Tuproqshunoslik va geografiya

Masalan, bo’z tuproqlar tarkibidagi fizik loy 28,1 foiz, qum 37,0 yirik chang 34,9, o’rtacha va mayda chang 16 ekin 12,1 foiz bo’lganda, mexanik tarkibiga ko’ra uning asosiy nomi-yengil qumoq bo’lib, qo’shimcha nomi-yengil qumoq bo’lib, qo’shimcha nomi-yirik chang qumlidir.

Mexanik tarkibining qo’shimcha nomi, misolda keltirgandek, tuproqda ko’proq uchraydigan ikki fraktsiya asosida berilib, oxirida aytiladigan (masalan, qum) uning ko’proq ekanligini ifodalaydi.

N.A.Kachinskiy o’zining mukammal (uch hadli) klassifikatsiyasida qum, chang va loykalarning nisbatini ham xisobga oladi, shunga kura kaysi frakstiyaning kupchiligiga qarab tuproq turli nom bilan ataladi. Masalan, og’ir qumoq va o’rta qumoq tuproqlar yana quyidagi gruppalarga bulinadi: changli-loyka tuproq, loyka-changli tuproq, yirik-loyqa tuproq, loyka-yirik changli tuproq, changli tuproq, yirik changli tuproq, qum-changli tuproq, loyka-qum tuproq, changli-qum tuproq. Urta va engil soz tuproqlar esa loykali–chang tuproq, changli loyka tuproq, yirik changli-loyka tuproq, loykali-yirik chang tuproqlarga bulinadi.

Kovushmagan qumlar: mayda donador, urtacha donador, yirik donador, mayda donador-shag’alli, urtacha donador-shag’alli (graviyli), yirik donador-shag’alli kovushmagan qumlarga bulinadi. Kovushmagan qumlarda chang va loykalar miqdori xisobga olinadi va zarrachalarning katta-kichikligiga karab ular tegishli nom bilan ataladi.

Shuni e’tiborga olish lozimki, klassifikastiyada tuproqning genetik tabiati, ulardagi loy frakstiyalarning struktura agregatlariga birlashuvi xossasi e’tiborga olingan bo’lib, bunda gumus miqdori, tarkibi va almashinuvchi kationlar hamda mineralogik tarkibi muxim ahamiyatga ega. Bu xususiyatlar kanchalik yaxshi ifodalangan bulsa, fizik loy miqdori bir xil bo’lgan sharoitda ham loy zarrachalarning xossalari unda kuchlirok namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham doim dasht tuproqlari, kizil va sarik tuproqlar podzol, sho’rtob tuproqlarga nisbatan strukturali bo’lganidan, undagi fizik loy miqdori bu tuproqlarda ancha kuprok saklangandagina og’ir mexanik tarkibli kategoriyalarga kiritiladi. Masalan 1-jadvalga kura dasht tuproqlari (kora tuproq kabi)ni soz tuproqlar jumlasiga fizik loy miqdori 60-75 foiz bo’lganda, podzol tuproqlarni 50-65 foiz, sho’rtoblarni esa 40-50 foiz bo’lganda kiritiladi.

Demak, mexanik tarkibni aniklayotganda tuproqlar kelib chiqishining genetik xususiyatlariga e’tibor berish lozim.

Mexanik tarkibi tuproqning eng muxim fundamental xossalari va unumdorligini belgilovchi asosiy ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, birinchi navbatda uning agronomik ahamiyati kattadir. Tuproqning suv utkazuvchanligi, nam sigimi kabi xossalari hamda havo-suv, issiqlik kabi rejimlari mexanik tarkibi bilan bevosita bog’liq bo’lib, sug’orish va zax kochirish meliorastiyasida bu ko’rsatkichlar muxim rol uynaydi.

Turli mexanik tarkibli tuproqlar xal xil unumdorlikka ega bo’lganligidan yerni ishlash, o’simliklarni oziklantirish bo’yicha turli agrotexnik tadbirlar olib boriladi. Soz tuproqlar odatda qumoq va qumli tuproqlarga nisbatan o’simliklar uchun zarur ozika kul moddalarni kuprok saklaydi. Mexanik tarkibi tuproqning singdirish kobiliyati, oksidlanish-kaytarilish sharoitlariga, yerda chirindining va ozik moddalarning tuplanishida ham muxim rol uynaydi.

Mexanik tarkibiga kura yerga ishlov berish sistemasi, dala ishlarining muddatlari, o’g’itlash normasi, qishloq xo’jalik ekinlarini joylashtirish sxemalari kabilar belgilanadi.

Yerga ishlov berishda qishloq xo’jalik mashinalari va kurollariga kursatiladigan karshilikni belgilaydigan tuproqning fizik-mexanik xossalari ham mexanik tarkibiga bog’liq. Bu xossasiga kura traktorlar uchun sarflanadigan ekin va ish normalari belgilanadi. Ayonki, mexanik tarkibi og’irlashuvchi bilan tuproqning ish qurollariga ko’rsatadigan qarshiligi va ekin sarfi ham ortadi. Masalan, yengil qumoqlarda tuproqning qarshiligi har kvadrat sm.ga 0,50-0,70 kg.ni tashkil etib 10-12 kg/ga yoqinlgi sarflanganda, o’rtacha qumoqlarda -0,93-1,06 kg/sm² va ekinlgi sarfi 15-18 kg/ga ni, yengil soz tuproqlarda esa qarshilik yanada kuchli bo’lib, ekin sarfi gektariga 28-30 kg ni tashkil etadi.

Qum va qumloq tuproqlar yengil xaydalganidan dehqonchilikda bularni yengil tuproqlar jumlasiga kiritiladi. Suvni yaxshi o’tkazib, makbul havo rejimiga ega, tez isiydi. Lekin bu tuproqlar qator salbiy xususiyatlarga jumladan, kam nam sigimiga ega. Shuning uchun xatto syeryogin rayonlarda ham o’simliklarga nam yetarli bo’lmaydi. Engil tuproqlarda chirindi va o’simliklar uchun zarur ozik moddalar kam va singdirish kobiliyati past bo’ladi, shamol yeroziyasiga kupro uchraydi. Og’ir qumoq va soz tuproqlar ancha yuqori birikkanligi va nam sigimining kuprok bo’lishi bilan xaraktyerlanadi. Ozik moddalar bilan yaxshirok ta’minlangach, chirindiga boy. Bunday tuproqlarga ishlov berishda aytilganidek, ancha kup va enyergiya sarflanadi. Shuning uchun bu tuproqlar og’ir tuproqlar deb yuritiladi. Strukturasiz og’ir tuproqlar nokulay fizik va fizik-mexanik xossalarga ega. Suv utkazuvchanligi past, engli changlanib ketadi, qatqaloq hosil bo’ladi, zichligi yuqori, yopishqoqligi va kupincha havo, issiqlik rejimlarining nokulay bo’lishi bilan ajralib turadi. Bu tuproqlar ham qumli va qumloq tuproqlar singari qishloq xo’jaligida foydalanish uchun uncha kulay emas. Strukturali va kam strukturali yengil qumoq va o’rta qumoq tuproqlar qator maqbul xossalari bilan xarakterlanib, dehqonchilik uchun qulaydir.

Tabiiy iqlim sharoitlari va tuproq tiplariga ko’ra mexanik tarkibining maqbulligini ham o’zgaradi. Masalan, dasht zonasining yaxshi strukturali kora tuproqlari uchun ancha og’ir mexanik tarkib (og’ir qumoq va soz tuproqlar) ham namni yaxshi tuplash imkonini byeradi. Buz tuproqlarda esa urtacha qumoq mexanik tarkib ancha yaxshi hisoblanadi.

Mexanik tarkibi baxolanayotganda, shuningdek qishloq xo’jalik ekinlarining biologik xususiyatlari va ularning tuproq sharoit-lariga bo’lgan talabchanligiga ham e’tibor berish lozim. Masalan, kartoshka va kupchilik sabzavot ekinlari uchun qumloq va engil qumloq tuproqlar ancha kulaydir.Tuproqning mexanik tarkibi ona jinslar tarkibi bilan bog’liq bo’lib, yerdan unumli foydalanilganda va turli tadbirlar kullanilganda, uning xossa-lari yaxshilanib boradi. Buning uchun turli usullardan foydala-niladi. Masalan, qum tuproqlarni gillash (yerga loyka okizish), maxalliy o’g’it qo’llanish bilan ekin og’ir soz tuproqlarni qumlash (yerga qum solish) yuli bilan dehqonchilikda yaxshilab borish mumkin.

Qumoq va soz tuproqlar namlanganda (suv berilganda, yomgir yogganda) ularning ustki qismida qatqaloq hosil bo’ladi. Odatda bu jarayon tuproq tarkibida 0,005-0,001 mm ekin loyqa (0,001 mm) 25% kuprok bo’lganda vujudga keladi. Undan tashqari yerni doimo bir xil chukurlikda xaydash natijasida xaydalma qatlamning ostida zichlashgan qatlam shakllanadi. Bu qatlamning suv o’tkazuvchanlik darajasi nixoyatda past, o’simlik ildizi yaxshi rivojlanmaydi, issiqlik, havo va boshqa xossalari nisbatan yomon bo’ladi.

IV BOB. BUXORO TUMANIDA TARQALGAN TUPROQLARNING FIZIK VA MEXANIK XOSSALARINI YAXSHILASH, TUPROQ UNUMDORLIGINI OSHIRISH MUAMMOLARI

Hozirgi kunda insoniyat oldida tuproq unumdorligini saqlab qolish vazifasi eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Barcha organizmlar tuproqda o’sib – rivojlanadi, undan oziqlanadi va hayotiy jarayonlarni o’tkazadi.

Keyingi yillarda respublikamizdagi sug’oriladigan maydon-larda asosan ikkita ekin muttasil ekinb kelinmoqda: qariyib 3 mln gektar maydon paxta va bug’doy bilan band. G’alla va paxta uzluksiz bir maydonga ekinlavyergach, ular tuproqdan hosil bilan birga doimo bir xil makro va mikro elementlarni olib chiqib ketadi. Jumladan, keyingi paytlarda tuproq tarkibidagi chirindi (gumus) miqdori kamayib bormoqda. Har bir ekinning yaxshi o’sib – rivojlanishi uchun albatta gumus va azotli o’g’itni ko’p miqdorda berish lozim.

Tuproq tarkibidan eng ko’p chiqib ketadigan makroelement azot bo’lib, uning o’rnini to’ldirish uchun ham azotli o’g’it ko’p solinadi. Azotli o’g’it va gumus etishmasa, ekinlar hosildorligi o’z–o’zidan pasayib ketadi. Demak, organik moddalarning kamayishi o’z navbatida tuproq fizik, mexanik, kimyoviy xossalarining yomonlashuvi va unumdorligining pasayishiga olib keladi.

Tuproqqa mineral o’g’itlarni kamroq byerib yuqori hosil olishga o’rganish zarur, shusiz ham turli antropogen omillar ta’sirida tuproq ifloslanib bormoqda. Tuproqqa sof 100 kg ammiak selitrasi berish uchun 320 – 340 kg mineral o’g’it (tuk) byeriladi.

Dehqonchilikka tuproq unumdorlgini oshirishning bir qator usullari mavjud:

• 
  almashlab ekinshga to’liq rioya qilish;
  
• 
  agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida sifatli bajarish;
  
• 
  tuproqqa ishlov berish usullarini to’g’ri bajarish;
  
• 
  kuz – qishda oraliq ekinlarni ekinb ularning ko’k poyasini dalaga haydab tashlash va boshqalar.
  

Tuproq unumdorligini oshirish uchun boshoqli don ekinlaridan bo’shagan maydonlarga soya va boshqa dukkakli ekinlarni ekinsh zarur. Albatta, bu yerlarga silos uchun makkajo’xori, moyli sabzavot va nihoyat soya ekinsh mumkin. Ana shu ekinlar ichida soya o’z ahamiyati jihatdan agrotexnik va iqtisodiy tomondan birinchi o’rinda turadi.

Oldinlari paxta – beda almashlab ekinsh orqali bunga yerishilardi. Endi g’o’za qator oralariga soya ekinsh bilan biroz bo’lsa ham tuproqni azot bilan boyitish mumkin, chunki dukkakli ekinlarning vazifasini hech qaysi ekin bajara olmaydi.

Soya ildizlari orqali havodan sof azotni o’zlashtirib oladi va tuproqni azot bilan boyitadi. O’simlik o’suv davrida o’zi uchun ham, o’zidan keyingi o’simlik uchun ham ma’lum miqdorda azot qoldirib ketadi. Demak, soya – biologik toza ekin bo’lib, tuproq tarkibini yaxshilashi, biologik jarayonlarning borishini yangilaydigan ekin hisoblanadi. Tahlillar shuni ko’rsatdiki, soya ekinlguncha tuproqda gumus 0,65 – 0,72 % bo’lsa, soya ekinlgandan so’ng, kuzda gumus miqdori 0,95 – 1,03 foizga etdi.

Shuningdek, umumiy azot, harakatchan fosfor miqdori ham sezilarli darajada oshdi. Umumiy azot 0,051 foizdan, kuzga borib 0,0119 foizga ko’paydi. Soya ekinlgan dalalarda tuproqning mikroflorasi yaxshilanadi, tuproqda biologik va ekologik tizim vujudga keladi. Chuvalchanglar, rizobium baktyeriyalari va boshqa foydali organizmlar yashashi uchun qulay muhit yuzaga keladi.

Qolavyersa, soya ekinsh natijasida biz azotli o’g’itlarni tejab qolgan bo’lamiz. Soya ekinshning yana bir qulayligi shuki, sentyabr oyining oxiri – oktyabrning birinchi o’n kunligida takroriy ekinlarning hosili pishib etiladi va bo’shagan maydondarga bemalol boshoqli don ekin oraliq ekinlar ekinsh mumkin ekin kelgusi yili bu maydonlarda g’o’za parvarishlash rejalashtirilgan bo’lsa shudgorlab qoldirish kerak.

Takroriy ekin sifatida soya ekinlsa, bir yerdan ikki marta don olishga yerishiladi va tuproq organik moddalar bilan boyiydi. Bu vaqtda qo’shimcha har gektar yerdan 40 – 45 kg sof azot va 300 – 350 kg o’simlik moyi olishga yerishiladi.

Tuproqqa tushayotgan kimyoviy moddalar va og’ir metallar biokimyoviy oqimga qo’shiladi va tuproq tarkibining fizik – kimyoviy va mikrobiologik xossalarini salbiy tomonga o’zgartiradi. Ifloslangan tuproqda o’simlik o’stirish insoniyatga ikki tomonlama zarar keltiradi. Birinchidan, shu tuproqdan o’sgan o’simliklarni iste’mol qilgan hayvonlardan olingan mahsulotlar ekologik notoza, ikkinchidan, o’simlik mahsulotlarini insonlar to’g’ridan – to’g’ri iste’mol qilishi tufayli turli kasalliklarga chalinadi. Qolavyersa, tuproqning mikroflorasi ifloslanishi natijasida undagi mikroorganizmlar nobud bo’ladi va bu esa o’z navbatida tuproq tarkibini buzadi ekin tuproq unumdorligi kamayib boradi.

Tuproq unumdorligini oshirishning yana bir usuli asosiy ekinlardan so’ng dalaga oraliq ekinlarni ekinshni yo’lga qo’yishdir. Chunki bugungi kunda dalalarga byeriladigan organik o’g’itlar miqdori kamayib ketdi.

Oraliq ekinlarga tritikale, arpa, suli, raps, pyerko, ko’k no’xat, burchoq (vika), xantal (gorchista) va boshqalar kiradi. Ushbu ekinlarning yaxshi o’sib – rivojlanishi va yuqori hosil berishi (ko’k poya va urug’ olish) uchun xo’jalikning tuproq – iqlim sharoiti mos kelishi lozim.

Sentyabr oyida yerni chizellab haydab, mola bosib, tekinslab tritikale, javdar, suli, raps, pyerko va boshqalarni ekinsh mumkin. Yerta ekinlgan oraliq ekinlar yashil massasi noyabr oyi oxirida bir marta o’rib olinadi ekin ularni yerga haydab tashlansa organik moddalar chirib etiladi va bahorda qaysi ekin ekinlishidan qat’iy nazar hosildorligi yuqori bo’ladi.