Fazalar
siljishini
o‘lchashda
kanal
II
dagi
signalni
teskari
aylantirish(invertorlash) kerak, chunki kanal II kanal I ga nisbatan
qarama-qarshi ulangan bo‘ladi.
3. Ossillografni boshqarish
C1-83 ikki kanalli Ossillografning old panelini ko‘rib chiqamiz(8.12-rasm).
8.12-rasm. C1-83 rusumli ossillografining oldingi paneli.
А – I kanalni boshqarish;
B – kanallar ko‘rsatishni nazorat qilish;
C – II kanalni boshqarish;
D – yoyishni boshqarish;
100
Е –sinxronizatsiyani boshqarish;
G –ekran nurining ravshanligini, fokuslanishini va ekranni yoritishni rostlab
o‘rnatgichlar.
Ossillograf ekranining kataklarga bo‘linganligi aniq ko‘rinib turibdi. Bu
kataklar bo‘linmalar deb ataladi va o‘lchovlarda qo‘llaniladi: ularga barcha
vertikal va gorizontal o‘lchamlar bo‘yicha masshtablar biriktirilgan. Vertikal
o‘lchov - har bir bo‘linma uchun voltda (V/bo‘l yoki V/bo‘l), bo‘linishning
ikkinchi gorizontal o‘lchovi bo‘linma-sekundlarda(milli- va mikrosekundlarda).
Odatda ossillografda gorizontal bo‘yicha 6-10 ta bo‘linmalar va vertikal
bo‘yicha 4 ... 8 bo‘linmalar mavjud. Markaziy vertikal va gorizontal chiziqlar 5
yoki 10 qismga bo‘linadigan qo‘shimcha chiziqlarga ega (8.13-rasm, 8.12-rasmda
ham ko‘rinadi). Chiziqlar aniqroq o‘lchash uchun xizmat qiladi, ular bo‘linmaning
ulushlaridir.
8.13-rasm. Ossillograf ekranining bo‘linmasi.
Ikkala kanalning ham nazorati(boshqarilishi) bir xil. Buni I kanal misolida ko‘rib
chiqamiz(8.14-rasm.).
101
8.14-rasm. I kanalni boshqaruvchi tugmachalar(moslamalar, murvatlar).
1. Kirish rejimidagi ulab-uzish kaliti. "
" ning yuqori holatida kirishga
o‘zgarmas ham o‘zgaruvchan ham kuchlanish ulanishi mumkin. Bu "ochiq
kirish" deb nomlanadi, ya‘ni o‘zgarmas tok uchun ochiq. Pastki "~" pozitsiyasida
esa faqat o‘zgaruvchan kuchlanish keladi, bu kichik o‘zgaruvchan kuchlanishni,
katta o‘zgarmas kuchlanish fonida, masalan, kuchaytirgichlarda, o‘lchash
imkonini beradi.
Bu juda oddiy amalga oshiriladi: kuchaytirgichning kirishi kondensator orqali
ulanadi. Bu "yopiq kirish" deb nomlanadi. Shuni hisobga olish kerakki, kirish
yopiq bo‘lganida, juda past chastotalar (1 ... 5 Gts dan past) kuchli zaiflashadi,
shuning uchun ular faqat kirish ochiq bo‘lganda o‘lchanishi mumkin. Ulab-uzish
kalitning 1 o‘rta holatida Ossillograf o‘rta kirishi kirish ulagichidan uziladi va
yerga zaminlanadi(yerlanadi). Bu esa, 7-dastaki buragichdan foydalanib yoyish
liniyasini kerakli joyga o‘rnatish imkonini beradi.
1. Kanalning kirish ulagichi.
3, 4, 5, 6. vertikal og‘ish kanalining sezgirligini rostlagich(vertikal yo‘nalishdagi
masshtab). 4 Ulab-uzish tugmasi masshtabni pog‘onali(bosqichma-bosqich)
102
o‘rnatadi. Unga o‘rnatiladigan qiymatlar uning o‘zining yonida yozib
qo‘yilgan(joylashgan). Tanlangan qiymatni 5 tugmacha holati bildiradi(ko‘rsatadi).
Rasmdagi tasvirda 0,2 volt/bo‘linma qiymati ko‘rsatilgan. Kalit bilan birga bir
o‘qda joylashgan 3 dastak masshtabni ravon tarzda 2 ... 3 barobar kamaytirish
imkonini beradi. Chetki o‘ng holatda(8.14-rasmda "ravon"(silliq) dastagi aynan
o‘zida joylashadi) bu dastak aniq fiksatsiyaga ega. U holda vertikal bo‘yicha
masshtab aniq 4 ulab-uzgich holati bilan teng bo‘ladi. 6 –qavs bilan ajratib
ko‘rsatilgan masshtablarning qiymatlari – bo‘linma - milivoltlarda keltirilgan, bu
haqida "mV" yozuvi axborot beradi. belgili 7-dastak ikkita funktsiyaga ega. U
aylanganida kanalning grafigini vertikal yuqoriga yoki pastga siljitadi. "Yuqoriga
tortilgan(sug‘irilgan)" holatda (8.15-rasm.) o‘lchovning vertical bo‘yicha
masshtabi x1-ni o‘rnatadi, botirilgan holatda ko‘paytma x10-ni o‘rnatadi.
Botirilgan va sug‘irilgan holatlar ramziy ma’noda dastakning ostida va dastakning
ustida ko‘rsatilgan.
8.15-rasm. Vertikal bo‘ylab o‘lchovning ko‘paytmasi dastakning "x1"
holatiga(pozitsiyasiga) o‘rnatilgan.
Kanal II (8.15-rasm.) kanal I ga o‘xshash:
1 - kirish rejimidagi kalit;
103
2 - kirish ulagichi;
3 – ravon(silliq) masshtabi;
4 – pog‘onali (bosqichma-bosqichli) masshtab;
5 - nurni vertikal ravishda siljitish va masshtabning ko‘paytmasi.
8.16-rasm. Kanal II ni boshqarish tugmalari.
Ammo ikkinchi kanalda qo‘shimcha 6 ulab-uzish tugmasi(kalit) mavjud, u
o‘z kirish signalini invertorlash imkonini beradi. Tugmachaning bosilgan(ezilgan)
holatida kanal odatdagidek ishlaydi va yuqoriga tortilgan(sug‘irilgan) holatida
invertorlanadi(teskarilanadi), ya‘ni manfiy kirish signalida nur yuqoriga
ko‘tariladi(harakatlanadi)
va
musbat
kirish
signalida
esa
nur
pastga
tushadi(harakatlanadi). Bu, masalan, fazalar siljishini o‘lchashda zarur. 8.17-
rasmda tugmalaridan biriga bosish bilan belgilanadigan kanallarning ekrandagi
tasvirini(shaklini) nazorat qilish ko‘rsatilgan.
104
8.17-rasm. Kanallar ko‘rsatilishini nazorat qilish(boshqarish).
1 – Faqatgina kanal I ishlaydi, II kanal o‘chirib qo‘yilgan.
2 - Har ikkala kanal ham bir vaqtning o‘zida ekranda ko‘rsatiladi (nur kanallar
orasida juda tez o‘zgaradi(qayta uzib-ulanadi)) va har ikki kanalning
osillogrammalarining o‘zaro joylashishi(pozitsiyasi) to‘g‘ri. Ushbu rejimda biz
fazalar siljishini on‘lchashimiz mumkin.
3 - Ossillograf kanallardagi signallarning yig‘ndisini yoki farqini(ayirmasini)
ko‘rsatadi (ikkinchi kanalning belgisi Rasm.8.16. da tutqich(dastak) 6 ning
holati(pozitsiyasi) bilan belgilanadi).
4 - Har ikkala kanalning signallari ekranda ko‘rsatiladi(tasvirlanadi), lekin ular
vaqt bo‘yicha mustaqildir, shuning uchun vaqt va fazalar siljishiga bog‘liq
signallarni taqqoslash mumkin emas.
5 - Faqat kanal II ishlaydi, kanal I o‘chirilgan.
Yoyishni boshqarish paneli (8.18-rasm) nurni vertikal og‘dirish kanalining nazorat
qilish paneliga o‘xshaydi. Bu, rasmni chapga-o‘ngga
va birlashtiruvchi
rostlagish(1 – pog‘onali(qadamli), 3 - ravon) yoyish tezligini (gorizontal o‘lcham)
siljitish imkonini beruvchi tugma 4 ni o‘z ichiga oladi. Ulab-uzgich kalit 2 da
o‘rnatilgan qiymat ko‘rinadi. Vertikal og‘dirish kanallarida bo‘lgani kabi, yoyish
105
tezligini
o‘zgartirish
tugmasi
turli
o‘lchov
birliklariga
ega:
sekundlarda(soniyalarda) s, millisekundlarda ms, mikrosekundlarda
s.
Yuqoriga tortilgan(sug‘irilgan)/botirilgan «
» 4-dastak mos ravishda х0,2 va
х1 yoyish tezligi ko‘paytmasini o‘rnatadi. O‘lchovning vertical bo‘yicha
masshtabi x1-ni o‘rnatadi, holatda x10-ni o‘rnatadi. Eslatma: Rasm. 18. da,
yoyish tezligini rostlash dastasi(tugmachasi) 3 "ravon" holati o‘ng chekka
tomonda o‘rnatilmaganligiga diqqatni(e’tiborni) qaratish kerak. Bu shuni
anglatadiki, yoyish tezligi dastak(tugma) 1 tomonidan belgilangan qiymatga teng
emas, balkim undan kamroq (nurning tezligi kichikroq va vaqt / bo‘linma qiymati
katta!).
8.18-rasm. Yoyishni boshqarish tugmalari.
Sinxronlashni boshqarish panelida(8.19-rasm) quyidagilar o rnatiladi:
1 - Ichki sinxronlash manbai: qaysi kanalning kuchlanishi bilan nurning
harakati sinxronlanadi. Ushbu sinxronlash kirish signali tomonidan amalga
oshiriladi, shuning uchun u ichki deb ataladi. Ushbu rejim ko‘p o‘lchovlarda
foydalaniladi. Variantlar quyidagicha: faqat kanal I dan keluvchi signal bilan
sinxronlash bajariladi yoki sinxronlashga qayta urinish va u ishlamasa,
sinxronlash
106
8.19-rasm. Sinxronizatsiyani boshqarish tugmalari.
kanal II signali bilan amalga oshiriladi. Birinchi variant ba‘zan biroz yaxshiroq
ishlaydi, shuning uchun biz birinchi kanal signalini barqaror sinxronlash uchun
etarlicha katta bo‘lishini ta'minlashimiz kerak. Aksariyat ko‘p hollarda
sinxronlashning ushbu rejimini, jumladan "I" dastagini(tugmachasini) ezib ulashni
bajarishimiz kerak.
2 - tashqi sinxronlash. Nurning harakatlanishi maxsus ossillografni sinxronlovchi
kirishiga tashqi manbadan beriladigan impulslar bilan sinxronlanadi. Ushbu rejim
ba'zan o ‘ziga xos(spetsifik) signallarni o‘rganish uchun talab qilinadi. Tashqi
sinxronlash manbai bo‘lmasa, barqaror tasvirni olmishning iliji bo‘lmaydi. "0,5-5"
va "5-50" dastaklari(tugmalari) sinxronlashning tashqi manbasidan kirish
kuchlanishi
poyonini
belgilaydi(aniqlab
beradi).
"X-Y"
dastagi(tugmasi)
kanallarni tasvirlarini boshqarishning "II X-Y" dastagi(tugmasi) bilan birgalikda
kanal II ning signalini gorizontal yoyish plastinalariga(ekranni boshqarish uchun)
beradi. Mazkur rejimda Lissaju shakllarini ekranda kuzatishimiz mumkin bo‘ladi.
3 - "Sinxronlash darajasi" dastagi(tugmasi). Sinxronlash kuchlanishini o‘rnatadi
(Rasm. 5). Ushbu dastakning ezilgan(botirilgan) holatida yoyish avtomatik
ravshda bajariladi (aynan rasmdagi kabi). Bunday holda, sinxronlash amalga
107
oshmasa ham, nur harakat qiladi. Harakatning boshlanishida, nur sinxronlanish
onidan oldin kechiktiriladi, biroq keyinchalik u baribir harakatga kela boshlaydi.
Bu "yumshoq" rejim bo‘lib, ishlash uchun qulayroqdir, chunki nur har doim
ko‘rinuvchi bo‘ladi. Dastakning(tugmaning) sug‘irilgan holatida, kutuvchi yoyish
faollashtiriladi. Ushbu rejimda sinxronlash amalga oshirilgunga qadar nur
harakatlanishini boshlamaydi. Sinxronlash sodir bo‘lmasa, nur harakat qilmaydi.
Ushbu rejim aperyodik signallarni kuzatish uchun juda mos keladi. Ushbu
tugmaning ekrandagi tasvirga ta'siri Rasm. 4 va 5 larda ko‘rsatilgan.
4 – sinxronlanishning "qutbliligi". Aslida, "+" va "-" belgilari boshqa narsani
anglatadi. Ya’ni, «+» holatida sinxronlash old tomon(front) bo‘yicha, ya’ni kirish
kuchlanishining ko‘tarilishi ("-" dan "+" ga o‘zgartirish kiritilganida) belgilangan
qiymatgacha ortganida("Sinxronlanish darajasi" dastagi bilan), 8.20-rasm.
"-" holatida (pozitsiyasida) kirish kuchlanishining tushishida ("+" dan "-" gacha
o‘zgarishida) sinxronlash boshlanadi. Ossillografda sinxronlash zanjirida ikkita
turli xil sxemalar qo‘llaniladi: biri kirish kuchlanishining belgilangan kuchlanishga
tengligini aniqlaydi va agar teng bo‘lsa, nurni harakatga keltiradi. Ushbu
kuchlanish "Sinxronlanish darajasi" tugmasi bilan o‘rnatiladi. Ikkinchi sxema esa
kirish kuchlanishining qanday o‘zgarib borayotganini, u ortib borayotganligini
yoki kamayayotganligini aniqlaydi. Va shunga mos ravishda, birinchi sxemaning
ishga tushishiga ruxsat beradi.
5 – Sinxronlashni kirishining rejimi. Ham tashqi, ham ichki sinxronlashga
tegishli. «~» holatida kirish yopiladi va sinxronlanish faqat o‘zgaruvchan
kuchlanishidan kelib chiqadi. «
» holatda, sinxronlash sxemasi ishlashi uchun
kirishga ham o‘zgaruvchan ham o‘zgarmas kuchlanish ta’sir qiladi. «НЧ
»
rejimi ham aynan shunday, lekin signal sinxronlanish zanjirga past chastotali
filtrlar orqali kiradi zatsiya devoriga, u yuqori chastotali shovqinni kesadi.
Rejimi aynan bir xil, lekin signal sinxronlash zanjiriga yuqori chastotali
shovqinni kesadigan past chastotali filtr orqali kiradi. Ushbu rejim ba’zi
ossillograflarda mavjud emas.
6 – Tashqi sinxronlash signalini uzatish uchun kirish.
108
8.20-rasm. Sinxronlashning "Qutblanishi".
| 