M ahsulot sifatini o ’lchash va baholashning nazariy va amaliy jihatdan
bog’lanish masalalari keyingi paytlarda mustaqil ilmiy y o ’nalishda
shakllanib
bormoqda. M ahsulotlarning sifat k o ’rsatkichlarini standartlashtirishda «sifat»
tushunchasi va uni baholash uslublarini k o ’rib chiqish lozim bo’ladi.
Mahsulot sifati-m ahsulotning jam i xossalari b o ’lib, uning ishlatilish davridagi
iste’m o lch i
lar talabini qondirish demakdir.
M ahsulotning sifatini ishlatilish davrida aniqlash, talab darajasiga qarab
o’zgarib boradi. Shu sababli, bir yoki boshqa
bir turdagi mahsulot uchun, ayniqsa
ko’p maqsadlarda ishlatiladigan mahsulotlarning sifatini baholash doimiy o ’lchamda
bo’lmaydi.
K o’pgina ilmiy-tadqiqot ishlarida va adabiyotlarda «sifat» tushunchasi kengroq
ishlatiladi va unga berilayotgan ta'riflar ham turlichadir.
Sifatni baholash darajasi-bu jarayonlam ing jam i b o ’lib, o ’ziga sifat
ko’rsatkichlarining nomenklaturasini q o ’shadi va mahsulot sifatini boshqarishda
ularning
sonli qiymatini, shu bilan birgalikda bazali va nisbiy ko’rsatkichlarini
aniqlaydi.
M ahsulot xossasi-mahsulotning yaratilishi, ishlatilishi yoki iste'molida hosil
bo’luvchi ob'ektiv imkoniyatlar.
Xozirgi paytda me'yoriy-texnik hujjatlam ing talablarini hisobga olgan holda,
mahsulot sifatini baholashda va attestatsiyalash davrida esa uning sifat bosqichi
belgilanadi.
M ahsulotning yaratilishi va ishlatilishi davomida yoki iste'mol qilinishning
ma'lum sharoitlariga ta'lluqli bo’lgan sifatini tashkil
etuvchi bir yoki bir qancha
xususiyatlarining miqdoriy xossasi mahsulotning sifat ko’rsatkichlari deb ataladi.
M ahsulot sifat ko’rsatkichiarini belgilashda mahsulot xossalarining me'yoriy
talablarga javob berishini aniqlash usulining to ’g ’riligi, sifat k o ’rsatkichlarini tanlash
hamda mahsulot ta'm inlovchining im koniyatlaridan kelib chiqqan holda ratsional
me'yoriy talablam i qo’yish kerakligini e'tiborga olish zarur.
Mahsulotning har bir turi o ’zining vazifasidan kelib chiqqan holda, o ’zining
sifat
ko’rsatkichlari majmuasiga ega bo’ladi. K o’p maqsadli vazifaga ega bo’lgan
195
m ahsulotning sifat ko’rsatkichlari majmuasi ham k o ’p sonli b o ’ladi. M ahsulotning
sifat k o ’rsatkichi turli birliklarda ifodalanishi mumkin.
M asalan, kilometr-soatlarda,
ballarda, soatlarda shuningdek birliksiz ifodalanishi ham mumkin. M ahsulot
sifatining biror xususiyatini ifodalovchi ko’rsatkichga mahsulotning tanho sifat
k o ’rsatkichi deyiladi.
M ahsulotning butun sifat k o ’rsatkichi uning bir nechta xususiyatlarini
xarakterlaydi (3.1-rasm).
Iqtisodiy nuqtai nazardan buyumning muqobil xususiyatlari y ig ’indisini
aniqlashga imkon beruvchi butun sifat ko’rsatkichining turlari
m ahsulotning integral
sifat k o ’rsatkichi deyiladi. Bu k o ’rsatkich mahsulotning ishlatilishi yoki iste'molining
jam i foydali samarasini yaratish va ishlatish yoki iste'mol qilish bilan bog’liq sarf-
xarajatlarga nisbatini aks ettiradi.
M ahsulot sifatini baholash uchun nasos bo’Iuvchi sifat k o ’rsatkichga
belgilovchi k o ’rsatkich deyiladi.
3.1-rasm. M ahsulot sifat k o ’rsatkichlari xususiyatlarining miqdorini
xarakterlovchi tavsif.
M ahsulot sifatini butun belgilovchi ko’rsatkichga umumlashgan k o ’rsatkich
deyiladi.
M ahsulotni
ma'lum
xususiyatlar
guruhiga
aloqador
bo’lgan
butun
k o ’rsatkichiga guruhli ko’rsatkich deyiladi.
196
