III.Ijtimoiy - iqtisodiy tizimlarning rivojlanishi

Insoniyat taraqqaiyoti to‘xtovsiz bo‘lganidan tizimlar xam rivojlanadi, ular kelib-ketib turadi. Tizimlar taraqqiyoti tabiiy- tarixiy jarayondir. Bu esa avval mavjud tizimlarni ichki rivojlanishida, so‘ngra bir tizim o‘rniga boshqasining qaror topishida ko‘rinadi. Tizim ichki rivojlanishi yuz berganda birinchidan, uning quyi bosqichidan yuqori bosqichiga o‘tiladi. Ikkinchidan, bir tizim ichida yangi tizim belgilari shakllanadi. Masalan, an'anaviy tizim o‘z rivojida bir necha bosqichdan o‘tadi, ma'lum bosqichga kelib, unda bozor tizimi belgilari yuzaga keladi. Bu tizimda pul bo‘lmagan bosqich o‘rniga pul paydo bo‘lgan va u ayriboshlashda ishtirok etadigan bosqich keladi yoki jamoat mulki ko‘p bosqichdan xususiy mulk ustuvor bosqichga o‘tiladi.

Xudi shuningdek, bozor tizimi xam ko‘p bosqichli bo‘ladi, u qo‘l mexnatga asoslangan yirik xo‘jalikdan mashinalashgan yirik tovar ishlab chiqarishga o‘tadi, bu bosqichda pul universal iqtisodiy vosita bo‘lib qoladi.

Bozor tizimi tarixan ikki davrni o‘z ichiga oladi:

1. asosiy yoki yovvoyi bozor iqtisodiyoti bosqichi (buni erkin raqobatli kapitalizm deb atashgan);

2. sivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti (buni aralash iqtisodiyot deyiladi) bosqichi.

Rejali tizim xam ko‘p bosqichli bo‘lgan. Dastlab rejali iqtisodiyotga o‘tish davri bo‘lgan, so‘ngra qaror topgan rejali iqtisodiyot va nixoyat inqirozga yuz tutgan rejali tizim davrlari bo‘lgan. Tizimlar rivojida ularning o‘rin almashinuvi xam yuz beradi. Bir tizimning rivojlanishi imkoniyatlari tugallangach boshqa yangi tizimga o‘tiladi. Shu tizimda an'anaviy iqtisodiyot bozor iqtisodiyotiga o‘tish, rejali tizimdan bozor tizimiga qaytish yuz beradi.

Tizimning o‘rin almashuvi iqtisodiy zarurat bo‘lgandagina yuz beradi. Bir tizim saloxiyati tugagach, boshqa saloxiyat istiqbolli tizimga o‘tadi. Saloxiyatning tugallanishi tizim ichidagi muvozanatning buzilishidan kelib chiqadi. Tizimlar uchun umumiy belgi ularda muvozanatning bo‘lishidir. Muvozanat esa tizimning turli tomonlari o‘rtasidagi muvofiqlik. Muvozanatning statik (bir xolatdagi) va dinamik (o‘zgaruvchan) ko‘rinishlari mavjud.

Tizim normal rivojlanishi uchun statik va dinamik muvozanatlar o‘zaro muofiqlashuvi kerak. Muvozanat bor joyda jadal io‘tisodiy o‘sish bo‘ladi, chunki iqtisodiy stimullar ish beradi. Turli tizimlarga baxo berilganda ularning xalk farovonligi uchun nima bera olganligi bosh mezon bo‘ladi. Statik muvozanat-iqtisodiy manfaatlarning uyg‘unlashuvi. Axolining sotsial guruxlari, ayrim shaxs yoki xo‘jalik sub'ektining o‘ziga xos manfatlari borki, ular mos kelishi zarur. Bodiyu manfaatlar to‘qnashib qolsa, jamiyatdagi ijtimoiy muvozanat buzilib, o‘zaro kurash boshlanadi va bu xarakatlar iqtisodiyotni izdan chiqarib yuboradi.

Dinamik muvozanat xam manfaatlarning moslashuvi, lekin bu xodisa iqtisodiy o‘zgarish borayotgan sharoitda yuz beradi. Manfaatlar maxsulotni ko‘paytirishni talab qiladi. Buning uchun ishlab chiqarish samaradorligi ortishi kerak. Bu o‘z navbatida moddiy manfaatdorlik va javobgarlikning talab qiladi. Iqtisodiyotni rivojlantiruvchi kuch yuzaga kelishi uchun xamma manfaatlar uyg‘unlashuvi zarur va uyg‘unlashadi xam. Osoyishtalik va o‘zaro muvofiq xarakatlar iqtsodiyotni olg‘a siljitadi.

Xozirga taraqqiyot bosqichida turli tizimlarning samarali ekanligini xalq farovonligining o‘sishi ko‘rsatib turadi. Farovonlikni oshira boshlash yoki oshira bilmaslik tizimning yashovchanligi yoki uning boshqasi bilan almashtirish zarurligini bildiradi.

Rejali tizim shu sababdan barbod bo‘ldiki, u xalq farovonligini zamonaviy talab darajasida oshira olmadi, boshqa zamondosh tizimlarga nisbatan xalqqa farovonlik berishda o‘z afzalligini ko‘rsata olmadi, u inqirozga yuz tutdi. Ayni bir vaqtda bozor iqtisodiyotiga o‘tish mazkur tizim sharoitida yuksak farovonlikka erishish mumkinligidan kelib chiqadi.

Tizim inqirozga yuz tutganda ishlab chiqarishning o‘sishi avval sustlashadi, so‘ngra turg‘unlik paydo bo‘ladi va nixoyat uning pasayishi boshlanadi. Shunga mos ravishda axolining turmush darajasi o‘sishdan to‘xtaydi va xatto pasayib ketadi. Inqiroz boshqa tizimga o‘tishni zarur qilib qo‘yadi, chunki mazkur tizim doirasida iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni samarali xal qilib bo‘lmaydi. Bularni xal etish yangilanishni talab qiladi. Ammo yangilanish tizimi saqlanib qolganda xam yuz beradi, chunki tizim ichki jixatdan takomillashadi. Xozir bozor tizimi umumbashariy, lekin u XIX aerdagi bozor tizimi emas.

Keyingi 50-70 yil davomida uning yangilanishi yuz berdi, u sivilizatsiyalashgan iqtisodiyotga transformatsiyalashdi (aylandi). Individual mulk o‘rniga korparativ mulk asosiy bo‘lib qoladi. Mulkdorlar doirasi oddiy ishchi va xizmatchilar xisobiga kengaydi, ular foydani olishda ishtirok eta boshladilar, ular boshqarishda xam katnasha boshladilar, ularga korxona ijtimoiy yordam ko‘rsata boshladi, oilaviy yirik mulkdorlar planlari tugallandi, mulk ko‘pchilik orasida tarqalib ketdi.

Ishlab chiqarishda ko‘r-ko‘rona, tusmollab ishlash yo‘qqa chiqdi. Korxonalar bozor talabini xisobga olib o‘z ishlarini rejalashtiradilar, muntazam partnerlik aloqalarini o‘rnatadilar.

Davlat iqtisodiyotda faol ishtirok etadi. Bular bozor tizimida sifatli o‘zgarish yuz berganini bildiradi.