat
vakillari (davlatning ishonchli vakillari va davlatning ishonchli
boshqaruvchilari) yetakchi rolni o‘ynaydi, ya’ni bu aksiyalar paketini
boshqarish doirasida davlat vakillari korporativ siyosat yuritishda asosiy
omil sifatida kompaniya faoliyatiga va uning natijalariga bevosita va
katta ta ’sir ko‘rsatadi. Bu holat (qonuniyat) o‘tish iqtisodiyotiga mansub
ko‘pchilik (Markaziy va Sharqiy Yevropa va MDH) mamlakatlarda ham
mavjud. Lekin, industrial (rivojlangan) mamlakatlardagi (masalan,
AQSh, Germaniya, Fransiya, Yaponiya va h.k.) ochiq kompaniyalar
korporativ boshqaruvi siyosatida bunday qonuniyat sezilarli emas,
chunki ularda ochiq (erkin) bozor qonunlari va tamoyillari hamda
xususiy mulkchilik tizimi toMiq va samarali hukm suradi.
DKga saylangan aksiyador TK a’zosini saylashda ovoz berish
huquqiga ega boMishi mumkin emas va aksincha. DK va TK a’zolari TM
va ID mehnat munosabatlari bilan bogMiq boMmasIigi lozim, ya’ni
ulaming TM va IDga bo‘ysunishi va bogMiqligiga yo‘l qo‘yilmaydi,
biroq shu o ‘rinda organlar (DK va TK) ham bir-birlariga bogMiq (tobe)
boMmasliklari kerak.
Aytish joizki, DK va TK budjetlarining moliyalashtirish manbasi
kompaniyaning so f foydasi hisoblanib, ulaming hajmi kompaniyaning
biznes-rejasida TM va ID budjetidan boMak ravishda alohida
belgilanadi. MIX alohida maxfiy shartnoma asosida ishlaydi.
Hozirda TK qaramogMga ichki baholovchini kiritish va unga
kompaniya mol-mulkining bozor qiymatini baholab muvofiqlashtirib
turish funksiyasini yuklash maqsadga muvofiq.
Kompaniya
aksiyadorlari
xavfsizligi
va
haq-huquqlarini
himoyalashni kuchaytirish maqsadida aksiyadoming xohishiga ko‘ra
uning nomi (ismi-sharifi agar jismoniv shaxs yoki vaqtinchalik fuqarolik
huquqidan mahrum shaxs boMsa) va rekvizitlari (manzili ham) sir
saqlanishi va uning huquqlari konfidensial aksiyador tanlagan vakili
orqali amaiga oshirilishi qonun doirasida aniq va kafolatli ta’minlanishi
93
zarur. Chunki aksiyadorga reyderlik xurujlari xavf solishi yoki aksiyador
mehnat jamoasi a’zosi bo‘lganda ijroiya organi tomonidan kuzatuv
kengashining ba’zi порок a’zosi manfaatiari (unga AUYda ovoz olish
uchun) yoMida ta’zyiq o'tkazilishi amaliyotdan m a’lum.
Shu bilan birga, navbatdan tashqari AUY chaqirilishiga 10 foiz
emas, balki 5 foiz ovoz yetarli boMishi hamda AUY va DK faoliyatida
minoritar aksiyadorlar qo‘mitasi joriy qilinishi maqsadga muvofiq.
Ushbu tak lif kontekstida IA xizmatini TK tarkibiga berish lozim, chunki
korporativ boshqaruv modeli ikki pog'onali model mazmun-mohiyatiga
yanada ko‘proq yaqinlashadi. Umuman olganda, ochiq va yopiq
aksiyadorlik jamiyatlari degan tushunchalar o‘miga faqat aksiyadorlik
jamiyati
tushunchasi
qonunlashtirilishi
zarur.
Chunki,
birinchi
tomondan, yopiq aksiyadorlik jam iyati (YoAJ) faqat yoppasiga vaucher
(xususiylashtirish chek)lari vositasida maxsus auksionlar orqali toMiq
xususiylashtirish modelini tanlagan davlatlarga xos institut, vaholanki,
0 ‘zbekistonda adresli va bosqichma-bosqich xususiylashtirish modeli
qoMlanilgan, ikkinchi tomondan esa, YoAJ va mas’uliyati cheklangan
jam iyat orasidagi farq deyarli yo‘q. Bundan tashqari, jahon amaliyotida
aksiyalar ochiq muomalada boMishi va aksiyadorlar tomonidan erkin
tasarruf etilishi talab qilinadi, vaholanki, YoAJ aksiyalari egalari bunday
huquqdan mahrum.
Ushbu model (5.2.1-rasm) 1.1-1.3 paragraflarda keltirilgan metodo-
logiyaga asoslangani sababli, uni 0 ‘zbekiston sharoitida qoMlash kelajakda
jahon amaliyotidagi mavjud korporativ boshqaruv siyosati modellarining
ijobiy jihatlaridantoMaroq foydalanish imkonini berishi mumkin.
|
