O‘lchanadigan materiallar xossalarini va ushbu maqsad uchun

110 
8.21-rasm. Sath o‘lchagichlarning sxemalari: 
a — qalqovuchli reostati bilan; b —sig‘im datchikli. 
Sig‘imli sath o‘lchagichlarning ishlashi o‘lchanayotgan muhitga tushirilgan
kondensator sig‘imining cheklanishiga asoslangan. Sig‘imli sath o‘lchagichning 
sezgir elementi bo‘lib (8.21-rasm, b) suyuqlik sathi o‘zgarganida o‘zining 
sig‘imini o‘zgartiradigan kondensator hisoblanadi. Sezgir element (datchik) 1 
izolyatsiali material bilan qoplangan 2 metalli sterjendan(elektroddan) iborat. 
Aniqlash muhiti ichiga joylashtirilgan, suyuqlikning h sathiga bog‘liq, idishning 
devorlari bilan birgalikdagi sig‘imi kondensator hosil qiladi.
Ultratovushli sath o‘lchagichlarning ishlash tamoyili tovushli
to‘lqinlarining suyuqlik - havo (gaz) chegarasidan ortga qaytishiga asoslangan. 
Mazkur holatda suyuqlikning sathini aniqlashda kattaliklari uzatish va qabul 
qilish oraliqdagi impuls vaqti o‘lchanadi. 
Sathning konduktometrik datchiklari ishlashi (yoki elektrodli sath 
o‘lchagich), ularda, jismlar ichida turli sathlarga botirilgan elektrodlar ikkilamchi 
asbobga signal uzatadi, sathning datchiklari elektro‘tkazuvchan suyuqlik orqali 
(8.22-rasm) elektrli zanjirini berkitish yoki ajratishga asoslanib ishlaydi. 
Sath rostlagich datchiki uchta A, B, C, elektrodli bloklar ta’minot va 
boshqarish (pasaytiruvchi Tr transformatorni ulovchi, VD to‘g‘irlagich, MIT 
magnitli ishga tushirgich, KM elektromagnitli rele va T tranzistor) va nasosning 
elektr yuritkichi (elektromotor(yuritkich) sxemada ko‘rsatilmagan) kabi
elementlaridan iborat. Sathning yuqorigi chegarasi - C, pastkisi — A, B 
elektrodli. 

111 
8.22-rasm. Elektrodli datchiklarga ega bo‘lgan sath rostlagichi. 
Agarda suvning sathi C elektrodidan pastda bo‘lsa, tranzistor bazasiga 
kuchlanish uzatilmaydi va rele KM ulanadi(yoqiladi). Bunda MIT magnit ishga 
tushirgich g‘altagi rele KM ajratuvchi kontakti orqali ta’minot oladi, nasosning 
motor(yuritkich)ini ulaydi va suvning sathi ortadi. Suyuqlikning C elektrod 
bilan tegish onda tranzistor bazasining zanjiri berkiladi(qisqa tutashadi) va rele 
ulanadi. Uning blok-kontakt BR qo‘shiladi, magnitli ishga tushirgichning
ajratuvchi kontakti esa R orqali ta’minot zanjirini ajratadi, u o‘z vaqtida 
nasosning motor(yuritkich)ini tarmoqdan uzadi. Qachonki suvning sathi A, B 
elektrodlargacha tushganida, tranzistor bazasining zanjiri yana ajraladi, rele 
o‘chiriladi. Unda motorining(yuritkichning) magnitli ishga tushirgich ajratuvchi 
kontakti yoqiladi va davr(sikl) takrorlanadi. 
Gidrostatik sath o‘lchagichda suv ustunining statik bosimi o‘zgarishiga 
bog‘liq ravishda sathni o‘lchashadi. Bu kabi sath o‘lchagichlarning bir qator
membranali va silfonli turlari tuzilishi mavjud.
Ochiq idishalar va kanalizatsiyalar suv ta’minoti tizimi suv sathini o‘lchash
uchun mo‘ljallangan sathlarning TU-2-AKX teleo‘lchash tizimi ishlab 
chiqilgan. O‘lchash sathning suv ustunining gidrostatik bosimi ta’sirida silfon 
ko‘rinishdagi sezgir elementning siljishiga asoslangan. Fotoelektronli rostlagich
FER-1-AKX bilan birgalikda telesath o‘lchagich suvning sathini avtomatik
rostlash imkonini beradi. 
To‘kiluvchan(donador) va bo‘lak-bo‘lak(parcha-parcha) materiallarning 
sathini o‘lchash ancha qiyin, chunki ular gorizontal yuza bilan sig‘im hosil 
qiladi, o‘zini tutishi Paskalning qonuniga mos kelmaydi, ushbu materiallar 

112 
devorlar yonida yopishib qolishi yoki suvning oqimiga g‘ov hosil qilishi mumkin, 
ba’zida bu kabi qalin materiallar devori orqali signallar(xabarlar) o‘tmaydi, 
yuklash(to‘latish) va yuksizlashda(bo‘shatishda) datichiklar nosoz holatga kelishi 
mumkin. 
Ko‘rsatilgan qiyinchiliklar bu kabi datchiklarni yaratishda foydalanish 
mumkin bo‘lgan prinsiplar sonining cheklanishiga olib keladi. Radioizotopli sath 
o‘lchagichlarning ishlash tamoyili turli zichlikdagi jismlarning γ –nurlarni 
yutishiga asoslangan. Havoga qaraganda suyuqlikda, nurlanishning iste’molchisi 
tomonidan qaydlanadigan, γ - nurlarning yutilishi sezilarli darajada katta(ko‘p) 
bo‘lganligi uchun ham, suyuq yoki qattiq to‘kiluvchan jismlarning sathi haqida 
xulosa qilinadi. 
8.23-rasm. Radioizotopli satho‘lchagichning tamoyilli sxemasi. 
γ - nurlanishlarini qo‘llash to‘kiluvchan material yoki suyuqlikning ular bilan 
bevosita kontakt qilmasdan ham sathini o‘lchash imkonini beradi. Kuzatuvchi 
tizimlar eng aniqlaridan hisoblanadi. Bu kabi tizimlar γ – nurlanishlarining 
manbaasi bo‘lib (8.23-rasm) So 60 yoki Ss137 hisoblanadi. γ- nurlanishlarning
manbaasi va iste’molchisi P to‘kiluvchan material yoki suyuqlikning sig‘imi 
bilan bir-biriga nisbatan diametral qarama-qarshi joylashadi. γ – nurlanishlarning 
oqimi, iste’molchiga kelib tushib, unda tok hosil qiladi. Bu tok U kuchaytirgich 
bilan kuchaytiriladi va reversiv motor(yuritkich) M ga uzatiladi, mazkur jihoz 

113 
mexanik uzatma orqali bir vaqtning o‘zida manbaa va iste’molchi nurlanishini 
vertikal(tik) o‘q bo‘yicha shunday siljitadiki, ular aynan bir sathda bo‘ladi. 
Motorning(yuritkichning) aylanishi shunday yo‘naltirilganki, aynan manbaa va 
iste’molchi, muhitlar sig‘imi γ - nurlanish oqimini to‘sib qolgunga qadar, 
tushirilsin. Bu esa iste’molchining tokini kamaytiradi, va kuchaytirgich 
dvigatelni(motorni) reverslash uchun buyruq beradigan ta’sirni uzatadi. So‘ngra 
ushbu manbaa va iste’molchi yuqoriga, γ-nurlanishlarning oqimi muhit sig‘imidan 
chiqib ketgancha va iste’molchiga tushgunga qadar, motor(yuritkich) teskari 
tomonga aylanib boshlaydi. Motorning(yuritkichning) vali(o‘qi) orqali reduktor 
ko‘rsatkich 
bilan 
bog‘langan, 
bu 
esa 
sig‘imning 
to‘lganligi 
haqida 
vizual(ko‘rinuvchi) axborotga ega bo‘lish imkonini beradi. 
To‘kiluvchan(donador) materiallar sathining datchikini ikkita sinfga(klassga) 
ajratish mumkin. Birinchi klass datchiklari sig‘imdagi material sathini uzluksiz 
kuzatish 
uchun 
mo‘ljallangan. 
Ikkinchi 
klassga, 
to‘kiluvchan(donador) 
materialning berilgan sathga erishganida signal(xabar) beruvchi datchiklar kiradi. 
Ikkinchi klass datchiklarini ko‘pincha sathning relesi deb atashadi. 
Materialning sathi berilgan qiymatga erishganida ular signal(xabar)lar beradi.
Suyuqlikning turli elektrli xossalarini sathning kattaligiga mos ravishdagi 
o‘zgartirishga asoslangan sezgir elementlariga ega elektrli sath o‘lchagich 
asboblarning katta guruhini tashkil qiladi. Elektrli sath o‘lchagichlarda elektrodli
jihozlar eng ko‘p ishlatiladi. 

Download 3,76 Mb.